1760.1858 - PRAWA DLA ŻYDÓW

Rzeczywistym twórcą chasydyzmu na ziemiach polskich był

uczeń Baal Szem Towa, Dow Ber z Międzyrzecza (1704-1772). Był
on wędrownym kaznodzieją, zwanym po hebrajsku "magid".

Zdobył uznanie słuchaczy przez swą wymowność, barwne i

działające na wyobraźnię wykorzystywanie w swych kazaniach

przypowieści. Po śmierci mistrza (1760 r.) stał się jego następcą,

opuścił jednak Międzyborze (w Polsce) - rodzinna miejscowość

Baal Szem Towa, obierając za swoją siedzibę Międzyrzec. Został
powszechnie uznany za przywódcę chasydyzmu. Według niego

zło istniało obok dobra jako wyraz boskiej wielości, która musi

prowadzić do harmonii. Dlatego należy żyć pobożnie z afirmacją
życia, a tego dokonać mógł jedynie sprawiedliwy, czyli cadyk.

Szeroko rozpowszechniona była legenda, że w każdym
pokoleniu żyje 36 cadyków, którzy chronią istnienie świata,

bowiem Bóg zachowuje go tylko ze względu na nich. Często ci
cadycy pozostają nierozpoznani i obca jest im pycha. W czasie

właściwym, spośród nich objawi się jeden - Mesjasz. Objawi się

on jednak za szybko i będzie musiał umrzeć.

W 1760 r. we francuskim porcie Bordeaux portugalscy marrani

posiadali wielkie domy bankierskie i fabryki broni, ekwipowali

okręty i prowadzili handel zamorski z koloniami francuskimi.

Słynną była rodzina Gradisów.

Mieszkający w Bordeaux, Rodriques (Jakub) Pereira (1715-

1780) wynalazł mowę na migi dla głuchoniemych. Założył

specjalnie w tym celu szkołę w Bordeaux. Otrzymał nagrodę od

króla i został tłumaczem królewskim.
W owym czasie portugalscy marrani z Bordeaux byli bardzo

nieprzyjaźni względem Żydów niemieckich i polskich,
pragnących osiedlić się we Francji. Żydzi sefardyjscy (portugalscy)

naciskali na otoczenie króla, aby uchwalić dekret zakazujący

obcym Żydom osiedlać się we Francji.

W 1761 r. książę Richelieu nakazał, aby wszyscy obcy Żydzi

opuścili region Bordeaux.

W 1763 r. król Polski August III Saski z papieżem Klemensem

XIII potępili krwawe oszczerstwa antyżydowskie i bezpodstawne

oskarżenia o mord rytualny.

W latach 1764-1795 w Polsce panował król Stanisław August

Poniatowski. Elecka odbyła się przy obecności wojsk rosyjskich.

Faktyczny wybór króla dokonała caryca Katarzyna.

W latach 1764/1765 przeprowadzono na ziemiach polskich spis

ludności żydowskiej. Według spisu liczba Żydów wynosiła

wówczas około 600 tys. Historycy są zdania, że faktycznie było

ich wówczas co najmniej 750 tys.

W 1764 r. zlikwidowano w Polsce autonomię żydowską

(rozwiązano żydowski Sejm Czterech Ziem) i podniesiono dla

Żydów podatek pogłówny.

Żydzi niemieccy zakładali w owym czasie w Prusach fabryki

oraz wielkie przedsiębiorstwa. Wielkie kapitały żydowskie

gromadzone były głównie w Berlinie, gdzie powstawały bogate

domy żydowskie.

Mając zamknięty dostęp do kręgów

niemieckiej arystokracji, bogaci Żydzi zagłębili się w literaturze.

----------------- "Haskala" -----------------

W 1764 r. Mojżesz Mendelssohn (1729-1786) wydał w Berlinie

dialog "Fedon, czyli nieśmiertelność duszy".

Stała się ona

najpoczytniejszą książką owego czasu. Chrześcijańscy

teologowie, filozofowie, artyści, poeci i książęta dziękowali

Mendelssohnowi za jej napisanie. W ten sposób żydowski filozof

przyniósł niespodziewaną pociechę chrześcijaństwu.
Mojżesz Mendelssohn rozpoczął oświecenie w judaizmie.
Studiował on Talmud i filozofię w Berlinie (w Niemczech).

Wykorzystał on nadarzającą się sytuację, by tak głęboko
pogardzanemu judaizmowi przywrócić szacunek. W następnych

swoich dziełach wykazał niezgodność z rozumem licznych
dogmatów katolickich, a zgodność z rozumem żydowskich. W ten

sposób, mimowolnie Mendelssohn spowodował wyzwolenie

duchowe Żydów i zapoczątkował ich odrodzenie.

Wśród Żydów niemieckich powstał prąd myślowy literacki,
znany pod nazwą "Oświecenia" (czyli "Haskali"). W krajach

Środkowej i Zachodniej Europy, a zwłaszcza w Niemczech, gdzie

Żydzi w owym czasie szybko zatracili swoiste cechy i zaczęli

asymilować się, ten prąd literacki trwał krótko i był ruchem

czysto umysłowym. Niewielu brało go na serio, i traktowano go

jako duchową rozrywkę garstki miejskiej inteligencji.

W 1768 r. na Ukrainie wybuchło hajdamackie powstanie

"ochotników". Prawosławni ukraińscy chłopi wyładowywali swoją

nienawiść do katolickiej polskiej szlachty na żydowskich

pośrednikach. Zginęło wówczas wielu Żydów.

W 1772 r. nastąpił pierwszy rozbiór Polski. Prusy zagarnęły:

Warmię, Pomorze, malborskie i chełmińskie, ale bez Gdańska i

Tczewia. Razem 36 tysięcy km2 i 580 tysięcy mieszkańców.

Austria zajęła: część krakowskiego i sandomierskiego, oraz

ruskie. Razem 83 tysiące km2 i 2 miliony 650 tysięcy

mieszkańców. Rosja zajęła: ziemie na wschód od Dźwiny i

Dniepru i wschodnią Białoruś. Razem 92 tysiące km2 i 1 milion

300 tysięcy mieszkańców.

Po pierwszym rozbiorze Polski, Żydzi stali się masowo

mieszkańcami Imperium Rosyjskiego. Caryca Katarzyna II (1729-

1796) chciała z nich zrobić normalnych obywateli, posiadających

te same prawa i obowiązki, co wszyscy, jednak za cenę

unicestwienia żydowskiej tożsamości i kultury. W Rosji

przyporządkowano Żydów do klasy mieszczaństwa jako

kupców i drobnych mieszczan. W rosyjskich dokumentach
określano ich jako "Hebrajczyków" ("Jewrei"), jako wspólnotę
religijną. Natomiast pojęcie "Żyd" łączyło się z cechami

narodowymi. Podsumowując, carska Rosja zrównała w prawach

Żydów z wszystkimi innymi narodowościami.

Wraz z rozbiorem Polski, najwięcej polskich Żydów znalazło

się na obszarze monarchii Habsburgów, a mianowicie w Galicji.
Władze oczekiwały od nich zrezygnowania ze swojej "odrębności",
"poprawienia się" i stanie się "użytecznym".

W 1772 r. w Leżajsku (w Polsce) osiadł cadyk Elimelech (1717-

1787).

W 1787 napisał dzieło jego życia "Łagodność Elimelecha"

(hebr. "Noam Elimelech")

, w którym podkreślał społeczną i

religijną rolę cadyka. Popularyzacja tych idei przyczyniła się w
znacznym stopniu do ukształtowania struktur ruchu chasydzkiego

w postaci grup wyznawców skupionych wokół swego

przywódcy i nauczyciela.

