Wstęp

3

1. Socjologia jako dyscyplina naukowa

4

1.1. Wprowadzenie

4

1.2. Nauki społeczne a socjologia

5

2. Przedmiot badań socjologii

7

2.1. Socjologia ogólna a socjologie szczegółowe

8

3. Funkcje i znaczenie socjologii

9

3.1. Funkcje naukowo-poznawcze

9

3.2. Funkcje użytkowe

10

4. Metody badań socjologicznych

12

5. Główni przedstawiciele oraz najważniejsze kierunki i koncepcje socjologiczne

14

5.1. August Comte (1798–1857) i początki socjologii

14

5.2. Myśl społeczna Karola Marksa (1818–1883)

14

5.3. Herbert Spencer (1820–1903) i socjologia ewolucjonistyczna

16

5.4. Socjologizm Emila Durkheima (1858–1917)

17

5.5. Koncepcje socjologiczne Maxa Webera (1864–1920)

17

5.6. Socjologia formalna Georga Simmla (1858–1918)

18

5.7. Orientacja strukturalno-funkcjonalna

19

5.8. Socjologia humanistyczna — Florian Znaniecki (1882–1958)

20

5.9. Współczesna socjologia amerykańska

21

Bibliografia

24

Powstanie i rozwój socjologii

3

Wstęp

Moduł pierwszy prezentuje podstawowe informacje dotyczące socjologii jako dyscy-
pliny naukowej, przedmiotu jej zainteresowań, funkcji socjologii i najważniejszych
metod badań socjologicznych, a także specyficznych cech tej dyscypliny na tle in-
nych nauk społecznych.

W drugiej części modułu przedstawiono rozwój myśli socjologicznej oraz przegląd
teorii i koncepcji socjologicznych głównych nurtów i przedstawicieli tej nauki, po-
cząwszy od połowy XIX w. do czasów współczesnych.

4

1. Socjologia jako dyscyplina naukowa

1.1. Wprowadzenie

Socjologia jako nauka pojawiła się dopiero w połowie XIX wieku, jednakże re-
fleksje nad różnymi przejawami życia zbiorowego, uogólnienia formułowane na
podstawie obserwacji zachowań ludzkich, wyznaczających wzory postępowania
człowieka wobec gromady, w której żył, czy wobec szerszej zbiorowości, wskazania
mędrców, władców, reguły, powinności, nakazy, zakazy, kodeksy praw itp. towa-
rzyszyły rozwojowi ludzkości od zarania dziejów. Można więc szukać początków
myśli społecznej w bardzo odległych czasach, sięgając do dorobku starożytnych cy-
wilizacji, doktryn filozoficznych, prawnych i politycznych kolejnych epok czy po-
szczególnych narodów. Znajdziemy tam zazwyczaj mniej czy bardziej rozbudowane
poglądy, niekiedy uwzględniające bardzo istotne do dziś zagadnienia i dyskusje na
temat życia ówczesnych społeczeństw. Nie jest to jednak jeszcze usystematyzowana
i wyspecjalizowana wiedza socjologiczna. Ten bardzo długi i ważny dla późniejszej
dyscypliny naukowej czas rozwoju traktowany jest jako okres przednaukowej myśli
społecznej.

Poznanie świata społecznego dokonywało się w obrębie różnych koncepcji filo-
zoficznych. Kwestie dziś zajmujące nauki społeczne przez stulecia podejmowane
były właśnie przez filozofów, którzy tworzyli co prawda wizje ustrojów, państwa,
władzy, stosunków gospodarczych i społecznych, lecz nie zajmowali się wieloma
zagadnieniami, jakimi współcześnie interesuje się socjologia.

Pierwszy znaczący etap w dziejach wiedzy o społeczeństwie sięga czasów starożyt-
nej Grecji. Wówczas nastąpiło oddzielenie porządku ludzkiego od porządku natury
(pierwsze analizy życia zbiorowego w dziełach Platona i Arystotelesa). Następnym
etapem było natomiast oddzielenie porządku społecznego od politycznego i wyraź-
ne wyodrębnienie pojęcia społeczeństwa obok funkcjonującego od dawna pojęcia
państwa (Szacka, 2003: 19).

Socjologia jako nauka zaczęła wyodrębniać się z filozofii w pierwszej połowie XIX
wieku. Za jej ojca uważany jest francuski myśliciel

August Comte

, który wprowa-

dził nazwę i sformułował program tej dyscypliny. Powstanie socjologii miało dwie
główne przyczyny. Po pierwsze — dokonujące się w pierwszych dziesięcioleciach
XIX wieku burzliwe zmiany gospodarcze i kryzysy społeczne, po drugie zaś — roz-
wój nauk przyrodniczych.

Rewolucja przemysłowa, która ogarnęła w XVIII wieku wiele państw europej-
skich, przyniosła nowe zjawiska społeczne i gospodarcze: rozwój przemysłu, miast,
migracje ludności wiejskiej do ośrodków przemysłowych, powstanie nowej klasy
społecznej — proletariatu przemysłowego, podziały, antagonizmy i konflikty spo-
łeczne (Bolesta-Kukułka, 2003: 65). Te nowe zjawiska zburzyły istniejący dotych-
czas ład społeczny, radykalnie zmieniły społeczeństwa i wymagały sformułowania
nowych zasad organizacji życia społecznego, koniecznych do rozwiązania kwestii
praktycznych, zwłaszcza tzw. kwestii socjalnej, związanej z narastającą biedą wielu
grup społecznych i przejawami patologii społecznej. W zamyśle Comte’a socjologia
jako nauka o faktach społecznych i prawach nimi rządzących mogła być pomocna
w ustaleniu właściwych reguł organizacji społecznej i stanowić swoiste lekarstwo
na pojawiające się bolączki społeczne (Szacka, 2003: 25). Potrzebna była „reali-

5

styczna, obiektywna, ścisła i pewna wiedza naukowa przy racjonalnym organizo-
waniu nowego społeczeństwa, ponieważ tylko na jej podstawie można różne pro-
cesy i zjawiska przewidywać (...) i skutecznie na nie wpływać” (Bolesta-Kukułka,
2003: 65).

Z kolei rozwój nauk przyrodniczych inspirował myślicieli tej epoki do poszukiwa-
nia tzw. pozytywnych, czyli empirycznych, badawczych metod opisu rzeczywisto-
ści, także życia społecznego, w postaci systematycznej obserwacji zjawisk i zmian
społecznych, która prowadzi do odkrywania i ustalania praw społecznych. Istotne
znaczenie miał sformułowany przez Comte’a pogląd, iż „życie społeczne nie jest
czymś przypadkowym i chaotycznym, ale są w nim pewne prawidłowości i można
do pewnego stopnia przewidywać jego bieg” (Szacka, 2003: 26).

1.2. Nauki społeczne a socjologia

Socjologia to jedna z nauk zajmujących się badaniem społeczeństwa. Istnieje dziś
cała rodzina takich nauk, w tym wiele znacznie starszych niż socjologia.

Słownikowa definicja określa

nauki społeczne

jako „grupę dyscyplin naukowych,

których przedmiotem jest społeczeństwo i stosunki międzyludzkie” (Słownik so-
cjologii i nauk społecznych, 2005: 206). Do nauk społecznych zalicza się m.in.:
socjologię, historię, ekonomię, politologię, antropologię kulturową, demografię,
etnologię, psychologię (choć tej ostatniej czasem przypisuje się status nauki przy-
rodniczej).

Granice nauk społecznych nie zawsze są jasno określone. W XIX wieku rozwój
nauk społecznych dokonywał się na wzór nauk przyrodniczych, choć towarzyszyły
mu dyskusje o zakresie odmienności, zwłaszcza wobec faktu, iż przedmiotem zain-
teresowań wszystkich nauk społecznych jest człowiek i jego zachowania.

Można postawić pytanie o charakterystykę obszaru zainteresowań socjologii i po-
zostałych nauk społecznych. Socjologia jako dziedzina nauki bada ludzkie zacho-
wania społeczne, związki i interakcje między ludźmi oraz rezultaty działalności
społecznej. Przedstawia o g ó l n y p o g l ą d n a w a r u n k i l u d z k i e g o b y t o -
w a n i a .

Poszczególne nauki społeczne kładą nacisk na pewne określone aspekty działalno-
ści człowieka i zbiorowości ludzkich. Często jednak nie tyle przedmiot badań, co
stosowane metody badawcze, stanowią o odrębności tych dyscyplin naukowych.

Ekonomia

zajmuje się badaniem sposobów produkcji, rozdziału i konsumpcji dóbr,

a także relacjami między produkcją i konsumpcją dóbr a porządkiem społeczno-
-ekonomicznym, w którego obrębie odbywają się te procesy (

ekonomia polityczna

).

Koncentruje się na pojęciu dobrobytu, ale bada również problemy związane z efek-
tami zjawiska bezrobocia, ceny podstawowych produktów i całkowitą wartość
dóbr i usług wytwarzanych przez społeczeństwo. Bardzo bliska ekonomii — a na-
wet trudna do wyraźnego oddzielenia zakresowego — jest subdyscyplina socjolo-
gii, jaką stanowi socjologia ekonomiczna (por. Koźmiński, 2002: 52–59).

Antropologia kulturowa

(lub

społeczna

) niegdyś zajmowała się naturą i ewolucją spo-

łeczeństw nieznających pisma, czyli społeczeństw pierwotnych, które bądź już
zanikły, bądź też stają się niedostępne z przyczyn politycznych. Natomiast obec-
nie antropologia kulturowa analizuje współczesne społeczeństwa przemysłowe,
kulturę i strukturę społeczną małych zbiorowości i grup sąsiedzkich (Goodman,

6

2001: 9). Antropologia szeroko korzysta z metod i technik badawczych socjologii
(zwłaszcza z etnosocjologii), w związku z czym granice między tymi dyscyplinami
często są nieostre.

