17
3.
WYZNACZANIE MOMENTU DIPOLOWEGO NITROBENZENU
WSTĘP
Gdy w cząsteczce środki cięŜkości ładunków elektrycznych atomów lub grup
funkcyjnych nie pokrywają się, to cząsteczka obdarzona jest trwałym momentem
dipolowym
µµµµ
. Ponadto w obrębie kaŜdej cząsteczki wystąpi pod wpływem
zewnętrznego pola elektrycznego indukowany moment dipolowy opisany
równaniem:
µµµµ
αααα
αααα
ind
e
a
E
E
=
+
(3.1)
gdzie:
a
e
- oznacza polaryzowalność elektronową
a
a
- oznacza polaryzowalność atomową
E
- natęŜenie pola elektrycznego
Ogólnie więc cząsteczka znajdująca się pod działaniem zewnętrznego pola
elektrycznego posiada moment dipolowy
µµµµ
' równy:
′ = +
+
= +
+
µµµµ
µµµµ µµµµ
µµµµ
µµµµ αααα
αααα
e
a
e
a
E
E
(3.2)
Równanie Clausiusa - Mosottiego wiąŜe polaryzację dielektryka P, z wartością
jego stałej dielektrycznej
εεεε
oraz trwałym momentem dipolowym
µµµµ
równaniem:
P
M
d
N
o
ind
=
−
+
⋅
=
+
(
)
(
)
ε
ε
ε
α
µ
1
2
3
3
2
k T
(3.3)
gdzie:
M - masa cząsteczkowa dielektryka
d - gęstość dielektryka
N - stała Avogadro
k - stała Boltzmanna
ε
o
- przenikalność dielektryczna próŜni
WyraŜenie
µ
2
3kT
określa polaryzację ustawienia (składową trwałego momentu
dipolowego w kierunku pola). Polaryzacja ustawienia występuje wyłącznie
w polach statycznych, lub o niezbyt wielkiej częstości. Przy wysokich
18
częstościach zewnętrznego pola elektrycznego, występuje wyłącznie polaryzacja
indukowana. Składową elektryczną o wystarczjąco wysokiej częstości aby nie
wystąpiła polaryzacja ustawienia posiada fala elektromagnetyczna w zakresie
widzialnym. Współczynnik załamania światła spełnia w przybliŜeniu zaleŜność
Lorenza-Lorentza:
n
2
=
ε
(3.4)
W oparciu o podane rozwaŜania definiuje się funkcję zwaną refrakcją, R, daną
równaniem:
R
n
n
M
d
N
o
ind
=
−
+
⋅
=
(
)
(
)
2
2
1
2
3
ε
α
(3.5)
Polaryzacja jest równa refrakcji powiększonej o czynnik związany z
występowaniem stałego momentu dipolowego:
P
R
N
o
= +
µ
ε
2
9 k T
(3.6)
z czego wynika równanie pozwalające na podstawie znajomości P oraz R
wyznaczyć wartość
µ:
µ
ε
=
−
9 k
T
o
N
P
R
(
)
(3.7)
Podane wyŜej zaleŜności słuszne są dla gazu doskonałego, czyli dla układu,
w którym nie ma oddziaływań innych niŜ termiczne. Aby oddziaływania te
wyeliminować w układzie rzeczywistym, pomiary naleŜy prowadzić stosując
roztwory badanego związku (np. nitrobenzenu) w rozcieńczonych roztworach
w rozpuszczalniku obojętnym (np. benzen).
Polaryzacja roztworu, P
12
, spełnia zaleŜność:
P
x P
x P
M
d
12
1 1
2
2
12
12
12
12
1
2
=
+
=
⋅
−
+
(
)
(
)
εεεε
εεεε
(3.8)
gdzie wskaźniki 12 odnoszą się do roztworu, wskaźnik 1 do rozpuszczalnika, zaś
2 do substancji rozpuszczonej (badanej; symbol x oznacza ułamek molowy.
Wartość masy cząsteczkowej roztworu, M
12
, dana jest wyraŜeniem:
19
M
xM
1
2
1
=
(3.9)
Analogicznie zaleŜność słuszna jest dla refrakcji
R
x R
x R
M
d
n
n
12
1
1
2
2
12
12
12
2
12
2
1
2
=
+
=
⋅
−
+
(
)
(
)
(3.10)
Znając z pomiarów R
1
, P
1
, R
12
oraz P
12
wyliczyć moŜna wartość R
2
oraz P
2
dla
roztworów o róŜnych stęŜeniach substancji rozpuszczonej (x
2
).
Ekstrapolacja graficzna wartości R
2
oraz P
2
do rozcieńczenia nieskończenie
wielkiego, w układzie, R
2
(P
2
) = f(x
2
) pozwala znaleźć wartość R
2
oraz P
2
dla
układu, w którym nie występują oddziaływania między cząsteczkami.