Za przykładem cadyka Elimelecha powstały istne dynastie
uczonych przywódców chasydyzmu, np. w takich

miejscowościach jak Przysucha, Kock, Bełż, Międzybóż, Góra

Kalwaria. Uczniami Elimelecha byli m.in. Jaakow Icchak Halewi

Horowic z Lublina, Israel ben Szabtaj Hepstein, Menachem

Mendel z Rymanowa (1745-1815), Mosze Lejb-z Sasowa. Po
śmierci Elimelecha cadykiem w Leżajsku został jego najstarszy syn

Elazar (?-1806), natomiast młodsi synowie założyli dynastie w
Chmielniku i Mogielnicy. Ostatnim z leżajskich cadyków był syn

Elazara, Naftali (?-1844).
Przeciwko nowej sekcie chasydów żarliwie wystąpili polscy

rabini. Szczególnie gorliwym w tej pracy okazał się rabin Eliasz

ben Salomon (1720-1797), zwany Gaonem z Wilna. W owym
czasie Wilno na Litwie było określane mianem "litewskiej
Jerozolimy". Był to bastion uczonych rabinów i talmudystów, a
Gaon był niekwestionowanym autorytetem rabinicznym dla całej
Europy środkowo-wschodniej. Znał Talmud babiloński, a także
jerozolimski, co było wówczas rzadkością. Pozostawił po sobie 70
dzieł, które w większości są komentarzami do Biblii, Miszny, obu
Talmudów i kodeksu Szalchan Aruch, obejmują także rozważania
nad największymi mistykami, prace z dziedziny astronomii,

geografii biblijnej i hebrajskiej gramatyki. Głoszony przez Gaona
judaizm pozostawał w opozycji zarówno wobec Haskali jak i
wobec chasydyzmu. Odrzucał on wyższość racjonalizmu, oddając
pierwszeństwo Torze. Odrzucał też emocjonalne, intuicyjne,
odrzucające intelekt podejście do judaizmu proponowane przez
chasydyzm. Gaon z Wilna obawiał się, że chasydyzm może
przekształcić się w ruch pseudo-mesjanistyczny, zgubny w

skutkach podobnie jak przypadek Sabataja Cwi. Bardzo martwiło
go spustoszenie moralne spowodowane przez Kabałę. Dlatego w
1772 r. uroczyście potępił chasydyzm jako wypaczenie judaizmu.

Od 1773 r. w zaborze austriackim, Żydzi musieli uzyskiwać

zezwolenia namiestnika na zawieranie małżeństw. Ponadto w

1785 r. pozwolenie na małżeństwo uzależniano od posiadania

niemieckiego wykształcenia.

Prześladowania żydowskiej ludności w Galicji powodowały

masową ucieczkę za granicę. Od 1773 do 1777 r. z Galicji

wyjechało za granice około 80 tys. Żydów.

W latach 1774-1792 we Francji panował król Ludwik XVI.

Nakazał on powołać komisję złożoną z Żydów dla opracowania

wniosków o poprawie położenia Żydów francuskich. W skład
komisji weszli: Herz Medelsheim, Izaak Beer oraz Żydzi

portugalscy z Bordeaux i Bayonny.

Herz Medelsheim (1730-1793) zajmował się dostawami

artykułów dla armii francuskiej. Za jego to sprawą, Żydzi

otrzymali zgodę na osiedlanie w mieście Strasbourg.

W latach 1775-1799 panował papieża Piusa VI. Specjalnym

edyktem przywrócił on średniowieczne metody poniżania

Żydów i dodał jeszcze nowe formy ich upokarzania. Zabroniono

im posiadania powozów, wznoszenia nagrobków, itd.

W 1781 r. cadyk Icchak ben Meir Lewi (1740-1810) odbył w

Pradze publiczną debatę na temat nauki chasydzkiej z zagorzałym
misnagdem A. Katzenellenbogenem rabinem z Brześcia

Litewskiego, po której obaj uczestnicy ogłosili się zwycięzcami.
Ataki misnagdów zmusiły go jednak do opuszczenia miasta, a

później także Pinska. W 1785 osiadł w Berdyczowie, gdzie łączył
funkcje cadyka i rabina. Nauczał, że dobro tkwi w człowieku, a

modlitwa powinna być radosnym uniesieniem, najbardziej
przybliżającym do Boga. Nie założył dynastii cadyków, ale miał

wielu uczniów, przez których wywarł znaczny wpływ na rozwój
ruchu. Meir uważany jest za twórcę chasydyzmu w Polsce

centralnej.
W 1781 r. Gaon z Wilna ponowił uroczystą klątwę na chasydów.
W Brodach i Krakowie publicznie spalono zbiory kazań
chasydzkich i inne pisma.

W 1781 r. pod wpływem pracy Mojżesza Mendelssohna,

Krystian Wilhelm Dohm (1741-1829) wydał w Prusach

dzieło

"Apologię żydowstwa"

, która w walce o emancypację Żydów

odegrała ważną rolę. Dzieło to mówiło o poprawie praw

cywilnych dla Żydów i dało pierwszą podnietę do uwolnienia

żydostwa z nieznośnego jarzma. Dohm wzywał do

równouprawnienia Żydów jako obywateli państwa.

W latach 1781-1789 w wyniku oddziaływania idei głoszonych

przez rewolucyjną Francję, cesarz Józef II zrównał w prawach

Żydów austriackich. Żydzi mieli przybierać niemieckie nazwiska

i mówić po niemiecku. Cesarz Józef zezwolił Żydom w

ograniczonym zakresie uczyć się rzemiosła, sztuk i rolnictwa.

Otoworzono dla Żydów zamknięte do tej pory uniwersytety i

akademie w Austrii. Dekret cesarski nakazał także zakładanie

szkół żydowskich elementarnych i wyższych, w którym

obowiązkowa była nauka języku krajowego. Objęto również

Żydów obowiązkiem wojskowym. W ten sposób poddano

Żydów pod pełną kontrolę administracyjną.

Żydowskiej ubogiej

ludności pozbywano się poprzez odstawianie do granicy

rosyjskiego zaboru. Ograniczano również przyrost naturalny

Żydów, poprzez ustalenie granicy wieku nowożeńców i

nałożenie wysokiej taksy ślubnej.

W zaborze pruskim nadano Żydom znaczne prawa i

przywileje, szczególnie dla kupców i bankierów, zachęcając ich

do przenoszenia się z Belgii i Holandii do Berlina. Bardzo szybko

Berlin stał się centrum żydowskiego oświecenia.

W zaborze rosyjskim podzielono Żydów na cztery stany pod

względem zawodu i posiadanego majątku. Wprowadzono dla

nich zakaz opuszczania strefy osadnictwa żydowskiego. W 1782
r. władze carskie w Rosji zarządziły, że "ludność miejska" ma

mieszkać w mieście. Wobec tego, liczni Żydzi zostali zmuszeni

wyprowadzić się z wiosek do miast.

W 1781 r. w Berlinie (Prusy) założono pierwszą bezpłatną

szkołę żydowską i połączoną z nią drukarnię. Szkołą kierowali

bogaci Dawid Friedlander i Daniel Itzig. W ciągu dziesięciu lat

wykształcili oni 500 młodych wychowanków żydowskich. Ich
hasłem była: "Oświata".

W 1782 r. Hartwig Wessely (1725-1805)

napisał do gmin

żydowskich w Austrii pismo w języku hebrajskim "Słowa pokoju i
prawdy"

, zachęcając prawowiernych Żydów do posyłania swoich

dzieci do szkół żydowskich, w których uczono między innymi

języka krajowego. Wessely udowadniał, że uczenie jest
obowiązkiem religijnym każdego Żyda, zalecanym przez Talmud.
"Talmudysta, który nie posiada wiedzy (ogólnego wykształcenia),
jest wstrętniejszy od ścierwa".

W 1782 r. Markus Herz dokonał tłumaczenia z angielskiego na

niemiecki dzieła Manassego Ben-Israela "Obrona Żydów".

Przedmowę napisał Mendellsohn.

W 1782 r. Szwecja dała wolność religijną dla Żydów.

W 1783 r. w pruskim mieście Królewiec powstało żydowskie

towarzystwo do krzewienia języka hebrajskiego "Zbieracz" (hebr.
"Meassef"). Założycielami towarzystwa byli bogaci

Friedlanderowie. Staraniem towarzystwa drukowano książki

hebrajskie, propagowano w kręgach żydowskich język hebrajski i

poezję nowohebrajską, które stopniowo spoiły nowym węzłem

żydostwo Europy zachodniej.

