- PRAWA DLA ŻYDÓW
Rzeczywistym twórcą chasydyzmu na ziemiach polskich był uczeń Baal Szem Towa, Dow Ber z Międzyrzecza (1704-1772). Był on wędrownym kaznodzieją, zwanym po hebrajsku "magid". Zdobył uznanie słuchaczy przez swą wymowność, barwne i działające na wyobraźnię wykorzystywanie w swych kazaniach przypowieści. Po śmierci mistrza (1760 r.) stał się jego następcą, opuścił jednak Międzyborze (w Polsce) - rodzinna miejscowość Baal Szem Towa, obierając za swoją siedzibę Międzyrzec. Został powszechnie uznany za przywódcę chasydyzmu. Według niego zło istniało obok dobra jako wyraz boskiej wielości, która musi prowadzić do harmonii. Dlatego należy żyć pobożnie z afirmacją życia, a tego dokonać mógł jedynie sprawiedliwy, czyli cadyk. Szeroko rozpowszechniona była legenda, że w każdym pokoleniu żyje 36 cadyków, którzy chronią istnienie świata, bowiem Bóg zachowuje go tylko ze względu na nich. Często ci cadycy pozostają nierozpoznani i obca jest im pycha. W czasie właściwym, spośród nich objawi się jeden - Mesjasz. Objawi się on jednak za szybko i będzie musiał umrzeć.
W 1760 r. założono w Wielkiej Brytanii Board of Deputies of British Jews. Wszyscy Żydzi brytyjscy, włączając w to aszkanezyjskich i sefardyjskich (później także zreformowanych) wybierali swoich deputowanych, którzy reprezentowali żydowską społeczność w Wielkiej Brytanii na zewnątrz.
W 1760 r. we francuskim porcie Bordeaux portugalscy marrani posiadali wielkie domy bankierskie i fabryki broni, ekwipowali okręty i prowadzili handel zamorski z koloniami francuskimi. Słynną była rodzina Gradisów.
Mieszkający w Bordeaux, Rodriques (Jakub) Pereira (1715-1780) wynalazł mowę na migi dla głuchoniemych. Założył specjalnie w tym celu szkołę w Bordeaux. Otrzymał nagrodę od króla i został tłumaczem królewskim.
W owym czasie portugalscy marrani z Bordeaux byli bardzo nieprzyjaźni względem Żydów niemieckich i polskich, pragnących osiedlić się we Francji. Żydzi sefardyjscy (portugalscy) naciskali na otoczenie króla, aby uchwalić dekret zakazujący obcym Żydom osiedlać się we Francji.
W 1761 r. książę Richelieu nakazał, aby wszyscy obcy Żydzi opuścili region Bordeaux.
W 1763 r. otworzono w Newport Rhode Island (obecny Nowy Jork) pierwszą synagogę (Shearit Israel) w Ameryce Północnej.
W 1763 r. król Polski August III Saski z papieżem Klemensem XIII potępili krwawe oszczerstwa antyżydowskie i bezpodstawne oskarżenia o mord rytualny.
W latach 1764-1795 w Polsce panował król Stanisław August Poniatowski. Elecka odbyła się przy obecności wojsk rosyjskich. Faktyczny wybór króla dokonała caryca Katarzyna.
W latach 1764/1765 przeprowadzono na ziemiach polskich spis ludności żydowskiej. Według spisu liczba Żydów wynosiła wówczas około 600 tys. Historycy są zdania, że faktycznie było ich wówczas co najmniej 750 tys.
W 1764 r. zlikwidowano w Polsce autonomię żydowską (rozwiązano żydowski Sejm Czterech Ziem) i podniesiono dla Żydów podatek pogłówny.
Żydzi niemieccy zakładali w owym czasie w Prusach fabryki oraz wielkie przedsiębiorstwa. Wielkie kapitały żydowskie gromadzone były głównie w Berlinie, gdzie powstawały bogate domy żydowskie. We Frankfurcie Mayer Amschel Rothschild założył Bank Rothschilda. W ten sposób powstała wielka dynastia żydowskich bankierów i filantropów Rothschildów. Mając zamknięty dostęp do kręgów niemieckiej arystokracji, bogaci Żydzi zagłębili się w literaturze.
----------------- "Haskala" -----------------
W 1764 r. Mojżesz Mendelssohn (1729-1786) wydał w Berlinie dialog "Fedon, czyli nieśmiertelność duszy". Stała się ona najpoczytniejszą książką owego czasu. Chrześcijańscy teologowie, filozofowie, artyści, poeci i książęta dziękowali Mendelssohnowi za jej napisanie. W ten sposób żydowski filozof przyniósł niespodziewaną pociechę chrześcijaństwu.
Mojżesz Mendelssohn rozpoczął oświecenie w judaizmie. Studiował on Talmud i filozofię w Berlinie (w Niemczech). Wykorzystał on nadarzającą się sytuację, by tak głęboko pogardzanemu judaizmowi przywrócić szacunek. W następnych swoich dziełach wykazał niezgodność z rozumem licznych dogmatów katolickich, a zgodność z rozumem żydowskich. W ten sposób, mimowolnie Mendelssohn spowodował wyzwolenie duchowe Żydów i zapoczątkował ich odrodzenie.
Wśród Żydów niemieckich powstał prąd myślowy literacki, znany pod nazwą "Oświecenia" (czyli "Haskali"). W krajach Środkowej i Zachodniej Europy, a zwłaszcza w Niemczech, gdzie Żydzi w owym czasie szybko zatracili swoiste cechy i zaczęli asymilować się, ten prąd literacki trwał krótko i był ruchem czysto umysłowym. Niewielu brało go na serio, i traktowano go jako duchową rozrywkę garstki miejskiej inteligencji.
W 1768 r. na Ukrainie wybuchło hajdamackie powstanie "ochotników". Prawosławni ukraińscy chłopi wyładowywali swoją nienawiść do katolickiej polskiej szlachty na żydowskich pośrednikach. Zginęło wówczas około 8 tys. Żydów.
W 1772 r. nastąpił pierwszy rozbiór Polski. Prusy zagarnęły: Warmię, Pomorze, malborskie i chełmińskie, ale bez Gdańska i Tczewia. Razem 36 tysięcy km2 i 580 tysięcy mieszkańców. Austria zajęła: część krakowskiego i sandomierskiego, oraz ruskie. Razem 83 tysiące km2 i 2 miliony 650 tysięcy mieszkańców. Rosja zajęła: ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru i wschodnią Białoruś. Razem 92 tysiące km2 i 1 milion 300 tysięcy mieszkańców.
Po pierwszym rozbiorze Polski, Żydzi stali się masowo mieszkańcami Imperium Rosyjskiego. Caryca Katarzyna II (1729-1796) chciała z nich zrobić normalnych obywateli, posiadających te same prawa i obowiązki, co wszyscy, jednak za cenę unicestwienia żydowskiej tożsamości i kultury. W Rosji przyporządkowano Żydów do klasy mieszczaństwa jako kupców i drobnych mieszczan. W rosyjskich dokumentach określano ich jako "Hebrajczyków" ("Jewrei"), jako wspólnotę religijną. Natomiast pojęcie "Żyd" łączyło się z cechami narodowymi. Podsumowując, carska Rosja zrównała w prawach Żydów z wszystkimi innymi narodowościami.
Wraz z rozbiorem Polski, najwięcej polskich Żydów znalazło się na obszarze monarchii Habsburgów, a mianowicie w Galicji. Władze oczekiwały od nich zrezygnowania ze swojej "odrębności", "poprawienia się" i stanie się "użytecznym".
W 1772 r. w Leżajsku (w Polsce) osiadł cadyk Elimelech (1717-1787). W 1787 napisał dzieło jego życia "Łagodność Elimelecha" (hebr. "Noam Elimelech"), w którym podkreślał społeczną i religijną rolę cadyka. Popularyzacja tych idei przyczyniła się w znacznym stopniu do ukształtowania struktur ruchu chasydzkiego w postaci grup wyznawców skupionych wokół swego przywódcy i nauczyciela.
Za przykładem cadyka Elimelecha powstały istne dynastie uczonych przywódców chasydyzmu, np. w takich miejscowościach jak Przysucha, Kock, Bełż, Międzybóż, Góra Kalwaria. Uczniami Elimelecha byli m.in. Jaakow Icchak Halewi Horowic z Lublina, Israel ben Szabtaj Hepstein, Menachem Mendel z Rymanowa (1745-1815), Mosze Lejb-z Sasowa. Po śmierci Elimelecha cadykiem w Leżajsku został jego najstarszy syn Elazar (?-1806), natomiast młodsi synowie założyli dynastie w Chmielniku i Mogielnicy. Ostatnim z leżajskich cadyków był syn Elazara, Naftali (?-1844).