Nauki polityczne

analizują kwestie związane ze źródłami, rozdziałem i wykorzysta-

niem władzy w społeczeństwie, a także procesy polityczne zachodzące w różnych
grupach i organizacjach (Goodman, 2001: 9). Nauki polityczne mają wspólną z so-
cjologią przeszłość, ponieważ długi czas społeczeństwo nie było postrzegane jako
byt odrębny od państwa. W refleksji przedsocjologicznej problematyka władzy
i państwa splatała się z rozważaniami dotyczącymi wszystkich innych aspektów
życia zbiorowego. W socjologii polskiej okresu PRL-u właściwe nauki polityczne
zostały z konieczności zastąpione socjologią stosunków politycznych lub socjologią
polityki (Szacka, 2003: 31).

Także kolejna z nauk społecznych —

historia

— ma wiele wspólnego z socjolo-

gią, prowadzi badania nad rozwojem społeczeństwa. W obrębie socjologii istnie-
je subdyscyplina, zwana socjologią historyczną, która w analizach, podobnie jak
historia, posługuje się danymi pochodzącymi z przeszłości. Natomiast w obrębie
historii istnieje subdyscyplina zwana historią społeczną, która w odniesieniu do
przeszłości podejmuje tematy socjologiczne i stosuje socjologiczne metody analizy
danych (Szacka, 2003: 29).

Od XVII wieku uprawiana jest

demografia

— nauka o prawidłowościach rozwoju,

a zwłaszcza reprodukcji, populacji ludzkich. Starsza od socjologii jest też

etnogra-

fia

, uprawiana od końca XVIII w., opisująca życie i kulturę tradycyjnych, małych

zbiorowości, zwykle wiejskich. Polska etnografia, która rozpoczęła studia terenowe
jeszcze w epoce romantyzmu, interesując się wtedy kulturą ludową (a zwłaszcza
pieśnią ludową), nagromadziła od tego czasu znaczny i ceniony dorobek naukowy,
choć niektórzy badacze utożsamiają ją z antropologią kulturową (Olechnicki, Za-
łęcki, 2000: 58).

Granice między socjologią a pozostałymi naukami społecznymi bywają nieostre,
a nawet zamazane i zmienne, ponieważ są to nauki pokrewne, niemniej jednak
każda z nich jest samodzielną dyscypliną z ogromnym już dorobkiem teoretycznym
i badawczym.

7

2. Przedmiot badań socjologii

Socjologia musiała stoczyć wyjątkową walkę o zaakceptowanie jej przez przedsta-
wicieli innych nauk. Spory, polemiki i ataki skupiły się na trzech podstawowych
płaszczyznach:
— kwestionowano naukową metodę — a raczej metody — socjologii (w pierw-

szej połowie XX w. silne były poglądy zwane fizykalizmem, głoszące, że każda
nauka empiryczna, a taką jest socjologia, powinna wzorować się na fizyce, jej
matematycznych metodach, ścisłości i ogólności twierdzeń, a tymczasem socjo-
logia stosuje także metody nauk humanistycznych),

— ostre konflikty rozegrały się wokół kwestii stosunku socjologii, jako nauki em-

pirycznej, do silnych, a niekiedy w XX w. wręcz dominujących, ogólnych teorii
czy doktryn społeczno-filozoficznych (przykładem może być sytuacja socjologii
w okresie stalinizmu w ZSRR, gdzie została ona uznana za pseudonaukę i zaka-
zana aż do lat 60. XX w., zaś jej rolę w wyjaśnianiu prawideł życia społecznego
miała wypełnić polityczna doktryna materializmu historycznego),

— atakowano też praktyczną wartość badań socjologicznych, zwłaszcza jeśli cho-

dzi o przewidywanie przyszłości.

Socjologia obroniła się jako nauka i znakomicie rozwinęła w wielu krajach i ośrod-
kach naukowych, także w aspekcie instytucjonalnym (wydziały, instytuty, kate-
dry socjologii i programy studiów na wielu uniwersytetach). Trudno w niej jed-
nak o precyzję właściwą naukom ścisłym. Jej celem bowiem jest badanie zachowań
ludzkich — z natury swej podlegających zmianom, także w trakcie procesu badaw-
czego, a ponadto nierzadko ogłoszone wyniki badań socjologicznych skłaniają lu-
dzi do zmiany analizowanych wcześniej zachowań. Wszystko to sprawia, że socjo-
logowie nie mogą uogólniać odkryć badawczych w takim stopniu, w jakim czynią
to fizycy czy biolodzy.

P r z e d m i o t e m b a d a ń s o c j o l o g i i s ą s p o ł e c z n e z a c h o w a n i a c z ł o -
w i e k a , o r g a n i z a c j a s p o ł e c z e ń s t w o r a z z a c h o d z ą c e w n i c h i n t e -
r a k c j e .

W zależności od sposobu traktowania faktów społecznych, zjawisk i procesów
zachodzących w zbiorowościach ludzkich, można mówić o dwóch orientacjach
socjologii jako nauki: socjologii scjentystycznej bądź socjologii humanistycznej.

Socjologia scjentystyczna

„traktuje fakty społeczne jako należące do obiektywnie

istniejącej rzeczywistości, zewnętrznej w stosunku do poznającego podmiotu. Zja-
wiska społeczne są ze sobą powiązane, rządzą nimi określone prawidłowości oraz
obiektywne prawa. Podstawowymi kategoriami opisu i analizy rzeczywistości spo-
łecznej dla przedstawicieli tej orientacji są (...) całości społeczne, takie jak grupy
i ich struktury (...)” (Szacka, 2003: 34).

Socjologia humanistyczna

— odwrotnie niż

poprzednia orientacja — nie traktuje świata społecznego jako „gotowego i dane-
go, zewnętrznego w stosunku do człowieka. Jest on czymś nieustannie tworzonym
w procesie interakcji podmiotów obdarzonych świadomością”. Kierując się swoim
rozumieniem świata i systemami wartości, świadome podmioty podejmują celowe
działania i interpretują zachowania innych” (Szacka, 2003: 34). Socjologia huma-
nistyczna podważa pojęcie obiektywnych praw rządzących życiem społecznym na
podobieństwo praw rządzących w świecie przyrody. Skłonna jest uznać regular-
ności występujące w życiu społecznym za rezultat norm, reguł i wzorów wytwo-
rzonych przez ludzi w toku ich interakcji, porządek społeczny zaś — za rezultat
ustanowionych przez ludzi reguł gry” (Szacka, 2003: 34–35).

8

W socjologii współczesnej dominuje nurt humanistyczny (socjologia rozumiejąca,
interpretacyjna, kulturalistyczna) (Sztompka, 2002: 27).

Najpopularniejszą i najogólniejszą odpowiedzią na pytanie o przedmiot socjologii,
którą znajdziemy we wszystkich niemal podręcznikach, a także w obiegowym, po-
wszechnym rozumieniu, jest stwierdzenie: socjologia to nauka o społeczeństwie.
Warto jednak zwrócić uwagę, że za tym zwięzłym sformułowaniem kryje się złożo-
ne, wielowymiarowe rozumienie terminu społeczeństwo.

2.1. Socjologia ogólna a socjologie szczegółowe

Przedmiotem badań socjologii jest cała rzeczywistość społeczna. Naturalną konse-
kwencją rozwoju socjologii jest jej specjalizacja i proces wyodrębniania się poszcze-
gólnych subdyscyplin.

Socjologia ogólna

(teoretyczna) obejmuje następujące podstawowe obszary:

— teorię struktur społecznych,
— teorię zmian i rozwoju,
— teorię zachowań społecznych,
— teorię zbiorowości.

Socjologie szczegółowe

(empiryczne) badają różne segmenty rzeczywistości społecz-

nej. Lista subdyscyplin socjologicznych nie jest zamknięta, wręcz przeciwnie — po-
większa się. Współcześnie obserwuje się penetrację badawczą nowych obszarów
rzeczywistości społecznej. Jest ona wynikiem szybkich przemian zachodzących we
współczesnych społeczeństwach, a także potrzeb praktycznych, będących również
przyczyną wyodrębnienia wielu socjologicznych specjalności.

Wśród socjologii szczegółowych można więc wymienić dyscypliny już niemal „kla-
syczne”, (m.in.: socjologię pracy, socjologię zawodów, socjologię przemysłu, socjo-
logię zarządzania, socjologię miasta, socjologię wsi, socjologię kultury, socjologię
rodziny, socjologię wychowania, socjologię religii, socjologię prawa, socjologię
polityki, socjologię rasy i etniczności, socjologię medycyny, socjologię zdrowia
i choroby, socjologię organizacji, socjologię konsumpcji, socjologię nauki, socjo-
logię oświaty, socjologię wojska), ale też wiele nowych, będących odpowiedzią na
aktualne potrzeby, zjawiska lub pola zainteresowań członków współczesnych spo-
łeczeństw (jest to np. socjologia mediów — komunikacji masowej, socjologia płci,
socjologia rozwoju, socjologia szkolenia, socjologia starzenia się, socjologia śmierci
i umierania, socjologia czasu, socjologia ciała, socjologia prostytucji, socjologia
hazardu, socjologia klęsk, socjologia czasu wolnego, socjologia zabawy, socjologia
zamieszkania, socjologia wizualna, socjologia codzienności i inne).

Obecny status socjologii z tak rozbudowaną częścią szczegółową wynika z olbrzy-
miej ilości nagromadzonego materiału empirycznego.

9

3. Funkcje i znaczenie socjologii

Funkcje socjologii można podzielić na dwie zasadnicze grupy (Bolesta-Kukułka,
2003: 25):
1. Funkcje naukowo-poznawcze:
— obiektywne opisywanie rzeczywistości społecznej,
— wyjaśnianie zjawisk i procesów społecznych,
— tworzenie teorii społeczeństwa.