W 1783 r. Mendellsohn napisał dzieło "Jeruzalem, czyli o władzy

religijnej i judaizmie".

Wykazał w nim błędność licznych praktyk

kościelnych, takich jak ekskomunika, prześladowania inkwizycyjne

za wiarę i związane z tym palenia na stosie. W odróżnieniu
judaizm uznaje wolność wewnętrzną przekonania religijnego.
Judaizm jest objawionym przez Boga systemem prawnym, do

którego należą też rytuały religijne. Mendellsohn ogłosił
rozumne myślenie za istotę judaizmu.

W 1784 roku Mojżesz Mendelssohn ogłosił

przekład Pięcioksięgu

Mojżeszowego na język niemiecki

, do użytku czytelników

żydowskich. Komentarze do tego dzieła opracował Salomon

Dubno, uczony Polak.
Wydanie Pięcioksięgu wywołało wielkie poruszenie w kręgach
judaizmu rabiniczno-talmudycznego. Rabini widzieli w nim upadek

swego dawnego autorytetu. Wszystkim prawowiernym
wyznawcom judaizmu zakazali pod groźbą klątwy używać tego

tłumaczenia. W niektórych polskich miastach (np. Poznań i

Leszno) dzieło to spalono publicznie.

Ta książka uczyniła pierwszy wyłom w murze, oddzielającym

Żydów od reszty świata. Przełamała istniejące w stosunku do

Żydów uprzedzenia - przynajmniej w sferach inteligenckich. W

ten sposób rozpoczynał się daleko idące zmiany w mentalności

Żydów. Hasłem piśmiennictwa żydowskiego w Niemczech stały
się teraz: asymilacja i zeuropeizowanie Żydów niemieckich. Hasła te

w miejscowych warunkach szybko się wypełniły, wyjątek

stanowiły kręgi uczonych talmudystów, będących pod silnym

wpływem Żydów ze Wschodniej Europy. W Niemczech pewna
asymilacja Żydów dokonała się bez wielkich walk. W krajach
leżących na zachód, we Francji, Anglii i Włoszech asymilacja

Żydów rozpoczęła się wcześniej, a walki pomiędzy postępem a
tradycją były ograniczone.

Napthali Herz Wessely sugerował konieczność kształcenia

żydowskiej młodzieży w duchu propagowanym przez Haskalę.

Program ten wywołał ogromny sprzeciw ortodoksyjnych kręgów

żydowskich, które widziały w nim bezpośrednie zagrożenie bytu

narodowego. Dawid Friedleander (1750-1834) założył szkołę w

Berlinie i stanął na czele pruskich Żydów w walce o emancypację.

Herz Homberg (1749-1840) był pierwszym żydowskim

studentem na uniwersytecie w Wiedniu i pierwszym żydowskim

wykładowcą filozofii. Był także autorem podręczników do nauki

religii żydowskiej.

Tak zwane "Nowinki berlińskie" prowadziły do odstępstwa od

tradycyjnej wiary żydowskiej. Wielu Żydów patrzyli na nowości
z trwogą i nienawiścią. Judaizmowi reformowanemu przeciwstawili

się niektórzy rabini. Między nimi stanęli rabin Akiba Eiger i rabin

Mosze Sofer. Rabin Akiba Eiger (1761-1837) urodził się w Austrii,

a od 1814 roku był rabinem w Poznaniu. Rabin Mosze Sofer

(1762-1839) urodził się w Frankfurcie nad Menem, a od 1806 roku
był rabinem w Bratysławie. Jesziwa w Bratysławie stała się
wówczas najważniejszym w świecie ośrodkiem studiów
rabinackich.

W 1785 r. na Węgrzech żyło około 80 tys. Żydów.

W latach 1786-1797 w Prusach panował król Fryderyk Wilhelm

II.

W 1787 r. towarzystwo do krzewienia języka hebrajskiego

"Zbieracz" (działające w Prusach) przybrało nową nazwę
Towarzystwa rzeczy dobrych i szlachetnych.

W owym czasie największymi krzewicielami kultury byli trzej

żydowscy myśliciele: Herz, Majmon i Ben Dawid. Markus Herz

(1747-1803) był lekarzem, filozofem i fizykiem, mieszkającym w

Berlinie. Jego dom był bardzo ważnym rozsadnikiem oświaty dla

Żydów niemieckich. Salomon Majmon (1753-1800) z cyniczną

bezwzględnością przedstawiał przywary religijne Żydów.

Natomiast Lazarus Ben-Dawid (1762-1832) wykładał filozofię w

Austrii.

W 1787 r. francuski hrabia Mirabeau

wydał pismo "O

Mendelssohnie i reformie politycznej Żydów"

. Zapoznał on w ten

sposób społeczeństwo francuskie z ideą wyzwolenia Żydów i stał

się pierwszym patronem sprawy żydowskiej we Francji.

W Metz ukazał się pamflet podżegawczy "Krzyk obywatela
przeciwko Żydom", który rozpętał antyżydowskie namiętności w

Alzacji.

Nieprzychylne i przychylne Żydom pisma wprowadziły
sprawę żydowską na porządek dzienny we Francji. Królewskie
Towarzystwo Nauk i Sztuk w Metz wyznaczyło nagrodę za
najlepszą pracę na temat: "Czy istnieją środki uczynienia Żydów we
Francji szczęśliwymi i pożyteczniejszymi?" Na dziewięć nadesłanych

prac, siedem było przychylnych Żydom.

W 1787 r. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej

równouprawniły Żydów. Konstytucja explicite zabraniała

uzależniania dostępu do stanowisk publicznych od wyznania,

zaś Bill of Rights z 1791 r. gwarantował pełną swobodę

wyznania. Dało to początek wielkiemu osadnictwu

żydowskiemu w Ameryce.

W 1787 r. władze austriackie nakazały Żydom mieszkającym w

cesarstwie przybrać nowe imiona i nazwiska, na formę

niemiecką. Miało to na celu przyspieszenie asymilacji Żydów.

W 1788 r. w Polsce obradujący Sejm Wielki podjął ostatnią

próbę ratowania państwa polskiego. Powołano wtedy ponownie
do życia żydowski parlament - Waad. Polacy szukając dodatkowych

dochodów do budżetu, szukali sposobu ściągnięcia pieniędzy z
żydowskich gmin (kahał). Kahały były jednak w trudnej

ekonomicznej sytuacji i wielu z ich członków było zadłużonych.

W 1789 r. cesarz Józef II zaostrzył prawo antyżydowskie na

ziemiach austriackiego zaboru w Polsce. Mocno ograniczono

samorządność kahału, zaostrzono zakazy gospodarcze,

wprowadzono ograniczenia w osiedlaniu się i ponowiono

ograniczenia w zawieraniu małżeństw. Płacone przez nich

podatki były wyższe od innych grup narodowościowych i

religijnych.

W 1789 r. we Francji wybuchła wielka rewolucja francuska, która

zniosła absolutną monarchię we Francji, a ustanowiła republikę.

Wrzenie rewolucyjne ogarnęło cały kraj. Burzone były zamki,

dwory, plebanie i klasztory. W wielkiej rzezi zginęło 1 milion 22

tysiące szlachty i księży. Z kraju uciekło kilka tysięcy szlachty i

duchownych. We Francji ogłoszono równość wszystkich wobec

prawa i zniesiono przywileje stanowe, poddaństwo oraz
pańszczyznę. "Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela" głosiła

wolność osobistą, równość wszystkich obywateli, wolność

wyznania, myśli, słowa i druku. Dobra kościelne zostały

upaństwowione.

W momencie wybuchu rewolucji, we Francji żyło zaledwie 50

tys. Żydów, głównie w Alzacji, Metz, Paryżu, Bordeaux oraz na

terytorium papieskim (Avignon i Carpentras). Żydzi francuscy

byli bardzo rozproszeni i nie łączyły ich żadne więzy.

W 1789 r. doszło do pogromów Żydów w Alzacji. Mienie

żydowskie rozgrabiono, domy spalono, a ludność żydowską

wygnano.

