Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

Rodzina polska w procesie przemian.

Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

Wstęp

1. Cechy polskiej rodziny tradycyjnej

2. Demograficzne i społeczne przemiany w rodzinie polskiej

3. Cykle życia rodzinnego

4. Funkcje rodziny

5. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

5.1. Koncepcja Florencji Nightingale

5.2. Koncepcja Virginii Henderson

5.3. Koncepcja Dorothy Orem

5.4. Koncepcja Betty Neuman

5.5. Koncepcja Calisty Roy

Wstęp

Niniejszy moduł poświęcony zostanie rodzinie. Aczkolwiek zdawać by się mogło, że

rodziną powinny zajmować się inne nauki niż pielęgniarstwo, to wprowadzenie

wiedzy o niej na studiach pielęgniarskich staje się niezbędne, gdyż właśnie ona staje

się podmiotem działań pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej. Wiedza o rodzinie

ułatwia zrozumienie problemów, na jakie może napotkać w swojej pracy pielęgniarka,

a także określenie możliwości działania. Informacje, jakie zdobywa się od pacjenta i

jego rodziny, są niezbędne do postawienia diagnozy pielęgniarskiej oraz do realizacji

procesu pielęgnowania. Rodzina bowiem jest kolebką społeczeństwa tak w wymiarze

biologicznym, jak psychicznym i duchowym.

1

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

1. Cechy polskiej rodziny tradycyjnej

Rodzina, niezależnie od czasów w jakich powstawała, zawsze stanowiła komórkę,

która zaspokajała podstawowe potrzeby swoich członków. Według Encyklopedii

Popularnej PWN rodzina to „podstawowa grupa społeczna, występująca we

wszystkich historycznie znanych typach społeczeństw i kultur; składa się

z małżonków i ich dzieci (także adoptowanych) oraz krewnych małżonków (przy

poliginii — każdej z żon, przy poliandrii — każdego z mężów); odgrywa główną rolę

w procesie socjalizacji” (Encyklopedia Popularna PWN, 1982: 665).

Aby lepiej zrozumieć proces przemian małżeństwa i rodziny, prześledźmy

socjologiczno-historyczny opis tradycyjnej rodziny polskiej. Jedną z najważniejszych

cech rodziny tradycyjnej jest jej wielodzietność, stanowiąca o sile i spójności jej

członków. Kolejne pokolenia zamieszkiwały razem, tworząc wielopokoleniowy dom,

będący miejscem przepływu najbardziej podstawowych doświadczeń i poznawania

prawd o otaczającym świecie. Młody, wchodzący w życie człowiek nie czuł się

wyalienowany i zagubiony, gdyż nadal miał oparcie w środowisku rodzinnym.

Ta prostota w odbieraniu otaczającej rzeczywistości rzutowała na tworzenie

własnego małżeństwa i rodziny. Czasami podążało to w złym kierunku, czego

przykładem może być podporządkowanie autorytetowi rodziców, prowadzące do

zawierania małżeństwa ze względu na nich, a nie z powodów mających swe źródło w
w decyzji osób wstępujących w związek małżeński. W każdym jednak wypadku dawało
się zauważyć ogromny szacunek i respekt do nowego statusu, jaki stanowiło

małżeństwo i rodzina.

Zadania i funkcje poszczególnych małżonków były jasno określone. Między kobietą

a mężczyzną istniał ścisły podział czynności. Osobą, która pracowała na rodzinę

i czuła się odpowiedzialna za jej utrzymanie był ojciec, matka natomiast pozostawała

w domu. Potencjał gospodarczy rodziny dopełniali częstokroć dziadkowie, którzy byli

także przewodnikami w dorosłe i dojrzałe życie. Osoby starsze cieszyły się

w rodzinie niekwestionowanym autorytetem, a próba zmiany tego stanu rzeczy była

2

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

czymś, co niwelowało szacunek i społeczne uznanie dla osoby, która chciała go

podważyć.

Dawna rodzina spełniała następujące funkcje:

1) gospodarczą — w szerokim rozumieniu tego słowa,

2) prokreacyjną, która zdawała się brać górę nad funkcją seksualną,

3) opiekuńczo-zabezpieczającą,

4) socjalizacyjną,

5) kulturalną,

6) rekreacyjno-towarzyską,

7) emocjonalno-ekspresyjną

8) kontroli

(9).