2. Funkcje użytkowe:
— funkcja diagnostyczna,
— funkcja prognostyczna,
— funkcja ideologiczna:
• funkcja apologetyczna,
• funkcja demaskatorska,
— funkcja socjotechniczna.

Naukowa wiedza o społeczeństwie, podobnie jak każda inna wiedza naukowa, słu-
ży zarówno samemu poznaniu, jak i wykorzystaniu tego poznania do celów prak-
tycznych. W pierwszym wypadku mówimy o funkcji naukowo-poznawczej,

w dru-

gim zaś — o

funkcji pragmatycznej (użytkowej).

3.1. Funkcje naukowo-poznawcze

Funkcje naukowo-poznawcze socjologii to:

1.

Obiektywne opisywanie

stanów zbiorowej świadomości (wyobrażeń, wierzeń,

postaw, opinii itp.),

istoty i charakteru stosunków łączących ludzi, społecznych

mechanizmów gry, kooperacji i walki itp. Opisy te służą poznawaniu konkretnych
społeczeństw żyjących w konkretnym miejscu i czasie, ich wewnętrznej struktu-
ry (istniejących podziałów i zróżnicowań grupowych), rozpoznaniu aktualnych
społecznych postaw i opinii wobec różnych aspektów rzeczywistości (np. poli-
tyki, gospodarki, systemu edukacyjnego) oraz społecznie ważnych zdarzeń (np.
wprowadzenie religii do szkół, zmiana ustaw podatkowych, reforma służby zdro-
wia), a także realnych zachowań społecznych (wyborczych, konsumenckich, reli-
gijnych itp.).

Badania skoncentrowane na opisywaniu konkretnych społeczeństw

nazywane są

socjografią

(Bolesta-Kukułka, 2003: 25).

2.

Wyjaśnianie

zjawisk i procesów społecznych, umożliwiające rozumienie społecz-

nych relacji i zależności, ich uwarunkowań, motywów ludzkich działań itp

.

Peł-

niąc funkcję wyjaśniającą

,

socjologia nie tylko daje odpowiedzi na pytanie: jak

jest?, ale również na pytania: dlaczego tak jest? (Bolesta-Kukułka, 2003: 25).

3. Tworzenie

teorii społeczeństwa

, czyli uogólnień ujętych w zbiór: pojęć, definicji,

klasyfikacji i typologii, za pomocą których można analizować zjawiska i procesy
społeczne, a także twierdzeń dotyczących występujących podobieństw i różnic,
prawidłowości rozwojowych,

względnie trwałych związków przyczynowo-skut-

kowych itp. Wszystko to się stopniowo kumuluje, tworząc ogólną teorię socjolo-
giczną (Bolesta-Kukułka, 2003: 25).

10

3.2. Funkcje użytkowe

Użytkowe funkcje socjologii to:

1. Funkcja diagnostyczna

, która polega na odkrywaniu tzw. problemów społecznych,

czyli najróżniejszych

patologii, dysfunkcji i dewiacji, a także ich źródeł. Diagno-

za to ocena stanu społeczeństwa pod określonym względem (np. edukacyjnym,
przestrzegania prawa, funkcjonowania administracji państwowej) i identyfi-
kowanie powodów oraz przyczyn stwierdzonego stanu. Ocena diagnostyczna
zawsze wymaga nie tylko poznania i wyjaśnienia, ale też odniesienia stanu ist-
niejącego do jakiejś przyjętej społecznie normy, systemu uznanych wartości itp.
(Bolesta-Kukułka, 2003: 26).

2. Funkcja prognostyczna

, która umożliwia przewidywanie przyszłości, czyli ciągło-

ści różnych procesów i zmian zachodzących w społeczeństwie, zachowań prze-
jawianych w różnych sytuacjach przez różne kategorie ludzi, prawdopodobnych
reakcji różnych grup i kategorii ludzi na zdarzenia naturalne lub przez ludzi ce-
lowo kreowane itp. Przewidywania oparte na wiedzy socjologicznej rzadko by-
wają pewne, ponieważ na ludzkie zachowania i przebieg procesów społecznych
wpływa zwykle bardzo wiele czynników, które działają w różnych — rzadko
się powtarzających — konfiguracjach. Opierając się na wiedzy socjologicznej,
możemy tylko przewidywać, że coś się zdarzy

z większym lub mniejszym praw-

dopodobieństwem, ale niemal nigdy — że wydarzy się z pewnością. Na trafność
prognoz społecznych wpływa jeszcze fakt, że przedostawszy się do wiadomości
społeczności, której dotyczą, same stają się faktem społecznym i zaczynają

od-

działywać na zachowania ludzi, co może albo wcześniejsze przewidywania bada-
czy wzmocnić

(prognozy samosprawdzające

się), albo je całkowicie zanegować

(prognozy samounicestwiające się) (Bolesta-Kukułka, 2003: 26).

3. Funkcja ideologiczna

, czyli inaczej funkcja opiniotwórcza, wspomagająca szerzenie

różnych światopoglądów, wyobrażeń o świecie, określonych systemów wartości,
typów ładu społecznego itp. W zależności od tego, czy szerzenie to oznacza wspie-
ranie istniejącego ładu społecznego, czy też jego negowanie, ideologiczną funkcję
wiedzy socjologicznej można podzielić na:

apologetyczną i demaskatorską.

Ideologiczne wykorzystywanie wiedzy socjologicznej może polegać na odwoły-
waniu się przez ideologów i polityków do wybranych wyników badań socjologicz-
nych, ale też mogą to robić — w sposób zamierzony lub mimowolny — sami socjo-
logowie, którzy — jak każdy człowiek — mają swoje własne przekonania i świato-
poglądy wpływające na ich zachowania, a nawet wyniki ich badań.

W porównaniu z badaczami świata przyrodniczego socjolog ma dużo mniejsze moż-
liwości w pełni obiektywnego podejścia do przedmiotu swoich badań, ponieważ
sam zawsze jest zarówno częścią

,

jak i „produktem” społeczeństwa, w którym żyje.

Trudno też odmawiać mu prawa do posiadania i głoszenia własnych przekonań,
ale należy wymagać, aby każdorazowo, kiedy je publicznie wyraża, jasno określał,
czy występuje w roli naukowca, czy też polityka, ideologa, zwolennika jakiejś par-
tii, doradcy któregoś z przywódców itp. Sprawa jest o tyle ważna, że socjologowie
są grupą silnie opiniotwórczą, a współczesne środki masowego przekazu chętnie
zwracają się do nich o wygłaszanie komentarzy, opinii i interpretacji związanych
z bieżącymi zdarzeniami politycznymi i społecznymi. Ideologiczny charakter ma
również często ta część dorobku socjologii, w której zawarte są analizy różnych spo-
łecznych defektów (niesprawności) ustroju panującego w danym kraju, istniejących
w nim instytucji, działających gremiów decyzyjnych itp. W tym przypadku wiedza
socjologiczna pełni często

funkcję demaskatorską (Bolesta-Kukułka, 2003: 26).

11

4. Funkcja socjotechniczna

, polegająca na wykorzystywaniu teoretycznej i socjogra-

ficznej wiedzy o społeczeństwie do formułowania różnych dyrektyw praktycz-
nych, czyli zasad i metod skutecznego oddziaływania na ludzi. Zbiory takich
dyrektyw nazywa się

socjotechnikami.

Praktyczne wykorzystywanie różnych socjotechnik jest obecnie coraz bardziej roz-
powszechnione w zarządzaniu, marketingu, polityce. Socjotechniki oddziaływania
na wyobraźnię i świadomość ludzi są od dawna dobrze znane. Ich systematyczne
rozpoznanie i opisanie w różnych podręcznikach poświęconych wywieraniu wpły-
wu społecznego sprawiło, że dzisiaj mogą je skutecznie stosować pracownicy mass
mediów, aparatów propagandowych rządów i partii politycznych, firm specjali-
zujących się w public relations i reklamie, rzecznicy różnych grup interesów oraz
wszyscy inni, zajmujący się zawodowo kształtowaniem ludzkiej świadomości i wy-
obraźni.

Powszechność stosowania socjotechnik w skali masowej wywołuje zarówno skutki
pożądane, jak i wiele efektów niezamierzonych. Przykładem może być pojawia-
nie się silnego rozdźwięku między rozbudzonymi aspiracjami i pożądaniami ludzi
a rzeczywistymi możliwościami ich realizacji. Pożądania bowiem stają się w ludz-
kiej wyobraźni równie palące i konieczne do zrealizowania jak od dawna przez
psychologów opisywane „obiektywne” potrzeby biologiczne i społeczne.

Na przykład w naszych czasach idolem medialnym jest tzw. człowiek sukcesu,
a wzorcem do naśladowania jego styl życia. Miliony ludzi, zwłaszcza młodych
i bardzo podatnych na manipulowanie ich świadomością, zaczynają pożądać tak
zdefiniowanego sukcesu. Zrealizować to pożądanie udaje się jednak tylko niektó-
rym, a i to często za cenę, która na dłuższą metę czyni go iluzorycznym (zerwanie
więzi rodzinnych, utrata prawdziwych przyjaciół, brak czasu na rozwijanie zainte-
resowań pozazawodowych itp.).

Wiedza socjotechniczna może być wykorzystywana nie tylko przez ideologów, po-
lityków, organizatorów czy menedżerów, ale także przez zwykłych ludzi, którzy
— lepiej rozumiejąc mechanizmy życia społecznego — mogą skuteczniej oddziały-
wać na innych, łatwiej dostosowywać się do zachodzących zmian oraz skuteczniej
bronić się przed próbami manipulowania. Trzeba bowiem powiedzieć, że — po-
dobnie jak dorobek innych nauk — wiedza socjologiczna może być przez ludzi
wykorzystywana w celach godziwych (np. w wypadku radzenia sobie z różnymi
społecznymi patologiami czy skuteczniejszego motywowania ludzi do działania),
jak i w celach oszukańczych, a nawet przestępczych (manipulowanie ludźmi, zmie-
nianie ich świadomości, nakłanianie do zachowań społecznie nieakceptowanych
lub szkodliwych zarówno dla społeczeństwa, jak i dla poszczególnych jednostek)
(Bolesta-Kukułka, 2003: 27–29).

