UNIWERSYTET WARMIŃSKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE

WYDZIAŁ NAUK SPOŁECZNYCH

Kierunek studiów: Praca socjalna

Rok studiów II semestr I

Marta Gacman

„Ewolucjonizm antropologii kulturowej”

Przedmiot Antropologia kulturowa

prof. Marek Melnyk

Olsztyn 2013

Na początku należy wyjaśnić definicję ewolucjonizmu oraz antropologii.

Definicja antropologii według Słownika Języka Polskiego to „nauka o zmienności

cech anatomicznych i fizjologicznych człowieka w zależności od czasu rozwoju ludzkości

i wpływu warunków środowiska”

1

. Antropologia wywodzi się z greckich słów: anthropos

– człowiek i logos – nauka, czyli oznacza naukę o człowieku. W literaturze definicji można

znaleźć bardzo wiele najczęściej spotykane to między innymi definicja I. Kanta, która

określa antropologię, jako „naukę rozwiązująca problemy filozoficzne”

2

. Natomiast P.

Broc definiuje ja, jako naukę „zajmująca się historią naturalną człowieka”. Dla R. Martina

to nauka która „bada człowieka w czasie i przestrzeni”. W krajach Anglosaskich

zdefiniowana jest jako nauka badająca kulturę, cywilizację, systemy społeczne i kwestie

etniczne. Polscy antropolodzy między innymi A. Wrzosek definiuje antropologię jako

„naukę zajmująca się przyrodniczym opisem grup ludzkich rozpatrująca człowieka z

punktu widzenia zoologii, historii, rasy i jej fizjologii oraz patologii”

3

. J. Czekanowski

zdefiniował antropologię jako naukę „badającą człowieka jako biologiczne podłoże

zjawisk społecznych”, i jako naukę przyrodniczą badającą „właściwości ciała ludzkiego i

jego funkcje”

4

. Natomiast E. Nowicka pisze, iż „antropologia fizyczna jest nauką o

fizycznym zróżnicowaniu człowieka w przestrzeni i w czasie oraz o biologicznym rozwoju

gatunku Homo sapiens, rodzaju Homo, a nawet rodziny Hominidae”

5

. Według A.

Malinowskiego antropologia jest „nauką, która polega na adekwatnym opisywaniu i

wyjaśnianiu przebiegów procesów ewolucji właściwości biologicznych i kulturowych

człowieka”

6

.

Podsumowując antropologia jest nauką o:



rozwoju kultury i cywilizacji (ewolucjonizm, neoewolucjonizm, materializm

kulturowy),



wewnętrznych mechanizmach konkretnych kultur (funkcjonalizm),



zróżnicowaniu kulturowym i jego uwarunkowaniach,



osobowości ludzkiej i jej kulturowych determinantach (amerykańska szkoła kultury i

osobowości),

1

M. Bańko (red.) Słownik Języka Polskiego. T. 1. Wyd. PWN, Warszawa, 2007, s. 443-444.

2

I. Kant, Antropologia w ujęciu pragmatycznym, Wyd. IFiS PAN, 2005, s. 34.

3

A. K. Paluch, Mistrzowie antropologii społecznej. Rzecz o rozwoju teorii antropologicznej, Wyd. PWN,

Warszawa 1990, s. 42.

4

J. Czekanowski, Człowiek w czasie i przestrzeni, Wyd. PWN, Warszawa 1967, s. 23.

5

E. Nowicka, Świat człowieka - świat kultury, PWN, Warszawa, 1991, s. 13.

6

A. Malinowski, Wstęp do antropologii i ekologii człowieka, Wyd. Uniw. Łódzkiego, Łódź 1994, s. 32.



naturze ludzkiego poznania i prawach rządzących ludzką myślą, czyli genetycznych

uwarunkowaniach

kultury

i

uniwersaliach

(strukturalizm

antropologiczny,

socjobiologia)

7

.