Te istotne cechy polskiej rodziny tradycyjnej były charakterystyczne dla typowej

rodziny chłopskiej. Tradycyjna rodzina robotnicza i inteligencko-mieszczańska

posiadała wiele cech wspólnych z rodziną chłopską. Analizując literaturę przedmiotu

wyróżnić można cechy specyficzne dla obydwu typów rodzin: w rodzinie robotniczej

ojciec przeważnie pozostawał jedynym jej żywicielem, matka jednak częstokroć

podejmowała prace dorywcze, dorabiając tym samym do budżetu domowego. Dzieci

miały większe aspiracje zawodowe i kształceniowe aniżeli w rodzinie chłopskiej.

Natomiast rodzina inteligencko-mieszczańska cechowała się wyższym poziomem

wykształcenia ojca i lepszą pozycją materialną, co pozwalało na lepsze możliwości

kształcenia dzieci oraz zatrudnianie służby domowej (2).

3

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

2. Demograficzne i społeczne przemiany w rodzinie polskiej

Zmiany, jakie dokonały się w życiu społeczeństw — w tym także społeczeństwa

polskiego — na przestrzeni ostatnich 150–200 lat łączą się nierozerwalnie z takimi

procesami społecznymi jak industrializacja i urbanizacja. Nie bez wpływu na proces

przemian rodziny pozostawał również rozwój nowych ideologii społecznych czy

politycznych (2).

Tak przeżywany klimat małżeństwa i rodzinności zderzył się z nową rzeczywistością,

która w zasadniczy sposób wpłynęła na ich sytuację.

W ostatnich latach obserwujemy zmniejszający się wskaźnik zawierania małżeństw:

„W połowie lat dziewięćdziesiątych (1996) liczba zawartych małżeństw (219,4 tys.)

była o 20,4 proc. niższa w porównaniu z ostatnim rokiem lat osiemdziesiątych

(255,7 tys.), przy czym tempo spadku w miastach było znacznie wyższe aniżeli na

wsi — 22,7 wobec 16,8 proc.” (Adamski, 2002: 182).

Szybko rozwijający się przemysł oraz przenoszenie się ludzi w miejsca jego

koncentracji (miasta), doprowadziły w konsekwencji do zmiany struktury

zatrudnienia, której charakterystyczną cechą był wzrost liczby kobiet pracujących

zawodowo. Zaangażowanie kobiety na innym polu niż rodzina zredukowało

dzietność rodzin, a co za tym idzie zachwiało całą dotychczasową strukturą życia

rodzinnego. „W roku 1999 urodziło się zaledwie 382 tys. dzieci, tj. o około 30% mniej

niż przed dziesięciu laty i o połowę mniej (47%) niż w roku 1983, który był

szczytowym rokiem ostatniego wyżu demograficznego. Pod koniec ostatniej dekady

XX wieku przyrost naturalny osiągnął poziom bliski 0 — przewaga urodzeń nad

zgonami wynosiła w roku 1999 zaledwie 587 osób. Współczynnik reprodukcji w roku

1998 wynosił 0,68 (przy równie niskim współczynniku dzietności — 1,43)” (Adamski,

2002: 196). Nie bez znaczenia dla dzietności

były także nowe prądy filozoficzno-

społeczne emancypacji i feminizacji.

4

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

Polska należy do tych krajów, w których zjawisko starzenia się społeczeństwa

zaznacza się w sposób wyraźny. „Udział osób powyżej 65 r.ż. w strukturze wieku

ogółu społeczeństwa wynosi w ostatnich latach: w 1985 r. — 9,4% osób powyżej 65

r.ż., w 1990 — 10,17%, 1995 — 11,23%, a w 1996 — 11,45%” (Gębska-

Kuczerowska, Miller, Zbonikowski, 1999: 189). Populacja uważana jest za dojrzałą,

jeżeli osoby powyżej 65 r.ż. stanowią od 4–7% ogółu społeczeństwa, zaś za starą,

jeżeli osoby po 65 r.ż. stanowią powyżej 7% ogółu społeczeństwa (4).

Małżonkowie akceptują głównie model rodziny z jednym lub dwojgiem dzieci.