W 1789 r. przed rewolucyjnym Zgromadzeniem Narodowym we

Francji wystąpił hrabia Clermont-Tonnerre, przekonując o
konieczności nadania pełni praw obywatelskich Żydom: "Można
odmówić wszystkiego Żydom jako narodowi, ale trzeba dać im wszystko
jako jednostkom, muszą stać się obywatelami."

Głosowanie

przeprowadzone pod koniec 1789 r. zakończył dramatyczny

wynik w postaci 403 głosów za i 408 przeciw równouprawnieniu

Żydów.

W 1791 r. rewolucyjna Francja nadała Żydom i protestantom

prawa obywatelskie. Zgromadzenie Narodowe wezwało Żydów
do złożenia przysięgi obywatelskiej. Nie wypierając się swojej

wiary, Żydzi powinni wyrzec się ducha odrębności i zamknięcia,

ściśle zespolić się z państwem, przynieść mu w ofierze swój

majątek, a w razie takiej potrzeby ofiarować nawet życie. Taki
był sens składanej przysięgi obywatelskiej.

Żydzi francuscy ofiarnie wspierali wyczerpany skarb

rewolucyjnej Francji. Gmina Bordeaux ofiarowała 100.000

franków. Liczni Żydzi wstępowali ochotniczo do armii

francuskiej.

Lata 1791-1792 to w rewolucji francuskiej okres zwany

Legislatywą. Były to rządy zwolenników republiki (żyrondystów).

W kraju panował chaos i głód wśród biedoty. W celu

rozładowania napięcia wewnętrznego wypowiedziano wojnę

Austrii i wezwano wszystkich obywateli do broni. W Paryżu

wybuchły zamieszki (druga rewolucja), a król został

aresztowany.

Na przełomie XVIII i XIX wieku na ziemiach polskich zaczęły

pojawiać się poglądy żydowskiego nurtu oświecenia, tzn. haskali.
Haskale zwalczały wszystkie religijne grupy. Tak rabini, jak i
chasydzi z cadykami, przeciwstawili się haskali, określając ją jako
"podmiot piekieł".
W ten sposób doszło w judaizmie do "aktywnego przełomu".

Coraz więcej Żydów chciało własnymi siłami przybliżyć moment

zbawienia.

W 1791 r. w trosce o interesy rosyjskich kupców, caryca

Katarzyna II zamknęła dla Żydów dostęp do centralnej Rosji.

Osadnictwo żydowskie ograniczono w ten sposób do dawnych

terenów Polski i ziem na północ od Morza Czarnego. W ten

sposób wydzielono strefę osiedlenia żydowskiego. W tej strefie

żyło już około 750 tysięcy Żydów, a dalszych 450 tysięcy Żydów

żyło pod zaborem pruskim i austriackim. W wielu polskich

miastach mieszkało więcej Żydów niż Polaków.

W 1792 r. w Berlinie (Prusy) powstało Towarzystwo Przyjaciół,

składające się wyłącznie z wykształconych nieżonatych

młodzieńców żydowskich. Celem towarzystwa była miłość

braterska i pomoc w potrzebie. Pobocznym celem było
krzewienie "Oświaty".

W owym czasie bardzo wielu wykształconych i liberalnych

Żydów niemieckich dochodziło do wniosku, że najlepszą drogą
jest asymilacja. Wielu spośród nich przechodziło na

chrześcijaństwo. W ciągu trzydziestu lat połowa gminy w

Berlinie przeszła na chrześcijaństwo. Za cud można uważać, że

nie wszyscy racjonaliści żydowscy w Niemczech zerwali z
judaizmem. Od odstępstwa ustrzegły ich: głęboka niechęć do

istoty chrześcijaństwa, przywiązanie do rodziny oraz
zamiłowanie języka hebrajskiego. Kto rozumiał piękno Pisma
Świętego w oryginalnym języku hebrajskim, ten pozostawał

Żydem pomimo nurtujących go wątpliwości.

Lata 1792-1793 to w rewolucji francuskiej okres zwany

Konwentem. Zwolennicy republiki (żyrondyści) starali się

ograniczyć rewolucję. Nastąpiło zniesienie monarchii i ogłoszenie

Francji republiką. Pogorszył się stan gospodarki. Po obaleniu

monarchii (21 IX 1972 r.) i ustanowieniu republiki, wzmocnione

siły rewolucyjne zmobilizowały cały naród do walki z najazdem

wojsk pruskich i austriackich.

W 1793 r. dokonano drugiego rozbioru Polski. Prusy zajęły:

Gdańsk, Toruń, Wielkopolskę i Mazowsze. Razem 58 tysięcy km2

i ponad 1 milion mieszkańców. Rosja zajęła: większość Białorusi,

Ukrainę naddnieprzańską i Podole. Razem 280 tysięcy km2 i 3

miliony mieszkańców. Okrojone państewko polskie znalazło się

pod protektoratem rosyjskim.

Lata 1793-1794 to w rewolucji francuskiej okres zwany

Dyktaturą jakobinów. Klub polityczny jakobinów przejął władzę i
wprowadził rządy terroru. Jakobini próbowali przebudować cały

porządek społeczny we Francji. Rozpoczęła się walka z religią,

został zniszczony wystrój katedry Notre Dame w Paryżu.
Gospodarka załamała się. Jakobini uchwalili "dekret o powszechnym
obowiązku służby wojskowej". W ten sposób powstała pierwsza

armia z powszechnego poboru.

W okresie terroru jakobińskich komisji rewolucyjnych, ofiarami

represji padali również Żydzi. W Bordeaux skonfiskowano
majątek Abrahama Furtado, który popierał żyrondystów.

Aresztowano Charlesa Peixotto i uwolniono go dopiero po

zapłaceniu kary w wysokości 1.200.000 franków.
Gdy w 1973 r. Konwent zaprowadził we Francji religię rozumu,

władze Alzacji wprowadziły represje Żydów. Ograbiono
synagogi, a księgi żydowskie spalono. W licznych miastach

francuskich zabraniano Żydom obchodzenia szabatu i świąt

uroczystych.

Lata 1794-1795 to w rewolucji francuskiej okres zwany Koalicją

termidoriańską. Nastąpił przewrót i zaczął się terror antyjakobiński.

Przywrócono swobody gospodarcze i polityczne.

W 1794 r. władze carskie w Rosji w określonych prowincjach

narzuciły na Żydów dwukrotnie wyższe podatki niż na inne

grupy religijne.

W 1794 r., w Polsce, podczas Insurekcji Kościuszkowskiej, Berek

Jeselewicz (Żyd) sformował regiment kawalerii, który wziął

udział w walkach narodowowyzwoleńczych. Jeselewicz zginął w

1809 r. w bitwie pod Kockiem. Żydzi pomagali przy obronie

Warszawy, gdyż mieli nadzieje, że Polacy przekonają się o

możliwości współistnienia obok siebie obu narodowości na

zasadach równouprawnienia.

Żydzi w Polsce do 1795 r. pozostawali kategorią ludności

tolerowanej, korzystającej jedynie z opieki prawnej. Dopiero w

ostatnim dziesięcioleciu istnienia państwa polskiego, podjęto

próbę generalnego uregulowania statusu prawnego Żydów.

Projekty reform powstawały w Polsce pod wpływem

postępowych idei nurtujących myśli w państwach zachodnio-

europejskich.

W 1795 r. dokonano trzeciego rozbioru Polski. Prusy zajęły:

resztkę Mazowsza i Litwę po Niemen. Razem 48 tysięcy km2 i 1

milion ludności. Austria zajęła: Małopolskę między Pilicą i

Bugiem z częścią Podlasia i Mazowsza. Razem 47 tysięcy km2 i 1

milion 500 tysięcy mieszkańców. Rosja zajęła: pozostałe tereny,

razem 120 tysięcy km2 i 1 milion 200 tysięcy mieszkańców.

Na terenie wszystkich trzech zaborów na ziemiach polskich,

ograniczono jurysdykcję kahału, a Żydzi stali się obywatelami

kraju, w którym żyli i musieli się dostosować do tego we

wszelkich dziedzinach. Aby mogli stać się podatnikami i

poborowymi musieli znaleźć się w rejestrach, ale przedtem

musieli otrzymać nazwiska. W Galicji i Prusach Żydom często

nadawano nazwiska według nakazu niemieckich urzędników,

którzy je wymyślali stosownie do bogactwa własnej wyobraźni.