Antropologię jest nauką interdyscyplinarną czyli korzysta z wiedzy także innych

dyscyplin naukowych w związku z tym można ją podzielić na:



antropologię biologiczną, która ujmuje fenomen człowieczeństwa w kategoriach

fizyczno-biologicznych,



antropologia filozoficzna, jako dział filozofii zajmujący się filozoficzną refleksją nad

człowiekiem. Koncepcji filozoficznych jest tyle ile systemów filozoficznych.



antropologia religijna, dział doktryny religii obejmujący wierzenia dotyczące

pochodzenia człowieka, jego istoty oraz przeznaczenia.



antropologia kulturowa, to refleksja nad człowiekiem, próba opisu człowieka poprzez

analizę kultury

8

.

Antropologia kulturowa bada wzorce kulturowe zarówno dawnych jak i

współczesnych cywilizacji. Szuka podobieństw i różnic. Jest jednym z głównych działów

antropologii, która zajmuje się badaniem kultury we wszystkich jej przejawach. Inna

nazwa to antropologia społeczna. Antropologia kulturowa zajmuje się między innymi:



badaniem prawa, które rządzi kulturą,



badaniem zachowań ludzi w danej kulturze,



badaniem, zmian kultury na przestrzeni,



badaniem etnicznej różnorodności kultur

9

.

Natomiast według. J. Gajdy antropologia kulturowa obejmuje

10

:



historię kultury,



studia nad procesami kulturowymi,



istotę i analizę kultury i osobowości,



etos kultury,



studia poszczególnych regionów i dziedzin kultury.

Głównym zadaniem antropologii kulturowej jest analiza podobieństw i różnic

kulturowych. Antropologia kulturowa zwraca uwagę w swoich badaniach na to, że kultury

7

B. Ostaszewska-Dyoniziak, Zarys antropologii kulturowej, Wyd. Zachodnie Centrum Organizacji, 2000, s.

12.

8

A. Malinowski, tamże, s. 35.

9

E. Krawczak, Antropologia kulturowa klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Wyd. Uniwersytetu Marii

Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2003, s. 13.

10

J. Gajda, Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Wyd. Oficyna Wydawnicza

„Impuls”, Kraków, 2012, s. 33.

nie są takie same, dlatego bardzo często ukierunkowana jest na zrozumienie innej

kultury

11

.

E. Nowicka dzieli antropologię kulturową na

12

:



antropologię społeczności pierwotnych,



antropologię społeczności chłopskich,



antropologię społeczności miejskich,



antropologię historyczną.

Podstawowe szkoły antropologii kulturowej zostały przedstawione na rysunku 1.

Rys. 1. Szkoły antropologii kulturowej

Źródło: E. Krawczak, Antropologia kulturowa klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Wyd. Uniwersytetu

Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2003, s. 34.

Ewolucjonizm można definiować na trzech płaszczyznach: biologicznej,

filozoficznej i socjologicznej. Z biologicznego punktu widzenia, ewolucjonizm to nauka,

która zajmuje się badaniem rozwoju świata organicznego. Natomiast w socjologii ukazał

11

Tamże, s. 16.

12

E. Krawczak, tamże, s. 21.

Szkoły

antropologii

kulturowej

Ewolucjonizm

Funkcjonalizm

Dyfuzjonizm

się jako kierunek w XIX wieku, który czerpał z założeń biologicznych i filozoficznych.

Głosił tezę zmienności życia według określonych stopni tj. od form niższych, prostszych

do form wyższych i bardziej złożonych. W Słowniku Języka Polskiego definicja

ewolucjonizmu brzmi: „pogląd filozoficzny i naukowy według, którego struktura

rzeczywistości i jej stan teraźniejszy mogą być wyjaśnione tylko jako rezultat rozwoju

(ewolucji), któremu podlegają przedmioty i zjawiska”

13

.