Przeciwko nowej sekcie chasydów żarliwie wystąpili polscy rabini. Szczególnie gorliwym w tej pracy okazał się rabin Eliasz ben Salomon (1720-1797), zwany Gaonem z Wilna. W owym czasie Wilno na Litwie było określane mianem "litewskiej Jerozolimy". Był to bastion uczonych rabinów i talmudystów, a Gaon był niekwestionowanym autorytetem rabinicznym dla całej Europy środkowo-wschodniej. Znał Talmud babiloński, a także jerozolimski, co było wówczas rzadkością. Pozostawił po sobie 70 dzieł, które w większości są komentarzami do Biblii, Miszny, obu Talmudów i kodeksu Szalchan Aruch, obejmują także rozważania nad największymi mistykami, prace z dziedziny astronomii, geografii biblijnej i hebrajskiej gramatyki. Głoszony przez Gaona judaizm pozostawał w opozycji zarówno wobec Haskali jak i wobec chasydyzmu. Odrzucał on wyższość racjonalizmu, oddając pierwszeństwo Torze. Odrzucał też emocjonalne, intuicyjne, odrzucające intelekt podejście do judaizmu proponowane przez chasydyzm. Gaon z Wilna obawiał się, że chasydyzm może przekształcić się w ruch pseudo-mesjanistyczny, zgubny w skutkach podobnie jak przypadek Sabataja Cwi. Bardzo martwiło go spustoszenie moralne spowodowane przez Kabałę. Dlatego w 1772 r. uroczyście potępił chasydyzm jako wypaczenie judaizmu.
Od 1773 r. w zaborze austriackim, Żydzi musieli uzyskiwać zezwolenia namiestnika na zawieranie małżeństw. Ponadto w 1785 r. pozwolenie na małżeństwo uzależniano od posiadania niemieckiego wykształcenia.
Prześladowania żydowskiej ludności w Galicji powodowały masową ucieczkę za granicę. Od 1773 do 1777 r. z Galicji wyjechało za granice około 80 tys. Żydów.
W latach 1774-1792 we Francji panował król Ludwik XVI. Nakazał on powołać komisję złożoną z Żydów dla opracowania wniosków o poprawie położenia Żydów francuskich. W skład komisji weszli: Herz Medelsheim, Izaak Beer oraz Żydzi portugalscy z Bordeaux i Bayonny.
Herz Medelsheim (1730-1793) zajmował się dostawami artykułów dla armii francuskiej. Za jego to sprawą, Żydzi otrzymali zgodę na osiedlanie w mieście Strasbourg.
W latach 1775-1799 panował papieża Piusa VI. Specjalnym edyktem przywrócił on średniowieczne metody poniżania Żydów i dodał jeszcze nowe formy ich upokarzania. Zabroniono im posiadania powozów, wznoszenia nagrobków, itd.
W 1776 r. w Rewolucji Amerykańskiej wzięło udział ponad 600 Żydów, w tym 24 oficerów - Isaac Franks, David Salisbury Franks oraz Solomon Bush. W koloniach w Ameryce Północnej żyło wówczas około 2,5 tys. Żydów.
W 1781 r. cadyk Icchak ben Meir Lewi (1740-1810) odbył w Pradze publiczną debatę na temat nauki chasydzkiej z zagorzałym misnagdem A. Katzenellenbogenem rabinem z Brześcia Litewskiego, po której obaj uczestnicy ogłosili się zwycięzcami. Ataki misnagdów zmusiły go jednak do opuszczenia miasta, a później także Pinska. W 1785 osiadł w Berdyczowie, gdzie łączył funkcje cadyka i rabina. Nauczał, że dobro tkwi w człowieku, a modlitwa powinna być radosnym uniesieniem, najbardziej przybliżającym do Boga. Nie założył dynastii cadyków, ale miał wielu uczniów, przez których wywarł znaczny wpływ na rozwój ruchu. Meir uważany jest za twórcę chasydyzmu w Polsce centralnej.
W 1781 r. Gaon z Wilna ponowił uroczystą klątwę na chasydów. W Brodach i Krakowie publicznie spalono zbiory kazań chasydzkich i inne pisma.
W 1781 r. pod wpływem pracy Mojżesza Mendelssohna, Krystian Wilhelm Dohm (1741-1829) wydał w Prusach dzieło "Apologię żydowstwa", która w walce o emancypację Żydów odegrała ważną rolę. Dzieło to mówiło o poprawie praw cywilnych dla Żydów i dało pierwszą podnietę do uwolnienia żydostwa z nieznośnego jarzma. Dohm wzywał do równouprawnienia Żydów jako obywateli państwa.
W latach 1781-1789 w wyniku oddziaływania idei głoszonych przez rewolucyjną Francję, cesarz Józef II zrównał w prawach Żydów austriackich. Żydzi mieli przybierać niemieckie nazwiska i mówić po niemiecku. Cesarz Józef zezwolił Żydom w ograniczonym zakresie uczyć się rzemiosła, sztuk i rolnictwa. Otoworzono dla Żydów zamknięte do tej pory uniwersytety i akademie w Austrii. Dekret cesarski nakazał także zakładanie szkół żydowskich elementarnych i wyższych, w którym obowiązkowa była nauka języku krajowego. Objęto również Żydów obowiązkiem wojskowym. W ten sposób poddano Żydów pod pełną kontrolę administracyjną. Żydowskiej ubogiej ludności pozbywano się poprzez odstawianie do granicy rosyjskiego zaboru. Ograniczano również przyrost naturalny Żydów, poprzez ustalenie granicy wieku nowożeńców i nałożenie wysokiej taksy ślubnej.
W zaborze pruskim nadano Żydom znaczne prawa i przywileje, szczególnie dla kupców i bankierów, zachęcając ich do przenoszenia się z Belgii i Holandii do Berlina. Bardzo szybko Berlin stał się centrum żydowskiego oświecenia.
W zaborze rosyjskim podzielono Żydów na cztery stany pod względem zawodu i posiadanego majątku. Wprowadzono dla nich zakaz opuszczania strefy osadnictwa żydowskiego. W 1782 r. władze carskie w Rosji zarządziły, że "ludność miejska" ma mieszkać w mieście. Wobec tego, liczni Żydzi zostali zmuszeni wyprowadzić się z wiosek do miast.
W 1781 r. w Berlinie (Prusy) założono pierwszą bezpłatną szkołę żydowską i połączoną z nią drukarnię. Szkołą kierowali bogaci Dawid Friedlander i Daniel Itzig. W ciągu dziesięciu lat wykształcili oni 500 młodych wychowanków żydowskich. Ich hasłem była: "Oświata".
W 1782 r. Hartwig Wessely (1725-1805) napisał do gmin żydowskich w Austrii pismo w języku hebrajskim "Słowa pokoju i prawdy", zachęcając prawowiernych Żydów do posyłania swoich dzieci do szkół żydowskich, w których uczono między innymi języka krajowego. Wessely udowadniał, że uczenie jest obowiązkiem religijnym każdego Żyda, zalecanym przez Talmud. "Talmudysta, który nie posiada wiedzy (ogólnego wykształcenia), jest wstrętniejszy od ścierwa".
W 1782 r. Rabbi Ezekiel Landau otworzył pierwszą żydowską szkołę w Czechach, w Pradze.
W 1782 r. Markus Herz dokonał tłumaczenia z angielskiego na niemiecki dzieła Manassego Ben-Israela "Obrona Żydów". Przedmowę napisał Mendellsohn.
W 1782 r. Szwecja dała wolność religijną dla Żydów.
W 1783 r. w pruskim mieście Królewiec powstało żydowskie towarzystwo do krzewienia języka hebrajskiego "Zbieracz" (hebr. "Meassef"). Założycielami towarzystwa byli bogaci Friedlanderowie. Staraniem towarzystwa drukowano książki hebrajskie, propagowano w kręgach żydowskich język hebrajski i poezję nowohebrajską, które stopniowo spoiły nowym węzłem żydostwo Europy zachodniej.
W 1783 r. Mendellsohn napisał dzieło "Jeruzalem, czyli o władzy religijnej i judaizmie". Wykazał w nim błędność licznych praktyk kościelnych, takich jak ekskomunika, prześladowania inkwizycyjne za wiarę i związane z tym palenia na stosie. W odróżnieniu judaizm uznaje wolność wewnętrzną przekonania religijnego. Judaizm jest objawionym przez Boga systemem prawnym, do którego należą też rytuały religijne. Mendellsohn ogłosił rozumne myślenie za istotę judaizmu.
W 1784 roku Mojżesz Mendelssohn ogłosił przekład Pięcioksięgu Mojżeszowego na język niemiecki, do użytku czytelników żydowskich. Komentarze do tego dzieła opracował Salomon Dubno, uczony Polak.
Wydanie Pięcioksięgu wywołało wielkie poruszenie w kręgach judaizmu rabiniczno-talmudycznego. Rabini widzieli w nim upadek swego dawnego autorytetu. Wszystkim prawowiernym wyznawcom judaizmu zakazali pod groźbą klątwy używać tego tłumaczenia. W niektórych polskich miastach (np. Poznań i Leszno) dzieło to spalono publicznie.
Ta książka uczyniła pierwszy wyłom w murze, oddzielającym Żydów od reszty świata. Przełamała istniejące w stosunku do Żydów uprzedzenia - przynajmniej w sferach inteligenckich. W ten sposób rozpoczynał się daleko idące zmiany w mentalności Żydów. Hasłem piśmiennictwa żydowskiego w Niemczech stały się teraz: asymilacja i zeuropeizowanie Żydów niemieckich. Hasła te w miejscowych warunkach szybko się wypełniły, wyjątek stanowiły kręgi uczonych talmudystów, będących pod silnym wpływem Żydów ze Wschodniej Europy. W Niemczech pewna asymilacja Żydów dokonała się bez wielkich walk. W krajach leżących na zachód, we Francji, Anglii i Włoszech asymilacja Żydów rozpoczęła się wcześniej, a walki pomiędzy postępem a tradycją były ograniczone.