W ten sposób powstały nazwiska w rodzaju: Silberstein,

Weissmann, Schwartzkopf, Apfelbaum, Rosenblum i podobne. W

rosyjskim zaborze Żydzi często przybierali jako nazwisko nazwę

miejscowości, z której pochodzili lub nazwisko właściciela

majątku, w którym mieszkali. Stąd wzięły się takie nazwiska jak:

Warszauer, Posner, Minsker lub Czartoryski i Wiśniowiecki.

Znacznie wzrosła ruchliwość społeczna Żydów, gdyż nie byli

już przywiązani do gett, w których mieszkali w miastach.

Rodziny żydowskie mogły teraz swobodnie przesiedlać się na

przedmieścia lub na wieś. Często bogate żydowskie rodziny, na

przykład w Warszawie i Łodzi, opuszczały śródmieście. Żydzi z

Kazimierza wracali do Krakowa. Wielu Żydów z zaboru

rosyjskiego przenosiła się do Galicji, gdzie wolno im było

kupować ziemię. Ogólna jednak liczba rolników żydowskich na

ziemiach całej Polski nie była wówczas zbyt wielka, nie

przekraczała bowiem 200 rodzin.

W 1795 r., po trzecim rozbiorze Polski, znacznie wzrósł handel

żydowski z austriackiej Galicji do Rosji. Prawdziwą żydowską

stolicą stało się graniczne miasteczko Brody pod Lwowem w

Galicji. Przeładowywano tam liczne towary przewożone z

monarchii Habsburgów do carskiej Rosji.

Lata 1795-1799 to w rewolucji francuskiej okres zwany

Dyrektoriatem. Zawężono prawa wyborcze do najbogatszych i

ogłoszono tolerancję religijną.

Nowa konstytucja uznała Żydów

za równouprawnionych.

Stopniowo zwycięskie wojska francuskie rozniosły idee

rewolucji francuskiej po całej Europie. Przy tej okazji rozniesiono

po Europie hasło wyzwolenia Żydów.

W 1795 r. w Holandii wraz z ustanowieniem Republiki

Batawskiej, wprowadzono równouprawnienie Żydów łącznie z

wolnością wyznania. W owym czasie w Holandii żyło 50 tys.

Żydów, z czego 20 tys. w Amsterdamie.

Znaczna większość Żydów holenderskich poparła ideę
emancypacji. Bromet i de Lemon zostali wybrani na

deputowanych w Amsterdamie. Izaak da Costa Atias został
wybrany do Rady Miejskiej, następnie do Zgromadzenia
Narodowego, a w końcu został jego prezydentem (1798 r.). W
Radzie Miejskiej Amsterdamu zasiadał Moresco, a Mojżesz Asser

w departamencie sprawiedliwości. Holandia dała pierwszy

przykład mianowania urzędników żydowskich.

W 1797 r. we Włoszech francuscy żołnierze republiki zwalali

mury gett, odrywali z ubrań Żydów żółte łaty i sadzili wokół

synagog "drzewka wolności".

W 1799 r. Napoleon Bonaparte wezwał Żydów z Afryki i Azji,

by podjęli przy jego wsparciu dzieło odbudowy Jerozolimy.

Lata 1799-1804 to w rewolucji francuskiej okres zwany

Konsulatem. Był to czas dyktatury wojskowej Napoleona, który

stał na straży interesów burżuazji.

W latach 1801-1825 w Rosji panował car Aleksander I.

Ogłosił

on szereg ustaw (1804-1812), którymi chciał dopomóc ludności

żydowskiej, która zamieszkiwała ziemie polskie będące pod

zaborem rosyjskim.

W 1802 r. w Bracławiu (w Polsce) osiadł cadyk Nachman ben

Simcha (1772-1810). Nachman jest opisywany jako ostatni z

pięciu wielkich i świętych ludzi, którzy pojawili się w historii

Izraela; jego poprzednicy to Mojżesz, Rabbi Simeon ben Jochaj,

Izaak Luria i pradziad Nachmana, Israel Baal Szem Tow.

Nachman postawił przed sobą zadanie zbawienia dusz Żydów

pomordowanych przez Hajdamaków w 1768r. podczas obrony

twierdzy w pobliskim Humaniu. Wierzył, że dusze

pomordowanych błądzą w miejscu kaźni nie mogąc wspiąć się

wzwyż, aż przybędzie dusza, która dźwignie ich w górę i

wierzył, że tą osobą jest on sam. Nachman uznawał Sabbataja

Cwi za Mesjasza. Jego zdaniem w każdym pokoleniu może być
tylko jeden prawdziwy cadyk i jest nim właśnie on. Takie poglądy

musiały prowadzić do konfliktu i zerwania stosunków z resztą
ruchu chasydzkiego.

Reorganizacji ruchu po śmierci Nachmana poświęcił się jego

już uczeń Natan (1780 - 1845), który posiadał wybitne zdolności

nie tylko literackie, ale i organizatorskie. Z czasem zarzucił
twórczość literacką by przewodniczyć chasydom bracławskim,
których liczba zaczęła rosnąć. Po śmierci Natana chasydom
bracławskim przewodził Nachman z Tulchina. W latach
międzywojennych chasydom bracławskim udało się wyrwać z
izolacji innych odłamów chasydyzmu i osiągnęli znaczne uznanie

społeczeństwa, zwłaszcza w Polsce. Żyli dalej na Podolu jeszcze

we wczesnych latach reżimu sowieckiego.

W 1803 r. na obszarze całej monarchii Habsburgów żyło około 1

miliona Żydów.

Lata 1804-1814 to w rewolucji francuskiej okres zwany

Cesarstwem. Francja walczyła o hegemonię w Europie.

Napoleon ogłosił powołanie Sanhedrynu, który miał stworzyć
nową organizację wszystkich synagog w Europie. W zamiarach

Napoleona miało to dopomóc w podbiciu i zjednoczeniu pod

francuską hegemonią całego kontynentu. Do uprawnień
Sanhedrynu miała należeć interpretacja ustaw judaizmu zgodnie z
wymogami czasu. Sanhedryn liczył 71 członków z
przewodniczącym (nasi), pierwszym asesorem (ab-bet-din) i drugim
asesorem (chacham) na czele. Siedzibą został wybrany Paryż.

W 1807 r. francuski minister spraw wewnętrznych wyznaczył
Sinzheima przewodniczącym Sanhedrynu, Segre'a pierwszym
asesorem, Abrahama di Cologna drugim asesorem.
W rzeczywistości Sanhedryn nie mgół podejmować żadnych

wiążących decyzji, dlatego zebrania były wypełnione długimi

mowami. Spodziewano się, że Napoleon będzie współpracować
z "Wielkim Sanhedrynem", jednak w 1808 r. zawiesił on na 10 lat
proces emancypacji we Francji, a na wniosek komisarzy Sanhedryn

się rozwiązał.

W 1804 r. w Rosji ustanowiono "Statut dla Żydów" (ros.

"Polozenije dla Jewriejew"). Ułatwiono Żydom dostęp do edukacji,

rzemiosła i zakładania fabryk. Otworzono im dostęp do

uniwersytetów i innych zakładów naukowych. Pozwolono

Żydom na prowadzenie handlu i rzemiosła, rozliczenia księgowe

musieli jednak prowadzić w języku rosyjskim, a Żydzi pracujący

na stanowiskach publicznych musieli zrezygnować z
tradycyjnego ubioru. Zamiarem tego statutu było zasymilowanie

Żydów.

Z początkiem XIX wieku w Rosji rozpowszechnił się stereotyp

Żyda zachłannego, oszukańczego, mieszkającego na wsi i

prowadzącego karczmę. Powszechnie uchodzili za zacofanych, a

ich religia uznawana była za niebezpieczną.

W 1806 r. w Niemczech żołnierze republiki znieśli getta. A w

1812 r. konstytucja przyznała Żydom prawa obywatelskie.