Według J. Gajdy ewolucjonizm (w znaczeniu filozoficznym) to „pogląd

filozoficzny i naukowy wywodzący się głównie od Spencera i głosi, że rzeczywistość

współczesna może być wyjaśniona jako wytwór ewolucji, której podlegają rzeczy i

zjawiska. Dąży on do rozwojowego ujmowania zjawisk czyli do wyjaśnienia genezy

faktów i poszukiwania praw rozwojowych oraz oceny zdarzeń z punktu widzenia

kryteriów postępu. Natomiast w naukach społecznych ewolucjonizm głosi pogląd, że świat

zmienia się stopniowo, w sposób ciągły i jednokierunkowy według tego samego

schematu”

14

.

Ewolucjonizm w naukach społecznych i historii, nazwany jest również

ewolucjonizmem kulturowym lub ewolucjonizmem kulturowo-społecznym. Jest on

zbiorem teorii opisujących ewolucję społeczeństwa, które przechodzi przez poszczególne

etapy

podczas

rozwoju

społecznego.

Ewolucjonizm

charakteryzuje

się

jednokierunkowością, stopniowością, jest jedną z najstarszych teorii w socjologii i

antropologii kulturowej

15

.

Do głównych założeń ewolucjonizmu można zaliczyć:



jedność świata która mówi o jedności świata ludzkiego i przyrodniczego,



jedność natury ludzkiej, w której zakładano niezmienne zasady funkcjonowania umysłu

człowieka bez względu na czas, miejsce, okoliczność,



zmienność czyli proces ewolucji jest nieustanny, a zmiany są tożsame z postępem,



globalny charakter zmiany mówi o tym, że kultura stanowi pewną całość dlatego

zmiana jednego elementu tej całości prowadzi do zmian w innych elementach



historyczność.

Według E. Krawczak do głównych faz rozwojowych ewolucjonizmu zalicza się:



teoretyczny progresywizm,



klasyczny ewolucjonizm schematyczny,

13

M. Bańko (red.) Słownik Języka Polskiego. T. 5. Wyd. PWN, Warszawa, 2007, s. 16-17.

14

J. Gajda, tamże, s. 56.

15

Tamże, s. 57.

 próbował stworzyć jednolity system teoretyczny.

 miał spełniać funkcje:



przedstawiać wizję dziejów ludzkich,



być uniwersalnym modelem przekształcania się kultury i jej komplikacji

organizacyjnej,



stanowić metodę, za pomocą której można dokonywać rekonstrukcji

kolejnych faz kulturowej transformacji,

 twórcy: E.B.Tylor, J.F. McLennan, H.S. Maine, J.G. Frazer, J. Lubbock, H.

Spencer, L.H. Morgan.



neoewolucjonizm.

 pierwsza połowa XX w.

 jedność natury ludzkiej – każdy przechodzi przez te same stadia rozwojowe,

każdy człowiek posiada te same predyspozycje do rozwoju,

 jedność świata,

 odpowiedniość praw albo prawidłowość – nasza kultura ma pewne prawa, które

można odkryć. możemy odkryć pewne prawa kultury,

 genetyzm – szukali początków, określając stadia, cofali się,

 metoda porównawcza

16

.

Edward Taylor, amerykański antropolog, twierdził że wszelkie twory

instytucjonalne człowieka nakładają się na siebie w ten sam sposób na całym świecie. Nie

mają znaczenia aspekty różnic językowych czy rasowych, lecz istotna jest podobna natura

ludzi. Jest twórcą tak zwanej wyliczającej definicji kultury która mówi o tym, że kultura

czyli cywilizacja jest złożoną całością, obejmującą wiedzę, wierzenia, sztukę, obyczaje

oraz wszelkie inne zdolności i nawyki zdobyte przez człowieka jako członka

społeczeństwa. Schemat rozwoju ludzkości według Tylora:



dzikość – od początku istnienia człowieka do rolnictwa,



barbarzyństwo – od rolnictwa osiadłego do rozwoju zbiorowości terytorialnych,



cywilizacja – od momentu pojawienia się pisma

17

.