Znaczenia socjologii należy upatrywać w obu jej istotnych wymiarach: zarówno
teoretycznym, jak i praktycznym. Uwagę szerszych kręgów społecznych przyciąga
przede wszystkim drugi wymiar: wiedza socjologiczna daje możliwość wpływa-
nia na kształt życia społecznego, zapobiegania chaosowi i rozwiązywania tzw. pro-
blemów społecznych, wprowadza ład społeczny. Posiadanie wiedzy socjologicznej
ułatwia także wszystkim zainteresowanym zrozumienie ich własnego świata spo-
łecznego przez rozwijanie

„wyobraźni socjologicznej”

(Olechnicki, Załęcki, 2000: 4).

Terminu tego użył po raz pierwszy amerykański socjolog Charles Wright Mills. Wy-
obraźnia socjologiczna pomaga ludziom przekroczyć ograniczone, wąskie, osobiste
doświadczenia, dostrzec związki z innymi ludźmi i ze społeczeństwem jako całością
i dzięki tej socjologicznej perspektywie zrozumieć siły społeczne oddziałujące na
ich życie. Lakonicznie określa to stwierdzenie: socjologia umożliwia ludziom zro-
zumienie ogółu przez oderwanie się od szczegółu (Goodman, 2001: 10).

12

4. Metody badań socjologicznych

W badaniach socjologicznych istnieją cztery podstawowe metody badawcze służą-
ce zbieraniu danych:
1) eksperymenty,
2) wywiady,
3) obserwacje,
4) analiza wtórna źródeł (Goodman, 2001: 28).

W naukach społecznych możliwość prowadzenia eksperymentów jest dość ograni-
czona, głównie ze względów moralnych, gdyż wiążą się one z manipulacją ludźmi.
Stosowane eksperymenty polegają na tworzeniu w celach badawczych małych grup
(grupy eksperymentalnej poddanej działaniu jakiejś zmiennej i grupy kontrolnej)
i obserwowaniu zachowania się ich członków (Szacka, 2003: 48).

Eksperymenty socjologiczne można przeprowadzać zarówno w warunkach labora-
toryjnych, jak i terenowych.

Eksperymenty laboratoryjne

umożliwiają sprawowanie

ścisłej kontroli nad warunkami, które z założenia nie powinny wpływać na bada-
nie, mają jednak dość wąskie zastosowanie, gdyż dla wielu problemów społecznych
są nienaturalnym i przez to niezbyt korzystnym otoczeniem.

Eksperymenty terenowe

są bliższe zwykłym, życiowym doświadczeniom badanych osób, ale nie zapewniają
kontroli nad czynnikami, które mogą wywierać wpływ na badane zmienne (Good-
man, 2001: 28).

Najbardziej rozpowszechnioną metodą badań używaną przez socjologów jest

wy-

wiad

, w którym osoby badane (respondenci) proszone są o udzielenie odpowiedzi

na pytania dotyczące ich cech, postaw, wartości, zachowania czy postrzegania sy-
tuacji lub wydarzeń. Występują dwa główne typy wywiadów. Jeden z nich to

wy-

wiad kwestionariuszowy

, mający zazwyczaj postać pisemnego formularza, na którym

respondent zaznacza, podkreśla lub wypełnia odpowiedzi. Wywiad kwestionariu-
szowy może mieć formułę wywiadu zamkniętego (ze względu na typ pytań — py-
tania zamknięte) lub wywiadu otwartego (pytania otwarte).

Drugi typ to

wywiad swobodny

,

podczas którego

badacz zadaje respondentom pyta-

nia ogólne, określając jedynie temat wypowiedzi i umożliwiając badanym udziele-
nie swobodnej odpowiedzi własnymi słowami. Prowadzący wywiad obserwuje jed-
nocześnie zachowanie respondenta. W przypadku takich wywiadów próba badana
jest zazwyczaj mała, dobierana celowo i nie spełnia kryteriów reprezentatywności
statystycznej. Jest to przede wszystkim narzędzie zbierania materiałów do analiz
jakościowych (Szacka, 2003: 46).

Obok wywiadów bardzo powszechnie stosuje się

badania ankietowe

, zwłaszcza

w przypadku masowych badań sondażowych, na poziomie makrospołecznym.
Zebrane dane poddawane są analizom ilościowym oraz statystycznym i dlatego
ta technika nie nadaje się do badania małych zbiorowości i zjawisk społecznych
o ograniczonym zasięgu (Szacka, 2003: 45).

Kolejna z metod badawczych —

obserwacja

— może przybrać postać obserwacji ze-

wnętrznej bądź obserwacji uczestniczącej. Podczas

obserwacji zewnętrznej

badający

pozostaje na zewnątrz obserwowanego środowiska (np. gangu, grupy subkulturo-
wej itp.), nie wpływając tym samym swoją obecnością na badane osoby czy zjawi-
sko. Mankamentem tej metody jest ograniczenie dostępu i zdolności dostrzegania
przez badacza istotnych zdarzeń badanego środowiska, dokonujących się poza fo-

13

rum publicznym. Stosując natomiast metodę

obserwacji uczestniczącej

, badacz jest

aktywnym uczestnikiem sytuacji mających miejsce w badanych grupach, poznając
grupę „od środka” i zyskując tym samym pełny dostęp do wiedzy o badanych. Za-
grożeniem dla tego typu badań jest z jednej strony niebezpieczeństwo modyfikacji
zachowań osób obserwowanych pod wpływem ich świadomości co do roli badacza
w grupie, a z drugiej strony — ryzyko, iż badacz stanie się raczej uczestnikiem niż
obserwatorem i straci walor neutralności. Obserwacja uczestnicząca jest metodą
wymagającą też rozstrzygnięć natury etycznej, zwłaszcza gdyby badacz podjął de-
cyzję ukrycia celu swych badań przed uczestnikami grupy, co jest równoznaczne
z naruszeniem norm etycznych (Goodman, 2001: 31).

Analiza wtórna

to analizowanie danych już istniejących. Socjolog korzysta z trzech

rodzajów źródeł pisanych:
— materiałów i danych urzędowych (np. danych ze spisów ludności, statystyk),
— publikacji prasowych i materiałów zarejestrowanych, pochodzących z mass me-

diów, tekstów literackich, tekstów podręczników szkolnych itp.,

— tzw. dokumentów osobistych (listów, pamiętników, autobiografii, życiorysów

itp.).

Warto podkreślić, że ta metoda została opracowana i wprowadzona do socjologii
przez polskiego socjologa Floriana Znanieckiego i jego szkołę socjologiczną (Szac-
ka 2003: 47–48).

Analiza wtórna ma wiele zalet: jest tańsza niż zbieranie własnych danych, a badacz
nie wpływa na analizowane przez siebie procesy, struktury czy działania. Wadą tej
metody jest fakt, że badacz korzysta z materiałów zastanych, zwykle zbieranych
pod innym kątem niż obszar jego zainteresowań badawczych, a więc dostępne źró-
dła mogą być niepełne czy niedokładne z punktu widzenia potrzeb badania.

Aby podsumować kwestię znaczenia socjologii jako nauki i dla podkreślenia sensu
zdobywania wiedzy socjologicznej, warto wrócić raz jeszcze do zasygnalizowane-
go wyżej pojęcia wyobraźni socjologicznej. Piotr Sztompka zwraca uwagę na rolę
myślenia każdego człowieka w kategoriach socjologicznych, które dostarcza każ-
demu społeczeństwu samoświadomości na temat siebie samego, co jest szczegól-
nie ważne w społeczeństwach demokratycznych, bo „demokracja wymaga wiedzy,
ludzi światłych, myślących nie tylko w kategoriach wąskoegoistycznych (...), ale
zdolnych ogarniać szersze ogólnospołeczne problemy i wyzwania, wykorzystywać
szanse i zwalczać przeciwności, a także lokować własne losy (...) w historycznym
rozwoju własnego społeczeństwa i w porównawczym kontekście innych współcze-
snych społeczeństw” (Sztompka, 2002: 40). Wyrabianie i upowszechnianie takiego
myślenia nie powinno ograniczać się tylko do grupy socjologów, bo może przynieść
korzyści każdemu z uczestników życia społecznego. Socjologiczna wyobraźnia bo-
wiem to „zdolność wiązania wszystkiego, co dzieje się w społeczeństwie, z warun-
kami strukturalnymi, kulturalnymi i historycznymi oraz działaniami podejmowa-
nymi w tych warunkach przez podmioty indywidualne i zbiorowe, które w efekcie
kształtują świat społeczny w całej jego złożoności i różnorodności” (Sztompka,
2002: 39).

14

5. Główni przedstawiciele

oraz najważniejsze kierunki

i koncepcje socjologiczne

5.1. August Comte (1798–1857)

i początki socjologii

Za twórcę socjologii jako odrębnej nauki — a także jej nazwy — uważa się francu-
skiego filozofa Augusta Comte’a, użył tego terminu jako pierwszy w swoim dziele
pt.

Kurs filozofii pozytywnej (1837 r.). S o c j o l o g i a t o n a u k a o s p o ł e c z e ń -

s t w i e (łac. socius, societas — wspólnota, społeczeństwo; gr. logos — wiedza, sło-
wo, myśl, nauka). Comte ogłosił socjologię „królową nauk” — jako najbardziej
ogólną spośród wszystkich ówczesnych dyscyplin wiedzy. Wyróżnił najistotniej-
sze przedmioty badania socjologicznego, do których zaliczył: „życie gospodarcze,
dominujące idee, formy indywidualności, strukturę rodziny, podział pracy, język
i religię” (Słownik socjologii i nauk społecznych, 2005: 42).