Nieuchronnie nadchodziły czasy wielkich zmian. Idee wolności

i reform zostały rozniesione po całej Europie przez żołnierzy

Napoleona. Żydzi francuscy otrzymali równouprawnienie, w

związku z czym włączyli się oni do pracy na rzecz liberalizmu

gospodarczego i duchowego. W konsekwencji tego, w
następnych latach w judaizmie pojawiła się próba dokonania

reformy religijnej. Żydzi budzili się do postępu i cywilizacji, do
życia europejskiego. Stopniowo wielu zapominało o Talmudzie i

obrzędach religijnych.

W 1807 r. w rękach żydowskich w Czechach i na Morawach

znajdowało się 15 z 58 tekstylnych fabryk.

W 1808 r. Westfalia uznała Żydów za równoprawnych

obywateli, zniosła całkowicie daninę żydowską i pozwoliła

obcym Żydów na osiedlanie się w kraju.

Wówczas to, bogaty Izrael Jacobson założył w Seesen

bezpłatną szkołę dla dzieci żydowskich, do której przyjmowano

także dzieci chrześcijańskie.

W 1808 r. książę Badenii, Karol Fryderyk, ogłosił Żydów za

równoprawnych obywateli. Opracowano jednak dla nich
odrębny statut, który był pełen środków połowicznych.

Na początku XIX wieku ziemie polskie dotknął

środkowoeuropejski kryzys w rolnictwie, wynikający z wojen
doby napoleońskiej i blokady kontynentalnej, którą pogłębiło

wprowadzenie w 1819 r. ceł ochronnych przez Anglię. W 1823 r.

Prusy także podniosły cła ochronne na produkty rolnicze. Polski

eksport rolniczy spadł o połowę.

Spadek obrotów dotknął

Żydów, którzy jako pierwsi padli ofiara walki o udział na rynku

zbytu gorzałki. W 1823 r. zakazano działalności w miastach

karczm i gorzelni nie będących własnością szlachty. W ten

sposób szlachta przejęła żydowskie gorzelnie, a dochodami

podzieliła się z państwem. Dramatycznie zmniejszyła się liczba

żydowskiej ludności czynnej zawodowo. W 1830 r., w

porównaniu do 1813 r., przy wyszynku pracowało już tylko 12 %

Żydów. Tym samym została zerwana dawna więź łącząca

szlachtę polską z Żydami.

W 1809 r. ustanowiono w Warszawie rewir żydowski. Z czasem

w większości mniejszych miast, również powstały osobne

dzielnice żydowskie. Pobierano od Żydów różnorodne opłaty,

np. od uboju koszernego, ślubów, itp. W Warszawie pobierano

opłaty również od przyjeżdżających Żydów.

W 1811 r. Księsto Frankfurckie nadało Żydom prawa

obywatelskie. Getto we Frankfurcie zostało zburzone.

Musimy

jednak pamiętać, że książę Dalberg uczynił to za kwotę 440.000

guldenów (dwudziestokrotna kwota podatku rocznego,

wynoszącego 22.000 guldenów). Książę był w kłopotach

finansowych i za tę sumę pieniędzy nadał Żydom wolność i

równość.

W 1811 r. Hamburg i inne północne miasta Hanzy nadały

Żydom równouprawnienie obywatelskie.

W 1812 r. wydano w Prusach akt zrównujący w prawach

Żydów z chrześcijanami. Mogli nabywać dobra ziemskie,

swobodnie się osiedlać i wykonywać wszystkie zawody. Żydów

dopuszczono do profesury akademickiej, urzędów szkolnych i

gminnych. Wraz z prawami obywatelskimi wzięli na siebie

obowiązek służby wojskowej. Jednakże Żydzi mieszkając w

Wielkopolsce (pruski zabór), musieli czekać na te prawa jeszcze

do 1833 r.

W 1813 r. Bawaria nadała Żydom równość, ale to prawo

podlegało rozlicznym restrykcjom.

W 1813 r. prawie 61 % czynnych zawodowo Żydów na ziemiach

polskich trudniło się produkcją i sprzedażą alkoholu.

W 1814 r. po wypędzeniu Francuzów, niemieckie miasto

Frankfurt uchyliło prawa równości obywatelskiej dla Żydów i

przywróciło dawne ustawy antyżydowskie. Za przykładem

Frankfurtu podobnie postąpiła Lubeka i Brema, gdzie

wystąpiono nawet z wnioskiem wypędzenia Żydów z miast.

Praw obywatelskich pozbawiono Żydów także w Hamburgu,

Brunświku i Hesji.

W 1814 r. po upadku Napoleona, we Francji pozostawiono

Żydom zdobycze równouprawnienia i wolności. Pomimo, że

religią panującą uznano Kościół Rzymsko-Katolicki, to judaizmu

nikt nie prześladował.

Kongres Wiedeński w 1815 r. zagwarantował

równouprawnienie Żydom, ale doprowadzenie do ich asymilacji

stało się głównym celem. Projekt konstytucji dla Niemiec mówił:
"Trzy chrześcijańskie społeczeństwa religijne korzystają we wszystkich
państwach niemieckich z równych praw, a wyznawcom wiary
żydowskiej, o ile się podejmą pełnienia obowiązków obywatelskich,
nadane będą odpowiadające im prawa obywatelskie."

W 1815 r. Izrael Jacobson założył w Berlinie salę do nabożeństw

w swoim domu. Wprowadził on zreformowaną liturgię z

niemieckimi modlitwami i śpiewami. Później bogaty bankier

Jakub Beer ofiarował w tym celu wielką salę, w której

umieszczono organy. Punktem środkowym nabożeństw były
kazania w języku niemieckim. Ta synagoga Beera stała się

rozsadnikiem kaznodziejów żydowskich. Wyszli stąd Jakub

Auerbach (Berlin), Edward Kley (Hamburg) i G.L. Gunsburg

(Wrocław).

Wskutek skarg rabinów, Fryderyk Wilhelm III nakazał
zamknąć synagogę Beera, jako niebezpieczną nowinkę.

W 1815 r. papież Pius VII powrócił z wygnania do Rzymu

obejmując ponownie rządy w Państwie Kościelnym.

Przywrócił

on Inkwizycję i odebrał Żydom wolność, uzyskaną podczas wojen

francuskich. Żydów rzymskich wyrzucono z ich domów i

przesiedlono do getta. Pod groźbą kary zmuszono Żydów do

regularnego uczęszczania na kazania misyjne. W Państwie

Kościelnym zapanowało Średniowiecze.

W 1815 r. niemieckie miasto Lubeka wygnało Żydów (ponad 40

rodzin). To samo uczyniła Brema ze swoimi Żydami.

W Austrii wyznaczono Żydom getta do zamieszkiwania.

Klasztorna górska kraina Tyrol została całkowicie zamknięta dla

Żydów. W Czechach Żydzi nie mieli wstępu do miast górskich i

wsi. Na Morawach zamknięto dla nich Brno i Ołomuniec.

Jednakże najcięższy ucisk panował w Galicji.

W 1815 r. utworzono na polskich ziemiach Królestwo

Kongresowe, pozostające pod panowaniem Rosji. W nowej
konstytucji postanowiono, że wyznanie mojżeszowe nie stoi na

równi z chrześcijańskimi.

Po polskiej stronie pojawiły się wówczas znaczne różnice w
sposobie uregulowania "kwestii żydowskiej". Książe Adam
Czartoryski (1770-1861) był zwolennikiem asymilacji Żydów z

wyłączeniem sfery religii jako warunku równouprawnienia.

Chciał przy tym zabronić Żydom prowadzenia karczm. Katolicki

duchowny, Stanisław Staszic (1755-1826) określał Żydów jako
"plagę szarańczy" i "kupę pasożytów", wymyślał im od "włóczęgów i
próżniaków". Szczególnie daleko posunął się w 1817 r. Kajetan
Koźmian, który oświadczył, że "Żydzi z bałamutów talmudow są
zabobonnemi, ciemnemi próżniakami". Twierdził, że Żydzi nie są
Polakami i "nie mają w sobie Polskiej krwi". Te poglądy stały się

zalążkiem rasistowskiego wykluczenia Żydów ze społeczeństwa

polskiego.