Napthali Herz Wessely sugerował konieczność kształcenia żydowskiej młodzieży w duchu propagowanym przez Haskalę. Program ten wywołał ogromny sprzeciw ortodoksyjnych kręgów żydowskich, które widziały w nim bezpośrednie zagrożenie bytu narodowego. Dawid Friedleander (1750-1834) założył szkołę w Berlinie i stanął na czele pruskich Żydów w walce o emancypację. Herz Homberg (1749-1840) był pierwszym żydowskim studentem na uniwersytecie w Wiedniu i pierwszym żydowskim wykładowcą filozofii. Był także autorem podręczników do nauki religii żydowskiej.
Tak zwane "Nowinki berlińskie" prowadziły do odstępstwa od tradycyjnej wiary żydowskiej. Wielu Żydów patrzyli na nowości z trwogą i nienawiścią. Judaizmowi reformowanemu przeciwstawili się niektórzy rabini. Między nimi stanęli rabin Akiba Eiger i rabin Mosze Sofer. Rabin Akiba Eiger (1761-1837) urodził się w Austrii, a od 1814 roku był rabinem w Poznaniu. Rabin Mosze Sofer (1762-1839) urodził się w Frankfurcie nad Menem, a od 1806 roku był rabinem w Bratysławie. Jesziwa w Bratysławie stała się wówczas najważniejszym w świecie ośrodkiem studiów rabinackich.
W 1784 r. żydowski adwokat Naphtali Wessely otworzył pierwszą żydowską szkołę w Austrii, w mieście Altofen.
W 1785 r. na Węgrzech żyło 81 tys. Żydów.
W latach 1786-1797 w Prusach panował król Fryderyk Wilhelm II.
W 1787 r. towarzystwo do krzewienia języka hebrajskiego "Zbieracz" (działające w Prusach) przybrało nową nazwę Towarzystwa rzeczy dobrych i szlachetnych.
W owym czasie największymi krzewicielami kultury byli trzej żydowscy myśliciele: Herz, Majmon i Ben Dawid. Markus Herz (1747-1803) był lekarzem, filozofem i fizykiem, mieszkającym w Berlinie. Jego dom był bardzo ważnym rozsadnikiem oświaty dla Żydów niemieckich. Salomon Majmon (1753-1800) z cyniczną bezwzględnością przedstawiał przywary religijne Żydów. Natomiast Lazarus Ben-Dawid (1762-1832) wykładał filozofię w Austrii.
W 1787 r. francuski hrabia Mirabeau wydał pismo "O Mendelssohnie i reformie politycznej Żydów". Zapoznał on w ten sposób społeczeństwo francuskie z ideą wyzwolenia Żydów i stał się pierwszym patronem sprawy żydowskiej we Francji.
W Metz ukazał się pamflet podżegawczy "Krzyk obywatela przeciwko Żydom", który rozpętał antyżydowskie namiętności w Alzacji.
Nieprzychylne i przychylne Żydom pisma wprowadziły sprawę żydowską na porządek dzienny we Francji. Królewskie Towarzystwo Nauk i Sztuk w Metz wyznaczyło nagrodę za najlepszą pracę na temat: "Czy istnieją środki uczynienia Żydów we Francji szczęśliwymi i pożyteczniejszymi?" Na dziewięć nadesłanych prac, siedem było przychylnych Żydom.
W 1787 r. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej równouprawniły Żydów. Konstytucja explicite zabraniała uzależniania dostępu do stanowisk publicznych od wyznania, zaś Bill of Rights z 1791 r. gwarantował pełną swobodę wyznania. Dało to początek wielkiemu osadnictwu żydowskiemu w Ameryce.
W 1787 r. władze austriackie nakazały Żydom mieszkającym w cesarstwie przybrać nowe imiona i nazwiska, na formę niemiecką. Miało to na celu przyspieszenie asymilacji Żydów.
W 1788 r. w Polsce obradujący Sejm Wielki podjął ostatnią próbę ratowania państwa polskiego. Powołano wtedy ponownie do życia żydowski parlament - Waad. Polacy szukając dodatkowych dochodów do budżetu, szukali sposobu ściągnięcia pieniędzy z żydowskich gmin (kahał). Kahały były jednak w trudnej ekonomicznej sytuacji i wielu z ich członków było zadłużonych.
W 1789 r. cesarz Józef II zaostrzył prawo antyżydowskie na ziemiach austriackiego zaboru w Polsce. Mocno ograniczono samorządność kahału, zaostrzono zakazy gospodarcze, wprowadzono ograniczenia w osiedlaniu się i ponowiono ograniczenia w zawieraniu małżeństw. Płacone przez nich podatki były wyższe od innych grup narodowościowych i religijnych.
W 1789 r. we Francji wybuchła wielka rewolucja francuska, która zniosła absolutną monarchię we Francji, a ustanowiła republikę. Wrzenie rewolucyjne ogarnęło cały kraj. Burzone były zamki, dwory, plebanie i klasztory. W wielkiej rzezi zginęło 1 milion 22 tysiące szlachty i księży. Z kraju uciekło kilka tysięcy szlachty i duchownych. We Francji ogłoszono równość wszystkich wobec prawa i zniesiono przywileje stanowe, poddaństwo oraz pańszczyznę. "Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela" głosiła wolność osobistą, równość wszystkich obywateli, wolność wyznania, myśli, słowa i druku. Dobra kościelne zostały upaństwowione.
W momencie wybuchu rewolucji, we Francji żyło zaledwie 50 tys. Żydów, głównie w Alzacji, Metz, Paryżu, Bordeaux oraz na terytorium papieskim (Avignon i Carpentras). Żydzi francuscy byli bardzo rozproszeni i nie łączyły ich żadne więzy.
W 1789 r. doszło do pogromów Żydów w Alzacji. Mienie żydowskie rozgrabiono, domy spalono, a ludność żydowską wygnano.
W 1789 r. przed rewolucyjnym Zgromadzeniem Narodowym we Francji wystąpił hrabia Clermont-Tonnerre, przekonując o konieczności nadania pełni praw obywatelskich Żydom: "Można odmówić wszystkiego Żydom jako narodowi, ale trzeba dać im wszystko jako jednostkom, muszą stać się obywatelami." Głosowanie przeprowadzone pod koniec 1789 r. zakończył dramatyczny wynik w postaci 403 głosów za i 408 przeciw równouprawnieniu Żydów.
W 1791 r. rewolucyjna Francja nadała Żydom i protestantom prawa obywatelskie. Zgromadzenie Narodowe wezwało Żydów do złożenia przysięgi obywatelskiej. Nie wypierając się swojej wiary, Żydzi powinni wyrzec się ducha odrębności i zamknięcia, ściśle zespolić się z państwem, przynieść mu w ofierze swój majątek, a w razie takiej potrzeby ofiarować nawet życie. Taki był sens składanej przysięgi obywatelskiej.
Żydzi francuscy ofiarnie wspierali wyczerpany skarb rewolucyjnej Francji. Gmina Bordeaux ofiarowała 100.000 franków. Liczni Żydzi wstępowali ochotniczo do armii francuskiej.
Lata 1791-1792 to w rewolucji francuskiej okres zwany Legislatywą. Były to rządy zwolenników republiki (żyrondystów). W kraju panował chaos i głód wśród biedoty. W celu rozładowania napięcia wewnętrznego wypowiedziano wojnę Austrii i wezwano wszystkich obywateli do broni. W Paryżu wybuchły zamieszki (druga rewolucja), a król został aresztowany.
Na przełomie XVIII i XIX wieku na ziemiach polskich zaczęły pojawiać się poglądy żydowskiego nurtu oświecenia, tzn. haskali. Haskale zwalczały wszystkie religijne grupy. Tak rabini, jak i chasydzi z cadykami, przeciwstawili się haskali, określając ją jako "podmiot piekieł".
W ten sposób doszło w judaizmie do "aktywnego przełomu". Coraz więcej Żydów chciało własnymi siłami przybliżyć moment zbawienia.
W 1791 r. w trosce o interesy rosyjskich kupców, caryca Katarzyna II zamknęła dla Żydów dostęp do centralnej Rosji. Osadnictwo żydowskie ograniczono w ten sposób do dawnych terenów Polski i ziem na północ od Morza Czarnego. W ten sposób wydzielono strefę osiedlenia żydowskiego. W tej strefie żyło już około 750 tysięcy Żydów, a dalszych 450 tysięcy Żydów żyło pod zaborem pruskim i austriackim. W wielu polskich miastach mieszkało więcej Żydów niż Polaków.
W 1792 r. w Berlinie (Prusy) powstało Towarzystwo Przyjaciół, składające się wyłącznie z wykształconych nieżonatych młodzieńców żydowskich. Celem towarzystwa była miłość braterska i pomoc w potrzebie. Pobocznym celem było krzewienie "Oświaty".