Zasługą Comte’a jest też określenie szczególnych metod badania społeczeństwa (obser-
wacja, eksperyment, metody porównawcze, a także metoda historyczna). Chciał
wykorzystać w praktyce nową naukę do naprawy schorzeń społecznych.

Comte koncentrował się na dwóch konkretnych aspektach życia społecznego: porządku,
ładzie i stabilizacji, które nazywał

statyką społeczną

,

oraz na zmianach społecznych i roz-

woju określanych mianem

dynamiki społecznej

.

Czynniki te, według Comte’a, zespalają

społeczeństwo i stają się motorem zmian. Uważał on, że głównym czynnikiem sprzyja-
jącym stabilizacji jest wspólnota przekonań wszystkich członków społeczeństwa. Zmianę
społeczną widział jako proces ewolucyjny, dzięki któremu społeczeństwo osiąga coraz
wyższe stadia rozwoju.

Choć poglądy Comte’a nie odgrywają już znaczącej roli we współczesnej socjologii, to wy-
eksponowanie przez niego problemu zmian społecznych oraz położenie nacisku na przestrze-
ganie ściśle naukowej metodologii wpłynęło w olbrzymim stopniu na innych myślicieli spo-
łecznych, zapewniając tym samym Comte’owi trwałe miejsce w historii socjologii.

5.2. Myśl społeczna Karola Marksa (1818–1883)

Karol Marks

— niemiecki filozof i rewolucjonista — poświęcił wiele lat szczegółowym badaniom

historycznym nad naturą społeczeństwa, których interesującym dla socjologii owocem jest teo-
ria materializmu historycznego, czyli teoria rozwoju społecznego (proces dziejowy
ludzkości) oraz teoria struktur społecznych. Podobnie jak Comte prowadził badania
struktur i procesów społecznych, których celem było ulepszenie społeczeństwa. Jego poglądy
stały się fundamentem teorii

konfliktu klasowego

.

Marks uważał, że podstawowe „prawa” historii można odnaleźć w strukturze ekonomicz-
nej społeczeństwa. Według niego społeczeństwo dzieli się na dwie klasy: tych, którzy są

15

właścicielami środków produkcji, i tych, którzy tych środków nie posiadają — czyli tych,
którzy „mają”, i tych, którzy „nie mają” (wykonują pracę najemną). Podział ten nieuchron-
nie prowadzi, zdaniem Marksa, do konfliktu klasowego. Marks ujmował historię świa-
ta w kategoriach historii walki klas: ziemian przeciwko chłopom, właścicieli niewolników
przeciwko niewolnikom, kapitalistów przeciwko proletariatowi. Nowe siły wytwórcze
wymuszają zmiany obecnych stosunków społecznych. Z tego powodu pojawia się
sprzeczność między tzw. bazą ekonomiczną (nowymi stosunkami produkcji) a nad-
budową polityczno-prawną (systemem instytucji, stosunków politycznych, prze-
pisów itd.). Jeżeli nie dokonuje się zmiana, następuje konflikt między „nowym”
i „starym” — konflikt interesów między grupami reprezentującymi nowe stosunki
produkcji, a grupami reprezentującymi stare (obecne) stosunki społeczne (Olech-
nicki, Załęcki, 2000: 122).

Grupy społeczne, jako reprezentantów stosunków produkcji, nazwał Marks

kla-

sami społecznymi

— klasy to grupy ludzi o wspólnych interesach. Celem każdej

walki klas jest takie przekształcenie panujących stosunków społecznych, które jej
członkom pozwoli na pełne zaspokojenie potrzeb. Marks dokonał następującego
podziału klas:
—

klasy w sobie

, które nie uświadamiają sobie swoich interesów — nie posiadają

własnej świadomości klasowej, dlatego badacz społeczny może je wyodrębnić
jedynie ze względu na określone cechy i nazwać kategorią społeczną,

—

klasy dla siebie

, które uzyskały świadomość klasową (ich pojawienie się decyduje

o przerodzeniu nierówności w konflikt klasowy) (Sztompka, 2002: 347).

Pojawienie się świadomości klasowej powoduje walkę wielkich odłamów społe-
czeństwa, która w najostrzejszej postaci przybiera formę rewolucji i przewrotu sto-
sunków społecznych.

Istotnym wkładem Marksa do analiz socjologicznych jest jego teoria natury ludzkiej
i

alienacji jednostki

. Człowiek jest z natury jednostką twórczą i społeczną — dąży do

samorealizacji, wyrażania samego siebie przez pracę, dokonywania innowacji oraz
posiada wrodzoną tendencję do współuczestniczenia w życiu społecznym. Jednak
w wyniku wytworzenia się nierówności społecznych jednostka popada w alienację
(wyobcowanie, izolację społeczną), co jest stanem sprzecznym z jej naturą i skłon-
nościami. W wyniku takiej sytuacji jednostka przestaje być wolna, a zaczyna być
„zmuszana” do wykonywania narzuconych reguł i sposobów zachowania — np.
zaczyna traktować pracę jako zło konieczne. W miejsce naturalnej wspólnoty, so-
lidarności, kooperacji pojawia się wrogość i walka o byt. Jednostka zatraca swą
ludzką naturę, a wyżej wspomniane sprzeczności wywołują napięcie i chęć wy-
zwolenia się z reżimu alienacji. Suma tak zorientowanych jednostek doprowadza
do konfliktów społecznych, a te do rewolucji, co ostatecznie decyduje o rozwoju
społeczeństw i postępie.

Wpływ Marksa na socjologię jest odczuwalny do tej pory. Chociaż jego pogląd o domi-
nującym wpływie czynników ekonomicznych na społeczeństwo nie cieszy się powszechną
akceptacją, wielu socjologów przypisuje owym czynnikom istotną rolę w życiu społecznym.

Istnieje jeszcze jeden ważny aspekt myśli Marksa: położenie nacisku na aktywną rolę so-
cjologa, którego zadaniem jest nie tylko analiza sytuacji życia społecznego i ujawnianie nie-
równości społecznych i ekonomicznych, ale także aktywna rola praktyczna w eliminowaniu
tych zjawisk. Socjologowie, według Marksa, powinni podjąć prace nad przemianami świata
społecznego (Turner, 1998: 16).

16

5.3. Herbert Spencer (1820–1903) i socjologia ewolucjonistyczna

Dzieło Comte’a zostało rozwinięte przez angielskiego socjologa Herberta Spencera. Spen-
cer usiłował wyjaśnić porządek i zmiany społeczne przez porównanie społeczeństwa do
żywego organizmu (Turner, 1998: 12). Korzystając z tej analogii, Spencer opisywał spo-
łeczeństwo jako system składający się ze współzależnych części. Według niego socjologia
odkrywa podstawowe struktury społeczne i bada, jak ich funkcjonowanie wpływa na
stabilizację i porządek społeczny.

Szczególnym zainteresowaniem Spencera cieszyło się ewolucjonistyczne pojęcie prze-
trwanie najlepiej przystosowanych, którym posługiwał się w badaniach nad zmianami spo-
łeczeństw. W myśl jego teorii, określanej mianem

darwinizmu społecznego

, w

społeczeń-

stwie uwolnionym od interwencji rządu „nieprzystosowani” musieliby zniknąć. Tylko najlepsi
mieliby prawo do przetrwania i reprodukcji. Koncepcję tę wykorzystywano jako uspra-
wiedliwienie kapitalizmu typu laissez-faire (głoszącego zasadę liberalizmu gospodarczego
— swobodę gospodarczą jednostek, wolną konkurencję, bez ingerencji państwa) — zarów-
no w Anglii, jak i w Stanach Zjednoczonych (Goodman, 2001: 14).

Spencer wprowadził typologię etapów rozwoju społeczeństw. Jest to istotne dla
obecnej socjologii, a w szczególności dla koncepcji społeczeństwa postkapitali-
stycznego, globalnego, informacyjnego.

Jako pierwsze wyróżnił

społeczeństwo militarne

,

w którym dominuje jeden scen-

tralizowany ośrodek kontroli nad wszystkimi sferami działalności jednostek, łą-
czący w sobie wszelką władzę (religijną i świecką, wojskową i cywilną, polityczną
i gospodarczą). Struktura społeczna w społeczeństwach militarnych jest sztywna
i oporna na zmiany. Kontroli poddane jest nie tylko zachowanie jednostki, ale tak-
że jej myśli i wierzenia. Prawo w takim społeczeństwie służy do utrzymania status
quo władzy, dlatego nie istnieje w nim ochrona interesów jednostki. Ogólne cechy
osobowości członków takiego społeczeństwa to konformizm, lojalność, brak ini-
cjatywy, oglądanie się na autorytety oraz wiara, że istniejące stosunki są naturalne
i jedynie możliwe.

Na drugim krańcu kontinuum Spencera znajduje się

społeczeństwo industrialne

, czy-

li dokładne przeciwieństwo militarnego. Główną cechą tego typu społeczeństwa
jest decentralizacja i samoregulacja, ochrona i wyższość interesów jednostki nad
interesem państwa, zamiast przymusowej religii i jednolitych poglądów — róż-
norodność wierzeń, przekonań i opinii oraz dobrowolność stowarzyszeń, zamiast
przypisanego według urodzenia stanu, a co za tym idzie — statusu społecznego
— możliwość awansu społecznego oraz nagroda za uzdolnienia i pracowitość, za-
miast tyranii i izolacji — demokracja i współpraca międzynarodowa, zamiast pra-
wa chroniącego sprawujących władzę — prawo chroniące wolność jednostki, za-
miast władzy obejmującej wszystkie sfery życia — niezależność i swoboda, zamiast
konformizmu — inicjatywa i oryginalność (por. Szacki, 2001: 324–328).