Natomiast według L. Morgana rozwój ludzkości odbywa się na drodze

doświadczenia. Dzięki stopniowemu gromadzeniu spostrzeżeń o świecie, wynalazkom czy

odkryciom naukowym, ludzkość zaspokaja swoje potrzeby. Morgan jest twórcą trzech

16

E. Krawczak, tamże, s. 39.

17

E. Krawczak, tamże, s. 52.

schematów rozwoju ludzkiego. Pierwszy z nich to teoria rozwoju społecznego

człowiek

przechodzi przez trzyetapowe stadium rozwoju:



dzikość – okres początkowy - stopień niższy; społeczeństwa zbieracko myśliwskie, aż

do pojawienia się rolnictwa:

 niższy stan dzikości – od powstania człowieka na ziemi, rybołówstwo, umiejętność

posługiwania się ogniem, początki mowy artykułowanej,

 średni stan dzikości – rozprzestrzenianie się ludności na większe obszary, podział

pracy wg płci, zalążki form organizacji społecznej,

 wyższy stan dzikości – wynalezienie łuku i strzał oraz gospodarstwa,



barbarzyństwo (stopień wyższy) – społeczeństwo rolnicze oparte na osiadłym trybie

życia, organizacji rodowej i matriarchacie:

 niższy stan barbarzyństwa – wykorzystanie cegły i kamienia do budowy domów,

oswojenie zwierząt na półkuli wschodniej i uprawa kukurydzy na półkuli

zachodniej,

 średni stan barbarzyństwa – pojawienie się tkactwa, elementów religii, dominowa-

nie rolnictwa i hodowli, domostwa z kamienia i suszonej cegły, umiejętności

wytopu rudy żelaza,

 wyższy stan barbarzyństwa – wynalezienie obróbki żelaza, liczne wynalazki,

rozwój zbiorowości terytorialnej, powstawanie świątyń i miast, małżeństwa

monogamiczne, własność prywatna;



cywilizacja – (stopień wyższy) rozpoczyna się wprowadzeniem alfabetu i pisma,

pojawia się państwo z po-działem na klasy:

 cywilizacja starożytna – Starożytna Grecja i Rzym,

 cywilizacja nowożytna – USA do końca XIX wieku.

Natomiast tym trzem stadiom odpowiadają trzy czynniki rozwoju:

1. umiejętność mówienia

2. umiejętność posługiwania się narzędziami

3. powstanie i rozwój instytucji społecznych

18

.

Drugi schemat rozwoju Morgana to schemat rozwoju organizacji politycznej

oparty na rozróżnieniu form własności:



societas – własność wspólna, komunizm pierwotny, równość, braterstwo, struktura

rodowa jako podstawowa jednostka organizacji życia społecznego;

18

J. Gajda, tamże, s. 57.



civitas – własność prywatna, podziały klasowe, uwarstwienie społeczeństwa,

współzawodnictwo, struktura państwowa jako podstawowa jednostka organizacji życia

społecznego.

I ostatni trzeci schemat rozwoju L. Morgana dotyczy rozwoju cywilizacji w

obrębie rodziny:



promiskuizm – chaos seksualny, brak norm regulujących seksualność, wszelkie

zachowania są praktykowane i dozwolone,



rodzina kazirodcza – małżeństwo między braćmi i siostrami lub kuzynostwem różnych

stopni,



rodzina swoista, punalna – małżeństwo grupowe braci ze wspólnymi żonami lub sióstr

ze wspólnymi mężami,



rodzina parzysta – małżeństwo trwałe jednego mężczyzny i jednej kobiety, ale bez

wyłączności zamieszkania,



rodzina patriarchalna – małżeństwo trwałe jednego mężczyzny z wieloma kobietami,



rodzina monogamiczna – małżeństwo jednej pary mającej wspólne gospodarstwo

domowe, powstała wraz z rozwojem indywidualnej własności

19

.