Na początku XIX wieku większość ludności żydowskiej na

ziemiach polskich żyło w nędzy, mieszkając i pracując w złych

warunkach. Zubożałe żydowskie mieszczaństwo walczyło o

nieliczne dostępne dla nich posady. Nadmierna ilość

rzemieślników powodowała spadek zamówień i brak pracy.

Tylko nielicznym Żydom udało się zostać bogatymi

przedsiębiorcami i bankowcami. Około czterdziestu rodzin
milionerów mieszkało w okolicach Warszawy. Na Litwie monopol
państwowy na alkohol dzierżawił Żyd, Newachowicz, a monopol
państwowy na sól dzierżawił Berek Samuel Sonnenberg. Fraenkel,

Neumark i Bergson czerpali duże zyski z dostaw broni dla wojsk

Księstwa Warszawskiego, armii rosyjskiej i Królestwa

Kongresowego.

W 1818 r. żydowski adwokat i polityk z USA, Mordechaj

Emanuel Noach (1785-1851) wydał odezwę nawołującą do

stworzenia żydowskiego ośrodka w Grand Island, w pobliżu

Bufallo. Miało to być przygotowaniem do stworzenia w

przyszłości państwa Syjonu w Palestynie. Ten pierwszy

eksperyment jednak nie powiódł się.

W 1818 r. prezydent Stanów Zjednoczonych, John Adams,
napisał: "Ja naprawdę życzę Żydom ponownie niezależnego narodu w

Judei, gdyż, jak wierzę, jego najbardziej oświeceni mężowie
uczestniczyli w ulepszaniu filozofii tego wieku".

W 1818 r. Edward Kley założył w Hamburgu Związek Świątyni

Reformowanej. Do reformowanej synagogi przychodziło około

pięćdziesięciu rodzin. Liturgia odprawiana była w języku

niemieckim przy śpiewach młodzieży. Na czele gminy stanął
kaznodzieja Gothold Salomon. Nadał on nowej synagodze cechy

protestanckie.
Pojawienie się świątyni hamburskiej spowodowało rozłam w
żydostwie niemieckim. "Staromodni" nie posiadali

przekonujących przywódców, a autorytet rabinów zanikł. Wiele

gmin nie obsadzało opuszczonych krzeseł rabinicznych. W

Berlinie aktywność wykazywało chrystianizujące bogate

stronnictwo Friedlanderów. Wskutek upadku autorytetów
rabinów, zamknięto uczelnie talmudyczne w Pradze, Frankfurcie,

Altona-Hamburgu, Furcie, Metzu i Halberstacie. Powagą cieszyli

się jeszcze czterej rabini: Mardochaj Benet z Nikolsburga (zmarł

w 1829 r.), Jakub Lissa z Leszna (zmarł w 1832 r.), Akiba Eger z

Poznania (zmarł w 1838 r.) i Mojżesz Sofer z Presburgu (zmarł w

1840 r.).
"Nowomodni" posiadali odważnego przywódcę w osobie Izraela

Jacobsona, którego cechowała pewność siebie. Miał on dobre

stosunki z bogatymi żydowskimi przedsiębiorcami. Jacobson

nawiązał kontakty z kaznodzieją Eliezerem Libermanem z

Austrii. Dla idei reformy pozyskali rabina Arona Chorinera z

Arady. Rabin Mojżesz Kunitz z Ofen również poparł reformę,
jakkolwiek był zwolennikiem Kabały.

W 1819 r. antyżydowska nagonka ogarnęła uniwersyteckie

miasta Niemiec, a także Pragę, Kraków, Gdańsk i Rygę. Studenci

i profesorowie, którzy przewodzili w rozruchach i pogromach,

żądali odebrania Żydom praw obywatelskich, które im nadał

Napoleon.

Rozruchy rozpoczęły się od niemieckiego miasta Wurzburg,

gdzie po strasznym pogromie wyrzucono ocalałych Żydów (400

osób) z miasta. Rozruchy natychmiast opanowały miasta całej

Frankonii. Następnie prześladowania dotknęły Żydów

mieszkających we Frankfurcie. Ze względu na żyjącego tam

bogatego Rotschilda, wezwano na pomoc wojska związkowe z

Moguncji, które przywróciły porządek w mieście. Pogromy

powtórzyły się w Darmstacie i Bayreucie, skąd wygnano Żydów.

Prześladowania objęły gminę w Karlsruche. W Hamburgu

zamknięto dla nich kawiarnie i poczty, wybijano szyby w

domach żydowskich.

Z powodu rozruchów antyżydowskich w Danii, rząd musiał

ogłosić stan wyjątkowy.

W 1820 r. w niemieckim mieście Lipsk zbudowano zreformowaną

synagogę, należącą do Związku Świątyni Reformowanej. Stopniowo

idee reformy rozszerzały się na inne miasta i państwa.
Towarzyszyły temu liczne kontrowersje w kręgach judaizmu
rabinicznego.

Pod koniec XIX wieku żydowscy intelektualiści, zwłaszcza na terenie Rosji, zaczęli

intensywnie interesować się ideą powrotu, a w roku 1822 rozpoczęli oni pierwszą

falę żydowskiej imigracji do Palestyny.

W 1821 r. w rosyjskim zaborze ziem polskich zniesiono kahał

jako formę organizacji gminy. Na miejsce kahału wprowadzono
dozory bożnicze. W tym samym roku władze carskie zakazały

działalności żydowskich stowarzyszeń.
Od 1822 r. w Królestwie Polskim, Żydzi opuszczający rewir
żydowski musieli wnosić specjalną opłatę. W ten sposób

postępowało zamykanie ludności żydowskiej w gettach.

W latach 1830-1831 wielu Żydów wzięło udział w

Listopadowym Powstaniu Polaków. W Warszawie oddzielne
żydowskie oddziały Gwardii Miejskiej Starozakonnych wyróżniały

się zachowaniem tradycyjnych bród. Wsławiły się obroną

rogatek czerniakowskich i mokotowskich.

W 1831 r. Francja równouprawniła wiarę żydowską. W

głosowaniu izba parów oświadczyła się 57 głosami na 89 za
zupełnym równouprawnieniem judaizmu. Jednocześnie
powołano do życia Akademię Rabinów (franc. College Rabbinique) w

Metzu. Została ona uznana za instytut państwowy i otrzymała

stały zasiłek z budżetu państwa. Rabini francuscy otrzymywali

pensje z dochodów państwowych, na równi z duchownymi

chrześcijańskimi.

W 1833 r. Disraeli Benjamin wydał swoją pierwszą powieść

syjonistyczną pt. "Dawn Glory". Myślą przewodnią tej powieści
była możliwość pokoju i współistnienia obok siebie judaizmu i
Islamu.

W 1834 r. zniesiono w Europie niesławną Inkwizycję.

- początki powrotu do Ziemi Obiecanej -

W 1834 r. rabin serbski, Jehuda Alkalai (1798-1878),

zaproponował stworzenie osad żydowskich w Palestynie, by

ułatwić nadejście Mesjasza. Uzyskał on poparcie dla tej idei

żydowskiego finansisty i brytyjskiego polityka, Sir Mosesa

Montefioriego, który podjął się rozmów z władzami tureckimi,

by uzyskać tereny pod żydowskie osadnictwo.

Od 1835 r. Żydzi musieli w Rosji służyć jako rekruci i nie mieli

już możliwości wykupienia się od służby. Ponieważ odbywanie

służby wojskowej kłóciło się z zasadami wiary, wielu z Żydów

samo okaleczało się, ukrywało lub uciekało za granicę.

Na początku XIX wieku dały się zauważyć na ziemiach polskich

znaczne tendencje asymilacyjne wśród części Żydów. W
niektórych środowiskach mówiono o zastąpieniu języka jidysz

językiem polskim, co stanowiłoby pierwszy krok do ściślejszej

integracji Żydów z Polakami. Wielu Żydów oddawało życie w

powstaniach polskich, walcząc o sprawę polskiej niepodległości

narodowej. Wielu wybitnych przedstawicieli zasymilowanej

żydowskiej burżuazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy

Herman Epstein, podejmowało zjednoczone działania

zmierzające do pogodzenia interesów żydowskich i polskich w

sprawach dotyczących religii, kultury, czy gospodarki. Te próby

zakończyły się jednak fiaskiem i jakby obumarły wraz z

upadkiem powstania styczniowego w 1863 r.