Ekstrapolacyjnie wyznaczone wartości R
2
oraz P
2
pozwalają wyznaczyć wartość
momentu dipolowego substancji rozpuszczonej. Potrzebne w równaniach
wielkości wyznaczyć moŜna w oparciu o pomiar pojemności:
- kondensatora z powietrzem (ewentualnie zawierający pary rozpuszczalnika), c
3
,
- kondensatora zawierającego rozpuszczalnik, c
1
,
- kondensatora zawierającego roztwór, c
12
oraz równanie:
(
)
εεεε
εεεε
12
3
12
3
1
1
1
1
=
−
−
− +
c
c
c
c
(3.11)
Zakładając, Ŝe pojemność podłączeń jest zaniedbywalna oraz, Ŝe kondensator nie
napełniony cieczą (czyli ‘pusty’) ma pojemność równą pojemności kondensatora w
próŜni (c
o
), równanie (3.11) upraszcza się do powszechnie znanej postaci;
ε
12
=
c
c
12
o
(3.12)
Do obliczeń potrzebna jest wartość stałej dielektrycznej rozpuszczalnika,
ε
1
, która
dla benzenu wynosi 2.284. Wartość gęstości rozpuszczalnika, d
1
oraz roztworów,
d
12
wyznaczyć moŜna przy uŜyciu piknometru.
CEL ĆWICZENIA
Wyznaczenie momentu dipolowego nitrobenzenu.
20
APARATURA
Dielektrometr.
Kondensator.
Refraktometr Abbego.
Suszarka.
SZKŁO
Piknometr.
Pipeta 1 ml.
Zlewka 150 ml (wysoka).
Kuweta porcelanowa.
ODCZYNNIKI
Benzen.
Roztwory nitrobenzenu w benzenie o stęŜeniu (ułamki molowe) równym:
0,005; 0,01; 0,02; 0,05; 0,08.
Bibuła - paski.
WYKONANIE ĆWICZENIA
1. Pomiar pojemności kondensatora:
Po zdjęciu pokrywy kondensatora i zdjęciu zaworu u dołu kondensatora
wysuszyć ścianki przy pomocy chłodnego powietrza z suszarki. Następnie
naleŜy wykonać pomiar pojemności pustego kondensatora, c
3
, przy pomocy
dielektrometru. Po dokonaniu tego pomiaru, naleŜy załoŜyć zawór do kranu
znajdującego się w dolnej części kondensatora. Sprawdzić, czy kran jest
zamknięty. W celu zmierzenia pojemności kondensatora wypełnionego
benzenem lub odpowiednim roztworem, naleŜy wlać go do kondensatora tak,
aby przykryć cieczą wewnętrzny cylinder będący jedną z okładek kondensatora.
Pomiary pojemności c
1
oraz c
12
naleŜy prowadzić w następującej kolejności:
benzen, roztwory od o stęŜeniu od najniŜszego do najwyŜszego. Po dokonaniu
pomiarów naleŜy przepłukać kondensator (jego ścianki) niewielką ilością
benzenu, który naleŜy wylać do zlewu. Ciecze uŜyte do pomiaru (benzen i
kolejne roztwory) naleŜy zlewać do zlewki (po kaŜdorazowym pomiarze) przez
otworzenie dolnego kranu i następnie przelać do butelek, z których się je
pobrało.
2. Pomiar współczynnika załamania światła:
Pomiar ten naleŜy prowadzić w takiej samej kolejności jak poprzedni: benzen,
a następnie roztwory o coraz wyŜszym stęŜeniu nitrobenzenu.
21
3. Pomiar gęstości:
Napełnianie oraz zamykanie piknometru naleŜy przeprowadzać nad kuwetą
porcelanową, do której powinien spłynąć nadmiar cieczy. Po napełnieniu,
piknometr naleŜy przetrzeć bibułą i wysuszyć jego ścianki zewnętrzne
strumieniem chłodnego powietrza z suszarki. Po dokonanym pomiarze ciecz
z piknometru naleŜy przelać do butli, z której została pobrana.
UWAGA !!!
Kondensatora, piknometru, pipety i uŜywanych naczyń nie przemywać wodą.
OPRACOWANIE WYNIKÓW
1.
Wyniki
dokonanych
pomiarów
pojemności
kondensatora
pustego
i zawierającego benzen lub roztwory, współczynnika załamania światła benzenu
i roztworów oraz masy piknometru pustego, zawierającego benzen i roztwory
przedstawić w formie tabeli.
2. Na podstawie pomierzonych wartości wyliczyć wielkości polaryzacji oraz
refrakcji poszczególnych roztworów.
3. Sporządzić wykres zaleŜności polaryzacji oraz refrakcji roztworów od stęŜenia
nitrobenzenu. Wyznaczyć metodą ekstrapolacji polaryzację oraz refrakcję
nitrobenzenu.
4. Obliczyć wartość momentu dipolowego nitrobenzenu.