H. Spencer był autorem pierwszego — wydanego w 1876 r. — podręcznika socjo-
logicznego, zatytułowanego Zasady socjologii,

Ewolucjonizm

Spencera i Comte’a wniósł do socjologii pojęcie

rozwoju społecznego

,

zakładające, że zmiany społeczne mają charakter postępowy, a społeczeństwa w to-
ku rozwoju doskonalą się, podnoszą poziom rozwoju cywilizacyjnego i moralnego
(Sztompka, 1998: 204–2006).

17

5.4. Socjologizm Emila Durkheima (1858–1917)

Durkheim — pod wpływem Spencera i Comte’a — interesował się szczególnie tym, co sca-
la społeczeństwo, czyli problemem porządku społecznego. Jego podejście do tej sprawy było
funkcjonalistyczne: badał znaczenie funkcji różnych elementów życia społecznego dla zacho-
wania spójności społeczeństwa. Podkreślał wagę wspólnoty przekonań i wartości („świado-
mości zbiorowej”) oraz zbiorowych rytuałów.

Durkheim uważał, że społeczeństwo zespala forma struktury społecznej. W społeczeń-
stwach pierwotnych — mniej złożonych i mniej wyspecjalizowanych od społeczeństw
współczesnych — ludzie łączyli się ze względu na podobieństwa. Większość z nich robiła
podobne rzeczy — byli wszechstronni, a nie wyspecjalizowani. To łączenie się przez podo-
bieństwo Durkheim nazwał

solidarnością mechaniczną

.

Wraz z rozwojem i różnicowaniem

się społeczeństwa ludzie zaczęli wykonywać wyspecjalizowane zadania, stając się sobie
wzajemnie niezbędni. Ten rodzaj związku, polegający na wzajemnym wsparciu i współza-
leżności, Durkheim nazwał

solidarnością organiczną

(Tarnowska, 1998: 147).

Durkheim przyczynił się także do rozwoju metodologii socjologicznej. Twierdził, że so-
cjologia musi badać nie społeczeństwo, lecz

fakty społeczne

, czyli siły istniejące poza jednost-

ką i ograniczające jej zachowanie. Faktami takimi są przede wszystkim: religia, język,
prawo, moda, status małżeński, pochodzenie etniczne, wzory kulturowe itp. Są
to regulatory zachowań jednostek i zbiorowości, których rozpoznanie wiele może
wyjaśnić w rzeczywistości społecznej. Pogląd ten później nazwano

socjologizmem

.

Durkheim uważał, że ludzie wkomponowują owe ograniczające wpływy (fakty) społeczne
we własną tożsamość i tym samym przekształcają kontrolę społeczną w samokontrolę.

Socjologizm zapoczątkowany przez Durkheima rozwinął się później jako nurt
metodologiczno-teoretyczny, oparty na założeniu, że „zarówno kształt życia psy-
chicznego człowieka, jak i problemy kultury są wyznaczane przez społeczeństwo,
socjologia zaś najtrafniej wyjaśnia wszelkie zjawiska społeczne dzięki swoim specy-
ficznym metodom. Socjologizm był reakcją na rozpowszechniający się pod koniec
XIX w. psychologizm” (Olechnicki, Załęcki, 2000: 195).

Socjologia odkrywa także ukryte (często niezamierzone czy nierozpoznawane) aspekty ży-
cia społecznego. Dowodów na to twierdzenie dostarczyły Durkheimowi jego słynne badania
nad zjawiskiem

samobójstwa

. Przyjmując perspektywę socjologiczną, odkrył on społeczny

aspekt samobójstwa, którym jest typ i stopień integracji jednostki z grupą społeczną. Dur-
kheim przedstawił ogólne wyjaśnienie przyczyn samobójstw w terminach integracji spo-
łecznej, biorąc pod uwagę takie wyróżniki, jak religia, płeć, status małżeński i pochodzenie
etniczne sprawców samobójstw. Samobójstwa pojawiają się jako wynik słabej więzi jednost-
ki ze społeczeństwem (tzw. samobójstwa egoistyczne), w sytuacjach społecznego załamania
się porządku normatywnego (samobójstwa anomijne), a także pod wpływem bardzo silnej,
daleko idącej regulacji normatywnej, będącej wyrazem surowej moralności danego społe-
czeństwa (samobójstwo altruistyczne) (Olechnicki, Załęcki, 2000: 183).

5.5. Koncepcje socjologiczne Maxa Webera (1864–1920)

Niemiecki socjolog Max Weber wywarł olbrzymi wpływ na współczesną socjologię. Przyczy-
nił się zarówno do rozwoju wiedzy, jak i metodologii socjologicznej. Wyznaczył socjologii rolę
przezwyciężenia mocno ugruntowanego w naukach pozytywistycznego naturalizmu (Olech-
nicki, Załęcki, 2000: 241).

18

Główną dziedziną badań Webera były

działania społeczne

. Był on twórcą tzw.

socjologii

rozumiejącej

, której celem było zrozumienie działań społecznych. Szczególnie in-

teresowały go wartości, przekonania, zamiary i postawy, które kierują naszym zachowa-
niem. Do opisu tych czynników stworzył metodologię zwaną rozumieniem lub wglądem
(niem. verstehen).

Weber postulował socjologię wolną od wartościowania, domagał się wyeliminowania z pro-
cesu badawczego założeń wstępnych i uprzedzeń. Rozumienie ujmował jako bezpośred-
nie i wyjaśniające. W pierwszym — chodzi o sytuację, w której jesteśmy w stanie
pojąć znaczenia ludzkich zachowań przez obserwację mimiki, gestów, odruchów
itd. Jest to operacja stosunkowo prosta i niewymagająca podejmowania żadnych
skomplikowanych operacji intelektualnych. Drugi rodzaj rozumienia, właściwy dla
socjologii, pomaga nam odpowiedzieć na pytanie dlaczego?, czyli określić, jakie są
przyczyny i motywy ludzkich zachowań.

Jego kolejną innowacją było stworzenie

typu idealnego

(w znaczeniu: nierealnego, jedynie

pomyślanego) jako narzędzia metodologicznego socjologii. Chodziło o taką konstrukcję
pojęcia dowolnego zjawiska, która uchwyci jego najistotniejsze elementy, i z którą można
by porównywać zjawiska świata rzeczywistego. Typ idealny pokazuje, jaka rzeczywi-
stość m o g ł a b y b y ć , ale nie — jaka jest.

Istotnym wkładem w rozwój nauki społecznej było podjęcie przez Webera

tematyki

ekonomicznej

i jego polemika z Marksem. Weber traktował elementy ekonomiczne jako

jeden z kilku istotnych czynników mających wpływ na życie społeczne, Marks natomiast
przypisywał im rolę pierwszorzędną.

Weber przywiązywał zasadniczą wagę do statusu społecznego, na który składały się cechy
indywidualne i odbiór społeczny, a także do władzy politycznej, czyli możliwości wpływania
na działania innych (Weberowska teoria panowania) (Krasnodębski, 2002: 306–307).

Badania Webera nad

organizacjami

, szczególnie

biurokracją

, wciąż są wykorzystywane w prak-

tyce badawczej i teorii tej dziedziny.

Jego badania nad różnymi

religiami

przyczyniły się do zrozumienia roli kultury i struktury

społecznej, a szczególnie znane i wykorzystywane ideologicznie były badania, w których
połączył powstanie kapitalizmu z wartościami i postawami zawartymi w teologii i zasadach
etycznych rozwijającego się protestantyzmu. Praca Webera na ten temat, zatytułowana
Etyka protestancka a duch kapitalizmu, jest jedną z najsłynniejszych rozpraw socjolo-
gicznych.

5.6. Socjologia formalna Georga Simmla (1858–1918)

Niemiecki socjolog Georg Simmel odrzucił Spencerowską analogię społeczeństwa do orga-
nizmu. Uważał społeczeństwo za skomplikowaną sieć wzajemnych relacji między jednost-
kami, które pozostają ze sobą w ciągłej interakcji. Forma tych interakcji stanowiła główny
temat prac Simmla (Szacki, 2002: 38). Ujęcie to, nazywane socjologią formalną, można
wykorzystywać do badania różnych sfer życia społecznego (np. związków rodzinnych, spo-
sobów prowadzenia interesów, procesów legislacyjnych). Odkrycie przez Simmla wspól-
nych, niezmiennych elementów w strukturach formalnych tak zróżnicowanych typów inte-
rakcji przyczyniło się do dalszego rozwoju socjologii.

Prace Simmla doprowadziły do badań nad

typami społecznymi

. Jego szczegółowa analiza zjawiska

„

obcego

” uchwyciła niemal wszystkie subtelności i niuanse tej roli społecznej. Współczesne ba-

dania nad biedą wiele zawdzięczają Simmlowskim opisom typu społecznego „obcego”. Wedle

19

Simmla obcy jest ten, kto tylko śladowo angażuje się w życie grupy społecznej, formalnie jest
jej członkiem, ale nie w pełni akceptowanym i nie potrafi zintegrować się z grupą.