W owym czasie bardzo wielu wykształconych i liberalnych Żydów niemieckich dochodziło do wniosku, że najlepszą drogą jest asymilacja. Wielu spośród nich przechodziło na chrześcijaństwo. W ciągu trzydziestu lat połowa gminy w Berlinie przeszła na chrześcijaństwo. Za cud można uważać, że nie wszyscy racjonaliści żydowscy w Niemczech zerwali z judaizmem. Od odstępstwa ustrzegły ich: głęboka niechęć do istoty chrześcijaństwa, przywiązanie do rodziny oraz zamiłowanie języka hebrajskiego. Kto rozumiał piękno Pisma Świętego w oryginalnym języku hebrajskim, ten pozostawał Żydem pomimo nurtujących go wątpliwości.
Lata 1792-1793 to w rewolucji francuskiej okres zwany Konwentem. Zwolennicy republiki (żyrondyści) starali się ograniczyć rewolucję. Nastąpiło zniesienie monarchii i ogłoszenie Francji republiką. Pogorszył się stan gospodarki. Po obaleniu monarchii (21 IX 1972 r.) i ustanowieniu republiki, wzmocnione siły rewolucyjne zmobilizowały cały naród do walki z najazdem wojsk pruskich i austriackich.
W 1793 r. dokonano drugiego rozbioru Polski. Prusy zajęły: Gdańsk, Toruń, Wielkopolskę i Mazowsze. Razem 58 tysięcy km2 i ponad 1 milion mieszkańców. Rosja zajęła: większość Białorusi, Ukrainę naddnieprzańską i Podole. Razem 280 tysięcy km2 i 3 miliony mieszkańców. Okrojone państewko polskie znalazło się pod protektoratem rosyjskim.
Lata 1793-1794 to w rewolucji francuskiej okres zwany Dyktaturą jakobinów. Klub polityczny jakobinów przejął władzę i wprowadził rządy terroru. Jakobini próbowali przebudować cały porządek społeczny we Francji. Rozpoczęła się walka z religią, został zniszczony wystrój katedry Notre Dame w Paryżu. Gospodarka załamała się. Jakobini uchwalili "dekret o powszechnym obowiązku służby wojskowej". W ten sposób powstała pierwsza armia z powszechnego poboru.
W okresie terroru jakobińskich komisji rewolucyjnych, ofiarami represji padali również Żydzi. W Bordeaux skonfiskowano majątek Abrahama Furtado, który popierał żyrondystów. Aresztowano Charlesa Peixotto i uwolniono go dopiero po zapłaceniu kary w wysokości 1.200.000 franków.
Gdy w 1973 r. Konwent zaprowadził we Francji religię rozumu, władze Alzacji wprowadziły represje Żydów. Ograbiono synagogi, a księgi żydowskie spalono. W licznych miastach francuskich zabraniano Żydom obchodzenia szabatu i świąt uroczystych.
Lata 1794-1795 to w rewolucji francuskiej okres zwany Koalicją termidoriańską. Nastąpił przewrót i zaczął się terror antyjakobiński. Przywrócono swobody gospodarcze i polityczne.
W 1794 r. władze carskie w Rosji w określonych prowincjach narzuciły na Żydów dwukrotnie wyższe podatki niż na inne grupy religijne.
W 1794 r., w Polsce, podczas Insurekcji Kościuszkowskiej, Berek Jeselewicz (Żyd) sformował regiment kawalerii, który wziął udział w walkach narodowowyzwoleńczych. Jeselewicz zginął w 1809 r. w bitwie pod Kockiem. Żydzi pomagali przy obronie Warszawy, gdyż mieli nadzieje, że Polacy przekonają się o możliwości współistnienia obok siebie obu narodowości na zasadach równouprawnienia.
Żydzi w Polsce do 1795 r. pozostawali kategorią ludności tolerowanej, korzystającej jedynie z opieki prawnej. Dopiero w ostatnim dziesięcioleciu istnienia państwa polskiego, podjęto próbę generalnego uregulowania statusu prawnego Żydów. Projekty reform powstawały w Polsce pod wpływem postępowych idei nurtujących myśli w państwach zachodnio-europejskich.
W 1795 r. dokonano trzeciego rozbioru Polski. Prusy zajęły: resztkę Mazowsza i Litwę po Niemen. Razem 48 tysięcy km2 i 1 milion ludności. Austria zajęła: Małopolskę między Pilicą i Bugiem z częścią Podlasia i Mazowsza. Razem 47 tysięcy km2 i 1 milion 500 tysięcy mieszkańców. Rosja zajęła: pozostałe tereny, razem 120 tysięcy km2 i 1 milion 200 tysięcy mieszkańców.
Na terenie wszystkich trzech zaborów na ziemiach polskich, ograniczono jurysdykcję kahału, a Żydzi stali się obywatelami kraju, w którym żyli i musieli się dostosować do tego we wszelkich dziedzinach. Aby mogli stać się podatnikami i poborowymi musieli znaleźć się w rejestrach, ale przedtem musieli otrzymać nazwiska. W Galicji i Prusach Żydom często nadawano nazwiska według nakazu niemieckich urzędników, którzy je wymyślali stosownie do bogactwa własnej wyobraźni. W ten sposób powstały nazwiska w rodzaju: Silberstein, Weissmann, Schwartzkopf, Apfelbaum, Rosenblum i podobne. W rosyjskim zaborze Żydzi często przybierali jako nazwisko nazwę miejscowości, z której pochodzili lub nazwisko właściciela majątku, w którym mieszkali. Stąd wzięły się takie nazwiska jak: Warszauer, Posner, Minsker lub Czartoryski i Wiśniowiecki.
Znacznie wzrosła ruchliwość społeczna Żydów, gdyż nie byli już przywiązani do gett, w których mieszkali w miastach. Rodziny żydowskie mogły teraz swobodnie przesiedlać się na przedmieścia lub na wieś. Często bogate żydowskie rodziny, na przykład w Warszawie i Łodzi, opuszczały śródmieście. Żydzi z Kazimierza wracali do Krakowa. Wielu Żydów z zaboru rosyjskiego przenosiła się do Galicji, gdzie wolno im było kupować ziemię. Ogólna jednak liczba rolników żydowskich na ziemiach całej Polski nie była wówczas zbyt wielka, nie przekraczała bowiem 200 rodzin.
W 1795 r., po trzecim rozbiorze Polski, znacznie wzrósł handel żydowski z austriackiej Galicji do Rosji. Prawdziwą żydowską stolicą stało się graniczne miasteczko Brody pod Lwowem w Galicji. Przeładowywano tam liczne towary przewożone z monarchii Habsburgów do carskiej Rosji.
Lata 1795-1799 to w rewolucji francuskiej okres zwany Dyrektoriatem. Zawężono prawa wyborcze do najbogatszych i ogłoszono tolerancję religijną. Nowa konstytucja uznała Żydów za równouprawnionych.
Stopniowo zwycięskie wojska francuskie rozniosły idee rewolucji francuskiej po całej Europie. Przy tej okazji rozniesiono po Europie hasło wyzwolenia Żydów.
W 1795 r. w Holandii wraz z ustanowieniem Republiki Batawskiej, wprowadzono równouprawnienie Żydów łącznie z wolnością wyznania. W owym czasie w Holandii żyło 50 tys. Żydów, z czego 20 tys. w Amsterdamie.
Znaczna większość Żydów holenderskich poparła ideę emancypacji. Bromet i de Lemon zostali wybrani na deputowanych w Amsterdamie. Izaak da Costa Atias został wybrany do Rady Miejskiej, następnie do Zgromadzenia Narodowego, a w końcu został jego prezydentem (1798 r.). W Radzie Miejskiej Amsterdamu zasiadał Moresco, a Mojżesz Asser w departamencie sprawiedliwości. Holandia dała pierwszy przykład mianowania urzędników żydowskich.
W 1797 r. we Włoszech francuscy żołnierze republiki zwalali mury gett, odrywali z ubrań Żydów żółte łaty i sadzili wokół synagog "drzewka wolności".
W 1799 r. Napoleon zdobył Gazę w Palestynie. Napoleon Bonaparte wezwał Żydów z Afryki i Azji, by podjęli przy jego wsparciu dzieło odbudowy Jerozolimy.
Lata 1799-1804 to w rewolucji francuskiej okres zwany Konsulatem. Był to czas dyktatury wojskowej Napoleona, który stał na straży interesów burżuazji.
W latach 1801-1825 w Rosji panował car Aleksander I. Ogłosił on szereg ustaw (1804-1812), którymi chciał dopomóc ludności żydowskiej, która zamieszkiwała ziemie polskie będące pod zaborem rosyjskim.
W 1801 r. w krwawych rozruchach w Bukareszcie (Rumunia) zamordowano 128 Żydów.
W 1802 r. w Bracławiu (w Polsce) osiadł cadyk Nachman ben Simcha (1772-1810). Nachman jest opisywany jako ostatni z pięciu wielkich i świętych ludzi, którzy pojawili się w historii Izraela; jego poprzednicy to Mojżesz, Rabbi Simeon ben Jochaj, Izaak Luria i pradziad Nachmana, Israel Baal Szem Tow. Nachman postawił przed sobą zadanie zbawienia dusz Żydów pomordowanych przez Hajdamaków w 1768r. podczas obrony twierdzy w pobliskim Humaniu. Wierzył, że dusze pomordowanych błądzą w miejscu kaźni nie mogąc wspiąć się wzwyż, aż przybędzie dusza, która dźwignie ich w górę i wierzył, że tą osobą jest on sam. Nachman uznawał Sabbataja Cwi za Mesjasza. Jego zdaniem w każdym pokoleniu może być tylko jeden prawdziwy cadyk i jest nim właśnie on. Takie poglądy musiały prowadzić do konfliktu i zerwania stosunków z resztą ruchu chasydzkiego.