Jeden z Polskich badaczy ewolucjonizmu kulturowego P. Chmielewski w kilku

punktach opisał jego założenia, które tak szeroko opisywali klasyczni ewolucjoniści:

1. „ewolucjonizm był pierwszym kierunkiem naukowym, który zakładał istnienie

ogólnego procesu rozwojowego wyrażonego przez zmiany w sferze społecznej czy

kulturowej,

2. podejmując wyjaśnienie problemu, jakim była ewolucja kultury, formułował

jednocześnie prawa naukowe dotyczące rozwoju i zmiany,

3. przyjmując założenia „psychicznej jedności człowieka”, generalnie przeciwstawiał się

wyjaśnianiu różnic kulturowych w kategoriach rasowych.

4. akcentując rolę czynników wewnętrznych, przy wyjaśnianiu zmienności kulturowej nie

pomijał roli wpływów wewnętrznych.

5. jako narzędziem mającym dostarczać obiektywnych danych i wyników posługiwał się

metodą porównawczą, która stanowiła odpowiednik technik eksperymentalnych i

laboratoryjnych będących podstawą nauk fizycznych.

6. ujmując rzecz najogólniej: ewolucjonizm klasyczny stanowił warunek wstępny

uprawniania systematycznej nauki o człowieku, społeczeństwie i kulturze.

20

”

19

E. Krawczak, tamże, s. 58.

Herbert Spencer stworzył filozoficzną wizję kosmicznej ewolucji traktując rozwój

wszechświata jako podległy prawu tworzenia się układów coraz bardziej złożonych. Tak

rozumiana ewolucja tworzyła spójny mechanizm tłumaczenia zmian zachodzących w

historii jako przedłużenia kosmicznej i biologicznej ewolucji oraz postrzegany jako proces

postępowy proces rozwijania się coraz bardziej skomplikowanych struktur życia

społecznego ludzi. Stanowiła ona tym samym formułę wiążąca antropologię filozoficzną z

naukowa.

Antropologia kulturowa zajęła się obszarem społeczeństw pierwotnych jako punkt

odniesienia dla określenia mechanizmów ewolucji określających rozwój społeczny od

najbardziej pierwotnych form do najbardziej rozwiniętych. Takie podejście wymagało

wypracowania narzędzi pozwalających na dokonywanie takich analiz. W jego ramach

przedstawiciele zaczęli metodycznie badać poszczególne elementy życia społecznego takie

jak systemy organizacji rodziny, struktury wierzeń itd. dążąc do ukazania ich historycznej

ewolucji i pozwalające na porównywanie poszczególnych społeczeństw i ustalanie

szczebla rozwoju na którym się znalazły. Ważnym dokonaniem określającym tożsamość

antropologii kulturowej stało się sformułowanie tak zwanej opisowej definicji kultury

przez E. B. Tylora.

20

Tamże, s. 58.

Bibliografia:

1. A. K. Paluch, Mistrzowie antropologii społecznej. Rzecz o rozwoju teorii

antropologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 1990.

2. A. Malinowski, Wstęp do antropologii i ekologii człowieka, Wyd. Uniw. Łódzkiego,

Łódź 1994.

3. B. Ostaszewska-Dyoniziak, Zarys antropologii kulturowej, Wyd. Zachodnie Centrum

Organizacji, 2000.

4. E. Krawczak, Antropologia kulturowa klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Wyd.

Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2003.

5. E. Nowicka, Świat człowieka - świat kultury, PWN, Warszawa, 1991.

6. I. Kant, Antropologia w ujęciu pragmatycznym, Wyd. IFiS PAN, 2005.

7. J. Czekanowski, Człowiek w czasie i przestrzeni, Wyd. PWN, Warszawa 1967.

8. J. Gajda, Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Wyd. Oficyna

Wydawnicza „Impuls”, Kraków, 2002.

9. M. Bańko (red.) Słownik Języka Polskiego. T. 1. T. 5, Wyd. PWN, Warszawa, 2007.