5.7. Orientacja strukturalno-funkcjonalna

Funkcjonalizm (strukturalizm funkcjonalny)

traktuje społeczeństwo jako

system

, nie-

kiedy nawiązując do Spencerowskiego pojęcia społeczeństwa jako organizmu. Sys-
tem społeczny definiuje jako całość złożoną ze wzajemnie powiązanych elementów,
współprzyczyniających się do utrzymania jego równowagi. Według funkcjonali-
stów system społeczny działa, o ile jego poszczególne części prawidłowo spełnia-
ją swoje

funkcje

(jeżeli tak nie jest, mamy do czynienia z dysfunkcjonalnymi lub

eufunkcjonalnymi częściami systemu, które nie mają na funkcjonowanie całości
żadnego wpływu). Elementy systemu, tj. jednostki lub grupy, mają swoje potrzeby,
które należy zaspokoić, aby nie doszło do zakłóceń. W systemie powinny wystę-
pować mechanizmy kontroli, niwelujące zakłócenia i napięcia. Nadrzędnym celem
systemu społecznego jest utrzymanie równowagi społecznej — stabilności.

Ujęcie funkcjonalno-strukturalne zyskało w naukach społecznych wielu zwolenni-
ków. Znaczącą rolę w rozwoju tej koncepcji odegrali: Bronisław Malinowski oraz
— nieco później — Talcott Parsons i Robert Merton.

Bronisław Malinowski

(1884–1942) — antropolog społeczny (zasłynął badaniami

małych społeczeństw Nowej Gwinei i Wysp Trobriandzkich) i socjolog — był pre-
kursorem funkcjonalizmu w badaniach nad kulturą. Według niego kultura tworzy
integralną całość, złożoną z oddziałujących na siebie instytucji, rozpoznawanych
przez analizę ich funkcji, czyli przez efekt oddziaływania dowolnej instytucji na
pozostałe. Kultura realizuje i zaspokaja konkretne potrzeby człowieka (np. w za-
kresie nauki, mitu, religii, sztuki itd.) (Olechnicki, Załęcki, 2000: 118–119).

Koncepcja strukturalno-funkcjonalna amerykańskiego socjologa

Talcotta Parsonsa

(1902–1979) jest próbą połączenia w jeden system teorii naukowej różnych kon-
cepcji klasyków socjologii (np. Webera, Durkheima). Rozpoczął od budowy

teorii

działania społecznego

, traktując je nie jako zewnętrznie obserwowane zachowanie,

lecz jako interakcję społeczną, której przebieg wyznaczają zarówno nastawienie
osoby działającej, jak i oczekiwania innych wobec niej, a także system normatyw-
ny. Działanie społeczne ma więc subiektywne znaczenie i motywację (por. Słownik
socjologii i nauk społecznych, 2005: 228; Olechnicki, Załęcki, 2000: 152).

Ważne miejsce w pracach Parsonsa zajęła próba zbudowania socjologicznej kon-
cepcji

systemu

. Odwołuje się on do trzech rodzajów systemu: systemów o r g a -

n i c z n yc h (np. organizm ludzki), systemów d z i a ł a n i a (jako podtypu systemów
organicznych, np. osobowość ludzka wobec całego organizmu człowieka) i do sys-
temów d z i a ł a n i a s p o ł e c z n e g o , nazywanego często po prostu systemem spo-
łecznym. Każdy system działania musi wypełnić cztery podstawowe funkcje, do
których należą: adaptacja, osiąganie celu, integracja oraz kultywowanie wzorów
i usuwanie napięć. Małe struktury społeczne (np. małe grupy społeczne) realizu-
ją te cztery funkcje w kolejnych fazach działania, natomiast w systemach bardziej
złożonych pełnią je jednocześnie bardziej wyspecjalizowane podsystemy — każdy
z nich realizuje swe funkcje na rzecz całości. Na przykład na poziomie najszerszym
— społeczeństwa globalnego — istnieją cztery podsystemy:
— ekonomiczny, który produkuje dobra i udogodnienia, zapewniając adaptację;
— polityczny, który „produkuje” władzę pojmowaną jako zdolność do mobilizo-

20

wania zasobów i organizowania zbiorowego wysiłku, zapewniając w ten sposób
osiąganie celu;

— integracyjny (inaczej: podsystem wspólnoty społecznej), który wytwarza normy

i reguły postępowania oraz mechanizmy kontroli w postaci wzajemnych zobo-
wiązań i oczekiwań, tworząc w ten sposób solidarność i zapewniając integra-
cję);

— kultury, który jest systemem kultywowania wzorów i usuwania napięć. Kształtu-

je wspólne wartości i motywacje, do których można się odwołać w celu uzasad-
nienia i uzyskania poparcia dla działań w trzech pozostałych podsystemach.

Każdy z tych czterech podsystemów globalnego systemu społecznego jest zarazem
systemem społecznym, który także musi realizować wszystkie cztery podstawowe
funkcje (Ziółkowski, 2000: 70–71).

Współcześnie kontynuatorem myśli Parsonsa jest inny z amerykańskich socjologów

Robert

King Merton

(1910–2003). Wywodząc swe zainteresowania z koncepcji funk-

cjonalizmu, koncentruje się na problematyce funkcjonowania instytucji społecz-
nych, organizacji biurokratycznych, a także na problematyce ludzkiej osobowości,
zjawiskach dewiacji i konformizmu. Jest twórcą typologii sposobów adaptacji jed-
nostek do istniejącego kształtu instytucjonalnej rzeczywistości społecznej (Olech-
nicki, Załęcki, 2000: 126).

5.8. Socjologia humanistyczna — Florian Znaniecki (1882–1958)

Socjologia humanistyczna

to nurt powstały na początku XX w. jako opozycja wobec

pozytywizmu, poszukujący odpowiedzi na pytania o to, jakie czynniki, elementy
i sfery życia społecznego człowieka są najważniejsze i najbardziej typowe dla jego
rozwoju, aktywności, godności itp. (Olechnicki, Załęcki, 2000: 192).

Jednym z czołowych przedstawicieli tego nurtu (obok M. Webera, F. Tönniesa, G.
Simmla) jest polski socjolog Florian Znaniecki. Był on twórcą własnej odmiany
koncepcji kulturalizmu (filozofia wartości), której główną tezą jest przekonanie, że
człowiek to istota historyczna, interpretująca i postrzegająca otaczającą ją rzeczy-
wistość zawsze przez pryzmat kultury. Wyprowadził stąd dyrektywę, iż socjolo-
gia powinna zajmować się nie społeczeństwem, lecz kulturą (Olechnicki, Załęcki,
2000: 109). Krytykował koncepcje naturalistyczne w opisie rzeczywistości spo-
łecznej. Całą rzeczywistość dostępną poznaniu ludzkiemu podzielił na:
— rzeczy, czyli niezależne od ludzi zjawiska i fakty,
— rzeczywistość kulturową, czyli sferę jednostkowej i grupowej świadomości, za-

leżną od działających podmiotów.

Znaniecki wypracował własną teorię, której główne części składowe to: działanie
społeczne, stosunki społeczne, indywidua społeczne (określane też jako osoby spo-
łeczne) i grupy społeczne. Wymienione cztery części stanowią podstawowe katego-
rie zjawisk społecznych (nazwanych przez Znanieckiego „dynamicznymi układami
społecznymi”), składających się na rzeczywistość społeczną. Wyodrębnienie tych
układów społecznych Znaniecki oparł na sposobie, w jakim występują w nich połą-
czenia czynności i wartości. (Sitek, 2002: 366–367). Spośród powyższych czterech
układów społecznych najwięcej uwagi poświęcił grupom społecznym. Określał je
jako „powiązanie stosunkami społecznymi osób skupionych wokół wspólnych war-
tości, do których osoby te dążą” (Turowski: 1993: 70). Grupy społeczne — zda-
niem Znanieckiego — istnieją o tyle, o ile istnieją w doświadczeniu i działaniu

21

ludzi. Ludzie muszą mieć świadomość grupową. Świadomość grupowa w doświad-
czeniu jednostki obejmuje poczucie przynależenia, uczestnictwa, a przede wszystkim
poczucie odrębności danej grupy (rodziny, narodu, zrzeszenia) w stosunku do innych
grup. Grupa społeczna istnieje w sferze doświadczenia jako świadomość grupowa,
gdyż istnieje w sferze działania. W sferze działania zaś istnieje dzięki rolom społecz-
nym, pełnionym przez jednostki jako członków grupy. „Grupa społeczna jest więc
pewnego rodzaju systemem ról społecznych, wykonywanych przez jednostki, a regu-
lowanych przez wzory kulturowe ukształtowane w grupie” (Turowski: 1993: 72).

Przedstawienie i zrozumienie teorii grupy społecznej Znanieckiego nie jest możli-
we bez zwrócenia uwagi na kluczowe zagadnienie w jego systemie socjologicznym,
którym jest koncepcja współczynnika humanistycznego.

Florian Znaniecki jest twórcą metodologicznej koncepcji badań z zastosowaniem
tzw.

współczynnika humanistycznego

. Oznacza to, że zjawiska i procesy, które można

badać, nie mają cech obiektywnie przypisanych do ich istoty i charakteru, bo cechy
te są każdorazowo ustanawiane (określane) przez jednostki, doświadczające tych
zjawisk i procesów. Przedmioty humanistycznego badania są zawsze odniesione do
społecznie uwarunkowanych doświadczeń i wiedzy poznających je i działających
wobec nich jednostek. Ich treść jest zawsze zależna od czyjegoś doświadczenia.

Znaniecki (wraz z amerykańskim socjologiem Williamem I. Thomasem) po raz
pierwszy zastosował i wprowadził na stałe do badań socjologicznych tzw.

metodę

analizy

dokumentów osobistych

(listów, dzienników, pamiętników, biografii) z uży-

ciem współczynnika humanistycznego — taki rodzaj analiz najlepiej pokazuje,
jak ważne jest uwzględnianie znaczenia działań społecznych dla ich uczestników
(Słownik socjologii i nauk społecznych, 2005: 445).

5.9. Współczesna socjologia amerykańska

Socjologia w Stanach Zjednoczonych opierała się początkowo (w wieku XIX) na
dokonaniach myśli europejskich, znajdując się pod wpływem Comte’a i Spencera,
później Durkheima i Webera, a także Marksa.