Reorganizacji ruchu po śmierci Nachmana poświęcił się jego już uczeń Natan (1780 - 1845), który posiadał wybitne zdolności nie tylko literackie, ale i organizatorskie. Z czasem zarzucił twórczość literacką by przewodniczyć chasydom bracławskim, których liczba zaczęła rosnąć. Po śmierci Natana chasydom bracławskim przewodził Nachman z Tulchina. W latach międzywojennych chasydom bracławskim udało się wyrwać z izolacji innych odłamów chasydyzmu i osiągnęli znaczne uznanie społeczeństwa, zwłaszcza w Polsce. Żyli dalej na Podolu jeszcze we wczesnych latach reżimu sowieckiego.
W 1802 r. Raw Haim założył jesziwę we Włodzimierzu, na Białorusi. Uczelnia szybko zyskała sławę żydowskiego centrum nauki na świecie.
W 1803 r. na obszarze całej monarchii Habsburgów żyło około 1 miliona Żydów.
Lata 1804-1814 to w rewolucji francuskiej okres zwany Cesarstwem. Francja walczyła o hegemonię w Europie.
Napoleon ogłosił powołanie Sanhedrynu, który miał stworzyć nową organizację wszystkich synagog w Europie. W zamiarach Napoleona miało to dopomóc w podbiciu i zjednoczeniu pod francuską hegemonią całego kontynentu. Do uprawnień Sanhedrynu miała należeć interpretacja ustaw judaizmu zgodnie z wymogami czasu. Sanhedryn liczył 71 członków z przewodniczącym (nasi), pierwszym asesorem (ab-bet-din) i drugim asesorem (chacham) na czele. Siedzibą został wybrany Paryż.
W 1807 r. francuski minister spraw wewnętrznych wyznaczył Sinzheima przewodniczącym Sanhedrynu, Segre'a pierwszym asesorem, Abrahama di Cologna drugim asesorem.
W rzeczywistości Sanhedryn nie mgół podejmować żadnych wiążących decyzji, dlatego zebrania były wypełnione długimi mowami. Spodziewano się, że Napoleon będzie współpracować z "Wielkim Sanhedrynem", jednak w 1808 r. zawiesił on na 10 lat proces emancypacji we Francji, a na wniosek komisarzy Sanhedryn się rozwiązał.
W 1804 r. w Rosji ustanowiono "Statut dla Żydów" (ros. "Polozenije dla Jewriejew"). Ułatwiono Żydom dostęp do edukacji, rzemiosła i zakładania fabryk. Otworzono im dostęp do uniwersytetów i innych zakładów naukowych. Pozwolono Żydom na prowadzenie handlu i rzemiosła, rozliczenia księgowe musieli jednak prowadzić w języku rosyjskim, a Żydzi pracujący na stanowiskach publicznych musieli zrezygnować z tradycyjnego ubioru. Zamiarem tego statutu było zasymilowanie Żydów.
Z początkiem XIX wieku w Rosji rozpowszechnił się stereotyp Żyda zachłannego, oszukańczego, mieszkającego na wsi i prowadzącego karczmę. Powszechnie uchodzili za zacofanych, a ich religia uznawana była za niebezpieczną.
W 1806 r. w Niemczech żołnierze republiki znieśli getta. A w 1812 r. konstytucja przyznała Żydom prawa obywatelskie.
Nieuchronnie nadchodziły czasy wielkich zmian. Idee wolności i reform zostały rozniesione po całej Europie przez żołnierzy Napoleona. Żydzi francuscy otrzymali równouprawnienie, w związku z czym włączyli się oni do pracy na rzecz liberalizmu gospodarczego i duchowego. W konsekwencji tego, w następnych latach w judaizmie pojawiła się próba dokonania reformy religijnej. Żydzi budzili się do postępu i cywilizacji, do życia europejskiego. Stopniowo wielu zapominało o Talmudzie i obrzędach religijnych.
W 1807 r. w rękach żydowskich w Czechach i na Morawach znajdowało się 15 z 58 tekstylnych fabryk.
W 1808 r. Westfalia uznała Żydów za równoprawnych obywateli, zniosła całkowicie daninę żydowską i pozwoliła obcym Żydów na osiedlanie się w kraju.
Wówczas to, bogaty Izrael Jacobson założył w Seesen bezpłatną szkołę dla dzieci żydowskich, do której przyjmowano także dzieci chrześcijańskie.
W 1808 r. książę Badenii, Karol Fryderyk, ogłosił Żydów za równoprawnych obywateli. Opracowano jednak dla nich odrębny statut, który był pełen środków połowicznych.
Na początku XIX wieku ziemie polskie dotknął środkowoeuropejski kryzys w rolnictwie, wynikający z wojen doby napoleońskiej i blokady kontynentalnej, którą pogłębiło wprowadzenie w 1819 r. ceł ochronnych przez Anglię. W 1823 r. Prusy także podniosły cła ochronne na produkty rolnicze. Polski eksport rolniczy spadł o połowę. Spadek obrotów dotknął Żydów, którzy jako pierwsi padli ofiara walki o udział na rynku zbytu gorzałki. W 1823 r. zakazano działalności w miastach karczm i gorzelni nie będących własnością szlachty. W ten sposób szlachta przejęła żydowskie gorzelnie, a dochodami podzieliła się z państwem. Dramatycznie zmniejszyła się liczba żydowskiej ludności czynnej zawodowo. W 1830 r., w porównaniu do 1813 r., przy wyszynku pracowało już tylko 12 % Żydów. Tym samym została zerwana dawna więź łącząca szlachtę polską z Żydami.
W 1809 r. ustanowiono w Warszawie rewir żydowski. Z czasem w większości mniejszych miast, również powstały osobne dzielnice żydowskie. Pobierano od Żydów różnorodne opłaty, np. od uboju koszernego, ślubów, itp. W Warszawie pobierano opłaty również od przyjeżdżających Żydów.
W 1811 r. Księsto Frankfurckie nadało Żydom prawa obywatelskie. Getto we Frankfurcie zostało zburzone. Musimy jednak pamiętać, że książę Dalberg uczynił to za kwotę 440.000 guldenów (dwudziestokrotna kwota podatku rocznego, wynoszącego 22.000 guldenów). Książę był w kłopotach finansowych i za tę sumę pieniędzy nadał Żydom wolność i równość.
W 1811 r. Hamburg i inne północne miasta Hanzy nadały Żydom równouprawnienie obywatelskie.
W 1812 r. wydano w Prusach akt zrównujący w prawach Żydów z chrześcijanami. Mogli nabywać dobra ziemskie, swobodnie się osiedlać i wykonywać wszystkie zawody. Żydów dopuszczono do profesury akademickiej, urzędów szkolnych i gminnych. Wraz z prawami obywatelskimi wzięli na siebie obowiązek służby wojskowej. Jednakże Żydzi mieszkając w Wielkopolsce (pruski zabór), musieli czekać na te prawa jeszcze do 1833 r.
W 1812 r. Hannah Adams napisała "Historię Izraela od zniszczenia Jerozolimy do czasów współczesnych". Adams nie była Żydówką. Była pierwszą profesjonalną pisarką w Ameryce.
W 1813 r. Bawaria nadała Żydom równość, ale to prawo podlegało rozlicznym restrykcjom.
W 1813 r. prawie 61 % czynnych zawodowo Żydów na ziemiach polskich trudniło się produkcją i sprzedażą alkoholu.
W 1814 r. po wypędzeniu Francuzów, niemieckie miasto Frankfurt uchyliło prawa równości obywatelskiej dla Żydów i przywróciło dawne ustawy antyżydowskie. Za przykładem Frankfurtu podobnie postąpiła Lubeka i Brema, gdzie wystąpiono nawet z wnioskiem wypędzenia Żydów z miast. Praw obywatelskich pozbawiono Żydów także w Hamburgu, Brunświku i Hesji.
W 1814 r. po upadku Napoleona, we Francji pozostawiono Żydom zdobycze równouprawnienia i wolności. Pomimo, że religią panującą uznano Kościół Rzymsko-Katolicki, to judaizmu nikt nie prześladował.
Kongres Wiedeński w 1815 r. zagwarantował równouprawnienie Żydom, ale doprowadzenie do ich asymilacji stało się głównym celem. Projekt konstytucji dla Niemiec mówił: "Trzy chrześcijańskie społeczeństwa religijne korzystają we wszystkich państwach niemieckich z równych praw, a wyznawcom wiary żydowskiej, o ile się podejmą pełnienia obowiązków obywatelskich, nadane będą odpowiadające im prawa obywatelskie."