Na Węgrzech nauczali wówczas ultraortodoksyjni rabini Moses

Schreiber (1763-1839) i Akiva Josef Schlesinger (1837-1922).

Odrzucali oni wszystkie nowoczesne innowacje i nawoływali

Żydów by jako naród wybrany przygotowali się do powrotu do

Erec Israel. Uważali oni, że jest to jedyny sposób na uniknięcie

asymilacji.

W latach 1813-1892 żył i nauczał rabin Józef Natonek, który

opracował plan narodowego wyzwolenia Żydów poprzez

stworzenie niepodległego państwa żydowskiego w Palestynie.

Rabin Jehuda Alkalaj (1798-1878) i Cwi Hirsz Kaliszer nie

posunęli się w swoich naukach tak daleko. Oni wzywali do

żydowskiej kolonizacji Palestyny, ale nie myśleli o niepodległym

państwie żydowskim.

W 1838 r. otwarto pierwszy konsulat brytyjski w Jerozolimie, którego zadaniem

była ochrona interesów Żydów i Druzów w Syrii i Palestynie. Aktywność

ewangelizacyjna, objawiająca się nadmierną troską o bezpieczeństwo świętych miejsc

sprawiała wrażenie działań politycznych.

W 1839 r. w Londynie żydowski filantrop Moses Montefiore

zaproponował utworzenie państwa żydowskiego i uzyskał

poparcie dla swojego projektu wielu wpływowych chrześcijan w

Europie.

W 1840 r. liczba żydowskich osadników w Palestynie wynosiła 10 tys. osób.

W 1840 r. oskarżono Żydów w Damaszku (Turcja) o rytualne

morderstwo. Zagrożono im masowymi egzekucjami.

Spowodowało to protest Żydów w wielu miejscach świata, a w

konsekwencji skupienie się rozproszonych Żydów w świecie.

W 1840 r. lord Shaftesbury przedstawił "Projekt kolonizacji

Palestyny" przez Żydów. Natomiast Mojżesz Montefier

zorganizował w Londynie zjazd żydowskich notabli, aby ich

przekonać do idei kolonizacji Palestyny. Prowadził on także

liczne rozmowy z przedstawicielami rządów nad prawnymi

podstawami żydowskiej kolonizacji, jednak bez żadnych

wyników.

W 1841 r. Żydzi zakupili w Palestynie pierwszy gaj pomarańczowy. Uczyniono to

za pieniądze brytyjskiego finansisty Sir Mosesa Montefiore, a za namową rabina

Zeviego Hirsha Kalischera (1795-1874).

Namiestnik Królestwa Polskiego powołał w styczniu 1843 r.

komitet dla przygotowania ustawy o osadnictwie Żydów na roli.

Było to wynikiem silnych nacisków różnych indywidualnych

osób na władze Królestwa, by uruchomić program zakładania

nowych osad rolniczych.

W 1844 r. Marks, który był z pochodzenia Żydem (chociaż

ochrzczony w wieku 6 lat, to miał przodków rabinów), wydał
swoje dzieło pt. "O kwestii żydowskiej", w której przystąpił do

antysemickiego środowiska skupionego wokół Feuerbacha.
Marks dowodził, że judaizm nie jest religią, lecz pragnieniem

osiągnięcia celu.

W 1844 r. car Rosji Mikołaj, rozciągnął obowiązywanie

antyżydowskiego ustawodawstwa na terytorium całego

imperium.

W 1847 r. Disraeli Benjamin wydał swoją drugą powieść

syjonistyczną pt. "Tancered". Była ona drukowana na łamach
czasopisma "Times". Propagował w niej żydowską kolonizację

Palestyny oraz porozumienie Żydów z chrześcijanami.

W połowie XIX wieku założono w Królestwie Polskim

kilkadziesiąt żydowskich kolonii rolniczych o różnym

charakterze własności ziemi. Według urzędowych danych, w

1848 r. w Królestwie Polskim liczba ludności żydowskiej

zajmującej się uprawą roli wynosiła 30,795 osób. W latach 1844-

50 istniało ponad 56 kolonii żydowskich, o ogólnej liczbie około

570 gospodarstw rolnych. W następnych latach liczba kolonii

gwałtownie rosła, i większość z nich przetrwała do czasów II

wojny światowej.

W 1848 r. na Węgrzech doszło do zderzenia się żydowskich

interesów z węgierskim nacjonalizmem. W wielu

miejscowościach plądrowano żydowskie domy i niszczono
synagogi. Pomimo tego, wielu Żydów wzięło udział w

narodowowyzwoleńczych walkach Węgrów. Przyszło im za to

potem zapłacić niesłychanie wysoką karną kontrybucję.

W 1848 r. w Wilnie rozpoczął być wydawany periodyk literacki

w języku hebrajskim "Pirkej Cafon". Propagował on idee Haskali w

środowisku żydowskim.

Podczas rewolucji 1848 r. we Francji karierę zrobił żydowski

adwokat Adolf Cremieux (1796-1880), późniejszy poseł i minister

francuskiego rządu. Był najwybitniejszym Żydem we Francji.

Między innymi wywalczył równouprawnienie dla Żydów

algierskich.

W 1848 r. Niemcy przyznały prawa obywatelskie Żydom.

W 1849 r. Dania przyznała prawa obywatelskie Żydom.

W 1849 r. węgierski parlament przyznał Żydom równe prawa.

Jednakże wojska austriackie pokonały siły węgierskie, a sam

parlament został rozwiązany.

W 1849 r. monarchia habsburska ostatecznie zezwoliła Żydom

na swobodę przemieszczania się i zniosła ustawy ograniczające

zawieranie małżeństw.

W 1852 r. zburzono mury getta żydowskiego w Pradze.

W 1852 r. pochodzący z Kowna (Litwa) Abraham Mapu (1807-

1867) opublikował po hebrajsku powieść "Miłość Syjonu" (hebr.
"Ahavat Zion"). Stworzył on wyidealizowany obraz Erec Israel,

który miał być utopijną krainą pokoju i sprawiedliwości

społecznej. Powieść była bardzo popularna w środowiskach

żydowskich i tworzyła dobre podstawy pod syjonizm.

Prywatnym sekretarzem cesarza Francji, Ludwika Napoleona

III (panował w latach 1852-1870), był Ernest Loharanne. Wydał

on dwie książki, w których propagował stworzenie żydowskiego
państwa w Palestynie. Nawoływał: "Naprzód Żydzi wszystkich
krajów, wasza stara ojczyzna czeka na was".

W latach 50-tych w Galicji rozpoczął być wydawany periodyk

literacki "Hechulec". Propagował on idee Haskali w środowisku
żydowskim. Podobny periodyk wydawano w Rosji - "Hakamel".

W 1854 r. w Jerozolimie powstał szpital żydowski.

Wprowadzenie w 1856 r. w Rosji bloku reform przez cara

Aleksandra II, dało Żydom nadzieję na polepszenie ich sytuacji.
Żydzi z "lepszych sfer" (tzn. bogaci kupcy, posiadacze stopniów

naukowych, rzemieślnicy cechowi) mogli uzyskiwać specjalne

pozwolenia na opuszczanie strefy osiedlenia. Przepis ten

obowiązywał w latach 1859-1879. Zniesiono także liczne

ograniczenia w systemie sprawiedliwości i systemie

powszechnego obowiązku służby wojskowej. W odpowiedzi,

Żydzi zaczęli się w większym stopniu asymilować.

W połowie XIX wieku w Serbii żyło około 5 tys. Żydów.

W 1858 r. wybuchła tzw. Sprawa Mortara - potajemnego

ochrzczenia żydowskiego dziecka przez chrześcijańską służącą i

uprowadzenia go do klasztoru. Zrodziło się poczucie żydowskiej

solidarności, wymuszonej koniecznością obrony praw Żydów.

--------------------------------------------------

Materiały opracowywane na podstawie: patrz

Bibliografia

.