Na początku XX wieku kilku filozofów i socjologów amerykańskich zainteresowa-
ło się procesem interakcji zachodzącej bezpośrednio między jednostkami — pro-
blematyka ta, bardzo rozbudowana w przyszłości, stanowi jedno z najważniejszych
osiągnięć socjologii amerykańskiej. Czołową postacią był filozof

George Herbert

Mead

(1863–1931), który stał się twórcą podejścia naukowego, zwanego

interakcjo-

nizmem

(Turner, 1998: 19).

5.9.1.

Interakcjonizm symboliczny

Naczelną kategorią w teorii interakcjonizmu socjologicznego jest interakcja

, czyli wza-

jemne oddziaływanie na siebie jednostek i grup, polegające na transmisji

znaczeń

przez wykorzystanie

symboli

(werbalnych — język, niewerbalnych — gesty, mowa

ciała, znaki, dźwięki). Tak rozumiana interakcja jest zarazem elementem tworzą-
cym społeczne całości. Podstawowymi elementami składowymi społeczeństwa sta-
ją się tu nie zbiorowości ani nawet jednostki, ale interakcje społeczne.

Społeczeństwo przybiera postać skomplikowanej sieci wzajemnych oddziaływań
jednostek, a nie — jak w wielu innych orientacjach socjologicznych — całości au-

22

tonomicznej i zewnętrznej w stosunku do działań i zachowań ludzi. Społeczeństwo
postrzegane z perspektywy interakcji prowadzi do koncentrowania uwagi na tym,
co dzieje się na poziomie stosunków międzyosobniczych. Z takim oddziaływaniem
mamy do czynienia wtedy, kiedy poszczególni osobnicy (jednostki) wzajemnie na
siebie wpływają i każdy z nich modyfikuje swoje zachowania w odpowiedzi na za-
chowania pozostałych. W toku komunikacji symbolicznej jednostki nie dysponują
żadnymi wzorami czy schematami przydatnymi do zrozumienia działań partnera
interakcji. Partnerzy wzajemnie interpretują swoje zachowania. Wczuwają się w ro-
lę drugiej strony (ang. role taking — przyjmowanie roli) i w trakcie oddziaływania
ciągle definiują sytuację, w jakiej aktualnie się znajdują i działają. Uczestników in-
terakcji określa się najczęściej mianem

aktorów społecznych

. Termin ten bywa odno-

szony do wszystkich osób, które podejmują działania społeczne.

Teoria interakcjonizmu symbolicznego nie jest jednolitą teorią. Na gruncie socjolo-
gii amerykańskiej reprezentują ją dwie szkoły socjologiczne:

1. Szkoła chicagowska

Herberta Blumera

— jej przedstawiciele koncentrują się na

badaniu zachowań i wzorów interakcji oraz interpretacji i definiowaniu sytuacji
(podczas których zachodzą interakcje) przez działające jednostki i dozwala na
stosowanie metody obserwacji i wywiadu swobodnego.

2. Szkoła Iowa — reprezentowana przez

Manfreda Kuhna

— kładzie nacisk na pozna-

nie doświadczeń oraz miejsca jednostki w strukturze społecznej, co umożliwia
przewidywanie jej dalszych działań. Posługuje się metodą wywiadu kwestiona-
riuszowego, dostarczającego jasnych i pewnych wyników pomiaru (por. Słownik
socjologii i nauk społecznych, 2005: 32–34, 164).

Opcja teoretyczna H. Blumera zakłada, iż podmioty społeczne (jednostki) działają
w sposób spontaniczny, podejmują interakcje autonomicznie, nieustannie dokonu-
jąc jakichś „wolnych wyborów”. Kuhn nie akceptuje takiej wizji braku zależności
między ludźmi i braku przyczynowych uwarunkowań ich działań. Twierdzi, że to
tylko niedomogi metody badań socjologicznych powodują trudności w ustaleniu
łańcucha przyczyn i skutków (a więc pełnej przewidywalności) działań ludzkich
(Turowski, 1993: 67–68).

5.9.2. Etnometodologia

Etnometodologia

jest współczesną — jedną z najmłodszych w socjologii humani-

stycznej — orientacją, stworzoną przez

Harolda Garfinkla.

Według tego badacza amerykańskiego i jego zwolenników „świat społeczny budują
ludzie, nadający mu w swoim codziennym życiu specyficzny i ciągle zmieniający
się sens, dzięki czemu rzeczywistość staje się dla nich zrozumiała i przewidywalna.
Naczelnym zadaniem socjologii jest rozpoznawanie i analizowanie metod, jakimi
posługują się jednostki w celu k o n s t r u o w a n i a i c h s u b i e k t y w n e g o ś w i a -
t a s p o ł e c z n e g o ” (Olechnicki, Załęcki, 2000: 59) i rozpoznawania znaczeń nie-
sionych przez ich świat społeczny.

Koncepcja ta pozostaje w opozycji z pozytywistycznymi nurtami w socjologii, któ-
re postrzegają rzeczywistość społeczną jako świat realny, uformowany, zewnętrzny
w stosunku do jednostek.

5.9.3. Dramaturgiczna koncepcja Ervinga Goffmana (1922–1982)

Erving Goffman podkreślał, że w procesie interakcji mamy do czynienia nie tylko
z treściami, które jednostka przekazuje za pomocą symboli werbalnych i niewer-

23

balnych, ale także z wrażeniami, jakie jednostka świadomie lub nieświadomie wy-
wołuje (np. człowiek pracujący chce zakomunikować nie tylko o rezultacie swojej
pracy, ale także chce przekazać pozytywny obraz siebie jako pracownika dobrego,
wydajnego, twórczego itd.). Dokonuje się to przez swoistą manipulację wrażenia-
mi w trakcie interakcji: jednostka definiuje siebie samą (pozytywnie) i narzuca tę
definicję obserwatorom.

Jednostki uczestniczące w interakcji Goffman nazywa aktorami, a sytuacje, w ja-
kich interakcje zachodzą — sceną. Każda jednostka jako aktor odgrywa publicz-
ną rolę na scenie życia społecznego. Występując przed publicznością (innymi jed-
nostkami), ukazuje się w taki sposób, aby wywrzeć pozytywy wpływ na innych
— eksponuje zatem te cechy, które umożliwiają silniejsze oddziaływanie na innych
uczestników przedstawienia. Rzeczywistość społeczna jest dla Goffmana ciągiem
autonomicznych spektakli teatralnych, oddzielonych kurtynami i rozgrywających
się na różnych scenach.

Goffman, próbując odkryć prawa rządzące ludzkimi interakcjami, stosuje głównie
obserwację potoczną, odrzucając metody statystyczne. Szczególnie interesują go
procesy komunikowania się ludzi, zwłaszcza drogą niewerbalną, nieintencjonalne
i często nieświadome przekazywanie informacji za pomocą nie tylko słów, ale też
gestów, ubioru itp. (Olechnicki, Załęcki, 2000: 71).

5.9.4. Teoria wymiany George’a Homansa (1910–1989)

Wymiana jest jednym ze sposobów, w jaki ludzie tworzą i umacniają organizację
społeczną. Dla George’a Homansa, którego inspirowała ekonomia, interakcja była
tożsama z wymianą. Wymianę zaś określał jako dobrowolne transakcje, polegające
na przekazywaniu różnego rodzaju dóbr między dwoma lub więcej jednostkami,
w których wszyscy odnoszą korzyść. Oddziaływanie to odbywa się na poziomie
wymiany nagród i kar. Przekazywane dobra mają zarówno naturę materialną, jak
i niematerialną (w postaci uznania społecznego, prestiżu itp.). Dobra cenione przez
jednego człowieka lub mu niezbędne są w posiadaniu innych ludzi, którzy dzięki
temu mogą go nagradzać. Aby ich do tego skłonić, należy im coś w zamian ofiaro-
wać — jakieś dobro lub usługę.

Teoria wymiany śledzi przyczyny podejmowania, kontynuowania i utrwalania za-
chowań społecznych.

24

Bibliografia

1. Bolesta-Kukułka K., 2003: Socjologia ogólna, Warszawa.
2. Goodman N., 2001: Wstęp do socjologii, Poznań.
3. Koźmiński A. K., 2002: Socjologia ekonomiczna, [w:] Encyklopedia socjologii,

(red.) W. Kwaśniewicz i in., t. 4, Warszawa.

4. Krasnodębski Z., 2002: Max Weber, [w:] Encyklopedia socjologii, (red.) W. Kwa-

śniewicz i in., t. 4, Warszawa.

5. Olechnicki K., Załęcki P., 2000: Słownik socjologiczny, Toruń.
6. Turner J. H., 1998: Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Poznań.
7. Sitek W., 2002: Florian Znaniecki, [w:] Encyklopedia socjologii, (red.) W. Kwa-

śniewicz i in., t. 4, Warszawa.

8. Słownik socjologii i nauk społecznych, 2005: (red.) G. Marshall, Warszawa.
9. Szacka B., 2003: Wprowadzenie do socjologii, Warszawa.

10. Szacki J., 2002: Georg Simmel, [w:] Encyklopedia socjologii, (red.) W. Kwaśnie-

wicz i in., t. 4, Warszawa.

11. Sztompka P., 1998: Ewolucjonizm, [w:] Encyklopedia socjologii, (red.) W. Kwa-

śniewicz i in., t. 1, Warszawa.

12. Sztompka P., 2002: Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków.
13. Tarnowska E., 1998: Émile Durkheim, [w:] Encyklopedia socjologii, red. W. Kwa-

śniewicz i in., t. 1, Warszawa.

14. Turowski J., 1993: Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin.
15. Turowski J., 1999: Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin.
16. Ziółkowski M., 2000: Talcott Parsons, [w:] Encyklopedia socjologii,

(red.) W. Kwaśniewicz i in., t. 3, Warszawa.