W 1815 r. Izrael Jacobson założył w Berlinie salę do nabożeństw w swoim domu. Wprowadził on zreformowaną liturgię z niemieckimi modlitwami i śpiewami. Później bogaty bankier Jakub Beer ofiarował w tym celu wielką salę, w której umieszczono organy. Punktem środkowym nabożeństw były kazania w języku niemieckim. Ta synagoga Beera stała się rozsadnikiem kaznodziejów żydowskich. Wyszli stąd Jakub Auerbach (Berlin), Edward Kley (Hamburg) i G.L. Gunsburg (Wrocław).
Wskutek skarg rabinów, Fryderyk Wilhelm III nakazał zamknąć synagogę Beera, jako niebezpieczną nowinkę.
W 1815 r. papież Pius VII powrócił z wygnania do Rzymu obejmując ponownie rządy w Państwie Kościelnym. Przywrócił on Inkwizycję i odebrał Żydom wolność, uzyskaną podczas wojen francuskich. Żydów rzymskich wyrzucono z ich domów i przesiedlono do getta. Pod groźbą kary zmuszono Żydów do regularnego uczęszczania na kazania misyjne. W Państwie Kościelnym zapanowało Średniowiecze.
W 1815 r. niemieckie miasto Lubeka wygnało Żydów (ponad 40 rodzin). To samo uczyniła Brema ze swoimi Żydami.
W Austrii wyznaczono Żydom getta do zamieszkiwania. Klasztorna górska kraina Tyrol została całkowicie zamknięta dla Żydów. W Czechach Żydzi nie mieli wstępu do miast górskich i wsi. Na Morawach zamknięto dla nich Brno i Ołomuniec. Jednakże najcięższy ucisk panował w Galicji.
W 1815 r. utworzono na polskich ziemiach Królestwo Kongresowe, pozostające pod panowaniem Rosji. W nowej konstytucji postanowiono, że wyznanie mojżeszowe nie stoi na równi z chrześcijańskimi.
Po polskiej stronie pojawiły się wówczas znaczne różnice w sposobie uregulowania "kwestii żydowskiej". Książe Adam Czartoryski (1770-1861) był zwolennikiem asymilacji Żydów z wyłączeniem sfery religii jako warunku równouprawnienia. Chciał przy tym zabronić Żydom prowadzenia karczm. Katolicki duchowny, Stanisław Staszic (1755-1826) określał Żydów jako "plagę szarańczy" i "kupę pasożytów", wymyślał im od "włóczęgów i próżniaków". Szczególnie daleko posunął się w 1817 r. Kajetan Koźmian, który oświadczył, że "Żydzi z bałamutów talmudow są zabobonnemi, ciemnemi próżniakami". Twierdził, że Żydzi nie są Polakami i "nie mają w sobie Polskiej krwi". Te poglądy stały się zalążkiem rasistowskiego wykluczenia Żydów ze społeczeństwa polskiego.
Na początku XIX wieku większość ludności żydowskiej na ziemiach polskich żyło w nędzy, mieszkając i pracując w złych warunkach. Zubożałe żydowskie mieszczaństwo walczyło o nieliczne dostępne dla nich posady. Nadmierna ilość rzemieślników powodowała spadek zamówień i brak pracy. Tylko nielicznym Żydom udało się zostać bogatymi przedsiębiorcami i bankowcami. Około czterdziestu rodzin milionerów mieszkało w okolicach Warszawy. Na Litwie monopol państwowy na alkohol dzierżawił Żyd, Newachowicz, a monopol państwowy na sól dzierżawił Berek Samuel Sonnenberg. Fraenkel, Neumark i Bergson czerpali duże zyski z dostaw broni dla wojsk Księstwa Warszawskiego, armii rosyjskiej i Królestwa Kongresowego.
W 1817 r. rabbi Samuel Tiktinski założył jesziwę (uczelnię talmudyczną) w mieście Mir, w Polsce.
W 1818 r. żydowski adwokat, dziennikarz i polityk z USA, Mordechaj Emanuel Noach (1785-1851) wydał odezwę nawołującą do stworzenia żydowskiego ośrodka w Grand Island, w pobliżu Bufallo. Miało to być przygotowaniem do stworzenia w przyszłości państwa Syjonu w Palestynie. Ten pierwszy eksperyment jednak nie powiódł się.
W 1818 r. prezydent Stanów Zjednoczonych, John Adams, napisał: "Ja naprawdę życzę Żydom ponownie niezależnego narodu w Judei, gdyż, jak wierzę, jego najbardziej oświeceni mężowie uczestniczyli w ulepszaniu filozofii tego wieku".
W owym czasie wielkiej fortuny dorobił się w Ameryce Północnej żydowski handlowiec i filantropa Judah Touro. Na różne cele filantropijne przeznaczył on ponad 500 tys. USD, dopomagając między innymi żydowskim osadnikom w Palestynie.
W 1818 r. Edward Kley założył w Hamburgu Związek Świątyni Reformowanej. Do reformowanej synagogi przychodziło około pięćdziesięciu rodzin. Liturgia odprawiana była w języku niemieckim przy śpiewach młodzieży. Wydawano liczne nowe książki. Na czele gminy stanął kaznodzieja Gothold Salomon. Nadał on nowej synagodze cechy protestanckie.
Pojawienie się świątyni hamburskiej spowodowało rozłam w żydostwie niemieckim. "Staromodni" nie posiadali przekonujących przywódców, a autorytet rabinów zanikł. Wiele gmin nie obsadzało opuszczonych krzeseł rabinicznych. W Berlinie aktywność wykazywało chrystianizujące bogate stronnictwo Friedlanderów. Wskutek upadku autorytetów rabinów, zamknięto uczelnie talmudyczne w Pradze, Frankfurcie, Altona-Hamburgu, Furcie, Metzu i Halberstacie. Powagą cieszyli się jeszcze czterej rabini: Mardochaj Benet z Nikolsburga (zmarł w 1829 r.), Jakub Lissa z Leszna (zmarł w 1832 r.), Akiba Eger z Poznania (zmarł w 1838 r.) i Mojżesz Sofer z Presburgu (1762-1839). Mojżesz Sofer był ortodoksyjnym rabinem i zasłynął napisaniem "Chidushai Teshuvot Moshe Sofer".
"Nowomodni" posiadali odważnego przywódcę w osobie Izraela Jacobsona, którego cechowała pewność siebie. Miał on dobre stosunki z bogatymi żydowskimi przedsiębiorcami. Jacobson nawiązał kontakty z kaznodzieją Eliezerem Libermanem z Austrii. Dla idei reformy pozyskali rabina Arona Chorinera z Arady. Rabin Mojżesz Kunitz z Ofen również poparł reformę, jakkolwiek był zwolennikiem Kabały.
W 1819 r. antyżydowska nagonka ogarnęła uniwersyteckie miasta Niemiec, a także Pragę, Kraków, Gdańsk i Rygę. Studenci i profesorowie, którzy przewodzili w rozruchach i pogromach, żądali odebrania Żydom praw obywatelskich, które im nadał Napoleon.
Rozruchy rozpoczęły się od niemieckiego miasta Wurzburg, gdzie po strasznym pogromie wyrzucono ocalałych Żydów (400 osób) z miasta. Rozruchy natychmiast opanowały miasta całej Frankonii. Następnie prześladowania dotknęły Żydów mieszkających we Frankfurcie. Ze względu na żyjącego tam bogatego Rotschilda, wezwano na pomoc wojska związkowe z Moguncji, które przywróciły porządek w mieście. Pogromy powtórzyły się w Darmstacie i Bayreucie, skąd wygnano Żydów. Prześladowania objęły gminę w Karlsruche. W Hamburgu zamknięto dla nich kawiarnie i poczty, wybijano szyby w domach żydowskich.
Z powodu rozruchów antyżydowskich w Danii, rząd musiał ogłosić stan wyjątkowy.
W latach 1820-1880 do Stanów Zjednoczonych dotarła druga fala żydowskich imigrantów z Europy (w latach 1830-1870 głównie z terenu Niemiec). W tym czasie żydowska populacja w USA wzrosła z 10 tys. do około 250 tys.
W 1820 r. w niemieckim mieście Lipsk zbudowano zreformowaną synagogę, należącą do Związku Świątyni Reformowanej. Stopniowo idee reformy rozszerzały się na inne miasta i państwa. Towarzyszyły temu liczne kontrowersje w kręgach judaizmu rabinicznego.
Pod koniec XIX wieku żydowscy intelektualiści, zwłaszcza na terenie Rosji, zaczęli intensywnie interesować się ideą powrotu, a w roku 1822 rozpoczęli oni pierwszą falę żydowskiej imigracji do Palestyny.
W 1820 r. car Aleksander I zakazał chrześcijanom w Rosji przechodzenia na judaizm.
W 1821 r. w rosyjskim zaborze ziem polskich zniesiono kahał jako formę organizacji gminy. Na miejsce kahału wprowadzono dozory bożnicze. W tym samym roku władze carskie zakazały działalności żydowskich stowarzyszeń.
Od 1822 r. w Królestwie Polskim, Żydzi opuszczający rewir żydowski musieli wnosić specjalną opłatę. W ten sposób postępowało zamykanie ludności żydowskiej w gettach.
W 1823 r. Żydzi zajmowali 21% publicznych urzędów w Bawarii.
W 1823 r. w Stanach Zjednoczonych rozpoczęto wydawać pierwszą żydowską gazetę. S. H. Jackson rozpoczął wydawać angielsko-żydowski miesięcznik "The Occident".
W 1824 r. Louis Gompertz założył w Anglii Stowarzyszenie Ochrony Zwierząt przed Okrucieństwem (Society for Prevention of Cruelty to Animals - S.P.C.A.).
W 1824 r. w Cincinnati (Ohio, USA) utworzyła się pierwsza żydowska kongregacja na Bliskim Zachodzie Ameryki. Utworzył ją Józef Jonas. Nazywała się "Synowie Izraela" (Bene Israel).
W 1825 r. car Aleksander I nakazał wysiedlić wszystkich Żydów z miast Witebsk i Mohilew, w Rosji.
W 1825 r. wybudowano reformowaną synagogę Kahal Kodesh Beth Elohim w Charleston (Południowa Karolina, USA). Był to początek judaizmu reformowanego w Ameryce Północnej.
W 1826 r. papież Leon XII nakazał odbudować mury getta żydowskiego w Ankonie, we Włoszech.
W 1827 r. car Mikołaj I ogłosił w Rosji statuty poboru i usług wojskowych. Oznaczały one dla Żydów pobór do wojska młodzieńców w wieku 12-18 lat, i służba w armii do ukończenia 25 roku życia. Od tego momentu Żydzi musieli w Rosji służyć jako rekruci i nie mieli już możliwości wykupienia się od służby. Ponieważ odbywanie służby wojskowej kłóciło się z zasadami wiary, wielu z Żydów samo okaleczało się, ukrywało lub uciekało za granicę.
W latach 1830-1831 wielu Żydów wzięło udział w Listopadowym Powstaniu Polaków. W Warszawie oddzielne żydowskie oddziały Gwardii Miejskiej Starozakonnych wyróżniały się zachowaniem tradycyjnych bród. Wsławiły się obroną rogatek czerniakowskich i mokotowskich.
W 1831 r. Francja równouprawniła wiarę żydowską. W głosowaniu izba parów oświadczyła się 57 głosami na 89 za zupełnym równouprawnieniem judaizmu. Jednocześnie powołano do życia Akademię Rabinów (franc. College Rabbinique) w Metzu. Została ona uznana za instytut państwowy i otrzymała stały zasiłek z budżetu państwa. Rabini francuscy otrzymywali pensje z dochodów państwowych, na równi z duchownymi chrześcijańskimi.
W 1831 r. równouprawniono Żydów na Jamajce.
W 1832 r. Żydzi uzyskali prawa polityczne w Kanadzie.
W 1833 r. w Anglii dopuszczono Żydów do izb sądowych. Pierwszym żydowskim adwokatem w Anglii był Francis Goldsmid (1835 r.).
W 1833 r. Disraeli Benjamin wydał swoją pierwszą powieść syjonistyczną pt. "Dawn Glory". Myślą przewodnią tej powieści była możliwość pokoju i współistnienia obok siebie judaizmu i Islamu.
W 1834 r. zniesiono w Europie niesławną Inkwizycję.
- początki powrotu do Ziemi Obiecanej -
W 1834 r. rabin serbski, Jehuda Alkalai (1798-1878), zaproponował stworzenie osad żydowskich w Palestynie, by ułatwić nadejście Mesjasza. Uzyskał on poparcie dla tej idei żydowskiego finansisty i brytyjskiego polityka, Sir Mosesa Montefioriego, który podjął się rozmów z władzami tureckimi, by uzyskać tereny pod żydowskie osadnictwo.
W 1835 r. sułtan Mahmud II utworzył urząd naczelnego rabina (hakham bashi) Imperium Ottomańskiego.
W 1835 r. żydowski bankier Dawid Salomon został wybrany szeryfem Londynu, w Anglii. Aktywnie walczył on o prawa żydowskie.
W 1835 r. car Mikołaj I ogłosił dekret nakazujący wszystkim Żydom opuścić strefę 25 mil wokół miast Sewastopol, Kijów i Nikoalew.
Na początku XIX wieku dały się zauważyć na ziemiach polskich znaczne tendencje asymilacyjne wśród części Żydów. W niektórych środowiskach mówiono o zastąpieniu języka jidysz językiem polskim, co stanowiłoby pierwszy krok do ściślejszej integracji Żydów z Polakami. Wielu Żydów oddawało życie w powstaniach polskich, walcząc o sprawę polskiej niepodległości narodowej. Wielu wybitnych przedstawicieli zasymilowanej żydowskiej burżuazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy Herman Epstein, podejmowało zjednoczone działania zmierzające do pogodzenia interesów żydowskich i polskich w sprawach dotyczących religii, kultury, czy gospodarki. Te próby zakończyły się jednak fiaskiem i jakby obumarły wraz z upadkiem powstania styczniowego w 1863 r.
Na Węgrzech nauczali wówczas ultraortodoksyjni rabini Moses Schreiber (1763-1839) i Akiva Josef Schlesinger (1837-1922). Odrzucali oni wszystkie nowoczesne innowacje i nawoływali Żydów by jako naród wybrany przygotowali się do powrotu do Erec Israel. Uważali oni, że jest to jedyny sposób na uniknięcie asymilacji.
W latach 1813-1892 żył i nauczał rabin Józef Natonek, który opracował plan narodowego wyzwolenia Żydów poprzez stworzenie niepodległego państwa żydowskiego w Palestynie. Rabin Jehuda Alkalaj (1798-1878) i Cwi Hirsz Kaliszer nie posunęli się w swoich naukach tak daleko. Oni wzywali do żydowskiej kolonizacji Palestyny, ale nie myśleli o niepodległym państwie żydowskim.
W 1836 r. Samson Rafael Hirsch opublikował "Dziewiętnaście listów Ben Uziela". Listy zawierały liczne odpowiedzi na pytania dotyczące judaizmu. Dzieło zostało przetłumaczone na wiele języków.
W 1837 r. Benjamin Disraeli został wybrany do parlamentu Anglii.
W 1837 r. wielkie trzęsienie ziemi zniszczyło Safed i Tyberiadę w Eretz Israel. Zginęło 400 osób, w tym wielu Żydów.
W 1838 r. otwarto pierwszy konsulat brytyjski w Jerozolimie, którego zadaniem była ochrona interesów Żydów i Druzów w Syrii i Palestynie. Aktywność ewangelizacyjna, objawiająca się nadmierną troską o bezpieczeństwo świętych miejsc sprawiała wrażenie działań politycznych.
W 1838 r. Isaac Leeser opublikował w USA pierwszy żydowski elementarz dla dzieci.
W 1839 r. w Londynie żydowski filantrop Moses Montefiore zaproponował utworzenie państwa żydowskiego i uzyskał poparcie dla swojego projektu wielu wpływowych chrześcijan w Europie. Sir Moses Montefiore był szeryfem Londynu i najważniejszą wówczas osobistością wśród Żydów w Wielkiej Brytanii.
W 1839 r. na Litwie wprowadzono antyżydowskie przepisy zakazujące noszenia tradycyjnego ubrania. Opłata za noszenie tradycyjnej kippy wynosiła 5 rubli na rok.
W 1839 r. wybuchły antyżydowskie rozruchy w Iranie. Muzułmanie napadali na żydowskie dzielnice i palili synagogi. Zginęło 30 Żydów, a wielu ratując życie przeszło na Islam - nazywano ich Jadid al-Islam lub nowymi Muzułmanami.
W 1839 r. sułtan Abd Al-Mejid (1823-1861) wprowadził w Turcji nowe regulacje prawne, zapewniające prawa i ochronę dla nie-muzułmańskich mieszkańców.
W 1840 r. liczba żydowskich osadników w Palestynie wynosiła 10 tys. osób.
W 1840 r. oskarżono Żydów w Damaszku (Turcja) o rytualne morderstwo. Zagrożono im masowymi egzekucjami.
Spowodowało to protest Żydów w wielu miejscach świata, a w konsekwencji skupienie się rozproszonych Żydów w świecie.
W 1840 r. lord Shaftesbury przedstawił "Projekt kolonizacji Palestyny" przez Żydów. Równocześnie Mojżesz Montefier zorganizował w Londynie zjazd żydowskich notabli, aby ich przekonać do idei kolonizacji Palestyny. Prowadził on także liczne rozmowy z przedstawicielami rządów nad prawnymi podstawami żydowskiej kolonizacji, jednak bez żadnych wyników.
W 1840 r. Claude Montefiore utworzył w Londynie radykalny ruch reform, nazwany liberalnym judaizmem. Razem z Oswaldem Johnem Simonsem popierał tworzenie żydowskich kościołów. Montefiore uwarzał judaizm za ruch duchowy i sprzeciwiał się wszelkim formom żydowskiego nacjonalizmu, włącznie z syjonizmem.
W 1841 r. Żydzi zakupili w Palestynie pierwszy gaj pomarańczowy. Uczyniono to za pieniądze brytyjskiego finansisty Sir Mosesa Montefiore, a za namową rabina Zeviego Hirsha Kalischera (1795-1874).
W 1841 r. do Palestyny przybył Samuel Salant, który został wybrany naczelnym rabinem Jerozolimy. W tym czasie w Jerozolimie żyło 500 Żydów.
W 1841 r. Mordechai Aaron Guenzburg (1795-1846) oraz pisarz Solomon Salkind utworzyli pierwszą nowoczesną szkołę żydowską w Wilnie, na Litwie. Guenzberg przeciwstawiał się systemowi ortodoksyjnej edukacji.
W 1842 r. wybudowano reformowaną synagogę Har Sinai w Baltimore (Maryland, USA).
W 1842 r. wybudowano pierwszą reformowaną synagogę w Anglii, w mieście Londyn.
Namiestnik Królestwa Polskiego powołał w styczniu 1843 r. komitet dla przygotowania ustawy o osadnictwie Żydów na roli. Było to wynikiem silnych nacisków różnych indywidualnych osób na władze Królestwa, by uruchomić program zakładania nowych osad rolniczych.
W 1843 r. Henry Jones utworzył w Nowym Jorku (USA) żydowską braterską organizację "B'nai B'rith". Współcześnie zrzesza około 15 tys. Żydów w Stanach Zjednoczonych.
W 1844 r. Marks, który był z pochodzenia Żydem (chociaż ochrzczony w wieku 6 lat, to miał przodków rabinów), wydał swoje dzieło pt. "O kwestii żydowskiej", w której przystąpił do antysemickiego środowiska skupionego wokół Feuerbacha. Marks dowodził, że judaizm nie jest religią, lecz pragnieniem osiągnięcia celu.
W 1844 r. car Rosji Mikołaj, rozciągnął obowiązywanie antyżydowskiego ustawodawstwa na terytorium całego imperium. Przepisy objęły terytorium Polski i Litwy. Między innymi zakazano noszenia tradycyjnego żydowskiego ubrania, włączając tradycyjne nakrycie głów.
W 1844 r. w Niemczech odbyła się pierwsza rabiniczna konferencja pomiędzy ruchem judaizmu ortodoksyjnego i reformowanego.
W 1845 r. Dawid Yulee (1810-1866) z Florydy został wybrany do Senatu Stanów Zjednoczonych.
W 1847 r. Disraeli Benjamin wydał swoją drugą powieść syjonistyczną pt. "Tancered". Była ona drukowana na łamach czasopisma "Times". Propagował w niej żydowską kolonizację Palestyny oraz porozumienie Żydów z chrześcijanami.
W połowie XIX wieku założono w Królestwie Polskim kilkadziesiąt żydowskich kolonii rolniczych o różnym charakterze własności ziemi. Według urzędowych danych, w 1848 r. w Królestwie Polskim liczba ludności żydowskiej zajmującej się uprawą roli wynosiła 30,795 osób. W latach 1844-50 istniało ponad 56 kolonii żydowskich, o ogólnej liczbie około 570 gospodarstw rolnych. W następnych latach liczba kolonii gwałtownie rosła, i większość z nich przetrwała do czasów II wojny światowej.
W 1848 r. w Wilnie rozpoczął być wydawany periodyk literacki w języku hebrajskim "Pirkej Cafon". Propagował on idee Haskali w środowisku żydowskim.
W 1848 r. Niemcy przyznały prawa obywatelskie Żydom.
W 1848 r. Lina Morgenstern otworzyła w Niemczech pierwszą darmową szkołę dla biednych. Morgenstern była nauczycielem i filantropem, wspierała otwieranie kuchni dla najbiedniejszych (1866 r.) oraz popierała edukację i obronę praw kobiet.
W 1848 r. Izaac Leeser założył w USA Stowarzyszenie Hebrajskiej Edukacji (The Hebrew Education Society). Rozwijał system szkółek niedzielnych.
W 1848 r. na Węgrzech doszło do zderzenia się żydowskich interesów z węgierskim nacjonalizmem. W wielu miejscowościach plądrowano żydowskie domy i niszczono synagogi. Pomimo tego podczas powstania przeciwko Austrii, około 20 tys. Żydów przyłączyło się do oddziałów powstańczych. Przyszło im za to potem zapłacić niesłychanie wysoką karną kontrybucję.
W walkach w Piedmont (Włochy) przeciwko Austrii wzięło udział 235 Żydów. Zburzono wówczas mury getta w Rzymie.
W 1848 r. antyżydowskie rozruchy wybuchły w Berlinie (Niemcy) i licznych miastach Bawarii. Zginęło 20 Żydów.
Podczas rewolucji 1848 r. we Francji karierę zrobił żydowski adwokat Adolf Cremieux (1796-1880), późniejszy poseł i minister francuskiego rządu. Był najwybitniejszym Żydem we Francji. Między innymi wywalczył równouprawnienie dla Żydów algierskich i dopomagał przy założeniu Alliance Israelite Universelle.
W 1849 r. Dania przyznała prawa obywatelskie Żydom (nowa konstytucja).
W 1849 r. węgierski parlament przyznał Żydom równe prawa. Jednakże wojska austriackie pokonały siły węgierskie, a sam parlament został rozwiązany.
W 1849 r. monarchia habsburska ostatecznie zezwoliła Żydom na swobodę przemieszczania się i zniosła ustawy ograniczające zawieranie małżeństw.
W 1850 r. Richard Wagner (1813-1883) opublikował w Niemczech pierwszy antysemicki artykuł "Das Judentum in der Musik". Kompozytor w ostrych słowach atakował Żydów.
W 1852 r. zburzono mury getta żydowskiego w Pradze.
W 1852 r. pochodzący z Kowna (Litwa) Abraham Mapu (1807-1867) opublikował po hebrajsku powieść "Miłość Syjonu" (hebr. "Ahavat Zion"). Stworzył on wyidealizowany obraz Erec Israel, który miał być utopijną krainą pokoju i sprawiedliwości społecznej. Powieść była bardzo popularna w środowiskach żydowskich i tworzyła dobre podstawy pod syjonizm.
Prywatnym sekretarzem cesarza Francji, Ludwika Napoleona III (panował w latach 1852-1870), był Ernest Loharanne. Wydał on dwie książki, w których propagował stworzenie żydowskiego państwa w Palestynie. Nawoływał: "Naprzód Żydzi wszystkich krajów, wasza stara ojczyzna czeka na was".
W 1852 r. Judah Benjamin został senatorem w Senacie Stanów Zjednoczonych.
W 1852 r. żydowski lekarz i uczony Juliusz Ferdynand Cohn powstrzymał epidemię cholery. Swoje prace naukowe prowadził w Breslau (Wrocław), w Niemczech.
W 1852 r. w Nowym Jorku otworzono pierwszy żydowski szpital w Stanach Zjednoczonych - nazywał się Mount Sinai Hospital. Fundatorami byli między innymi: Samson Simson, Samuel Myer Isaacs i Adolphus Simeon Solomons.
W 1853 r. żydowski lekarz Abraham Jacobi otworzył w Niemczech Narodową Szkołę Medyczną. Jest on uważany za "ojca pediatrii".
W 1853 r. żydowski kupiec Abraham Schreiner odkrył ropę naftową w Galicji. Opracował proces destylacji ropy, uzyskując łatwopalne paliwo.
W 1854 r. M.Davidson zbudował w Niemczech pierwsze auto elektryczne.
W latach 50-tych w Galicji rozpoczął być wydawany periodyk literacki "Hechulec". Propagował on idee Haskali w środowisku żydowskim. Podobny periodyk wydawano w Rosji - "Hakamel".
W 1854 r. w Jerozolimie powstał szpital żydowski.
W 1856 r. w Jerozolimie żyło 4 tys. Żydów sefardyjskich i 1,7 tys. Żydów aszkenazyjskich.
Wprowadzenie w 1856 r. w Rosji bloku reform przez cara Aleksandra II, dało Żydom nadzieję na polepszenie ich sytuacji. Żydzi z "lepszych sfer" (tzn. bogaci kupcy, posiadacze stopniów naukowych, rzemieślnicy cechowi) mogli uzyskiwać specjalne pozwolenia na opuszczanie strefy osiedlenia. Przepis ten obowiązywał w latach 1859-1879. Zniesiono także liczne ograniczenia w systemie sprawiedliwości i systemie powszechnego obowiązku służby wojskowej. W odpowiedzi, Żydzi zaczęli się w większym stopniu asymilować.
W 1856 r. rabbi Nathan M. Adler otworzył w Londynie (Anglia) żydowski College. Kształcono świeckich Żydów, aby mogli oni rozbudowywać system żydowskiej edukacji.
W połowie XIX wieku w Serbii żyło około 5 tys. Żydów.
W 1857 r. brytyjski konsul w Jerozolimie James Finn wręczył pierwszemu premierowi plan poprawy sytuacji ekonomicznej Palestyny. Plan opierał się na wsparciu żydowskiego osadnictwa rolniczego.
W 1858 r. wybuchła tzw. Sprawa Mortara - potajemnego ochrzczenia żydowskiego dziecka przez chrześcijańską służącą i uprowadzenia go do klasztoru. Zrodziło się poczucie żydowskiej solidarności, wymuszonej koniecznością obrony praw Żydów.
W 1858 r. baron Julius Reuter założył w Niemczech pierwszą europejską firmę zaopatrującą w papier agencje informacyjne itp.
W 1858 r. w Moskwie (Rosja) żyło zaledwie 440 Żydów.
--------------------------------------------------