Przeprowadzone badania dowiodły, że rodziny, które decydują się na większą liczbę

dzieci przyznają się do głębszych związków z religią i pozostają pod większym

wpływem oddziaływania Kościoła (2). Na liczbę dzieci wpływ ma również brak

własnego mieszkania i sytuacja materialna rodziny. Według badań za większą liczbą

dzieci opowiadają się rodzice, którzy mają najniższe dochody, natomiast

małżonkowie, którzy uzyskują dochody wyższe, opowiadają się za rodziną

małodzietną (jedno lub dwoje dzieci). Wiąże się to ze wzrostem popularności

konsumpcyjnego stylu życia. Nie bez wpływu na dzietność pozostaje sterowanie

płodnością, coraz bardziej popularna ideologia emancypacyjna i feministyczna oraz

straty ciąż (poronienia zamierzone i niezamierzone).

Mimo że Polska zajmuje jedno z ostatnich miejsc w odniesieniu do częstotliwości

rozwodów to jednak w roku 1989 rozpadło się w Polsce 185 na 1000 nowozawartych

małżeństw, a w roku 1999 — 191. Motywy rozpadu małżeństw są różne — ich

najczęstszą przyczyną jest alkoholizm współmałżonka, niewierność małżeńska,

kłopoty mieszkaniowe i finansowe, niedobór seksualny oraz zazdrość

o współmałżonka (2). Istotną sprawą wiążącą się z rozwodami jest problem

nieletnich dzieci: „liczba osieroconych w wyniku rozwodu dzieci powiększa się

w zastraszający sposób, poczynając od 5 865 w roku 1951 i dochodząc w roku 1999

do 42 020” (Adamski, 2002: 192). Rozpad rodziny następuje

również w wyniku

śmierci jednego ze współmałżonków. Nadumieralność mężczyzn notowana jest

szczególnie często w grupach wiekowych 30–39 i 45–49 lat (9).

5

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

Po 1989 roku pojawił się problem bezrobocia. W związku z nim coraz większa część

społeczeństwa zostaje dotknięta ciągle poszerzającą się sferą ubóstwa. Zwiększyła

się liczba rodzin z jednym rodzicem pracującym (w roku 1994 takich rodzin było

791 000, co stanowiło 13,7% społeczeństwa), a także bezrobotnych małżeństw

z dziećmi oraz rodzin niepełnych, w których rodzic jest bezrobotny lub bierny

zawodowo (301 000, tj. 35,7%) (9).

Należy zaznaczyć również, że zwiększyła się liczba rodzin korzystających ze

świadczeń społecznych (zasiłków). „Eksperci Banku Światowego, określając granicę

ubóstwa wielkością najniższej emerytury stwierdzili, że w Polsce w 1994 r. żyło

w ubóstwie 19% ludności” (Pielęgniarstwo rodzinne..., 1997: 34). Przeprowadzone

w Polsce badania dowiodły relatywnego wzrostu ubóstwa wśród dzieci do 15 r.ż.

w porównaniu z innymi populacjami w kraju (8). Wraz ze stagnacją miast i recesją

gospodarczą pogorszyła się także sytuacja mieszkaniowa wielu rodzin.

Nie sposób jednak nie zauważyć pewnych czynników integrujących polską rodzinę.

Na pierwszym miejscu należy wymienić tradycję moralno-społeczną, przenikającą

wewnętrzne życie rodziny i wzmacniającą zasady jej trwania. Dalej — silne

uzależnienie rodziny od pracy i dochodu ojca, mimo upowszechniania się pracy

zawodowej kobiet zamężnych. Innym czynnikiem integrującym jest przyjmowanie

perspektywy równego partnerstwa współmałżonków, służącego wspólnej realizacji

ról domowych i rodzinnych i uświadamiającego obojgu, że razem muszą znosić

wszystkie trudy życiowe. Atmosferę wewnętrznego scalania rodziny podtrzymuje

wspólna konsumpcja, uczestnictwo w przeżywaniu treści kultury masowej i wspólne

spędzanie wolnego czasu (np. wspólne wyjazdy rodzinne).

6

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

3. Cykle życia rodzinnego

Historia rodziny nierozerwalnie związana jest z określonymi wydarzeniami, które

w mniejszym lub większym stopniu wpływają na kształtowanie relacji i stosunków

między poszczególnymi jej członkami oraz wypełnianie określonych funkcji

w kolejnych cyklach jej życia. Wydarzenia te obejmują całą rodzinę i nie pozostają

bez wpływu na społeczeństwo.

Zofia Kawczyńska-Butrym (9) wymienia kilka wydarzeń i ważnych momentów,

stanowiących o historii rodziny. Należą do nich wydarzenia związane z:

1) zawarciem

związku małżeńskiego,

2) urodzeniem pierwszego dziecka,

3) pójściem pierwszego dziecka do przedszkola i szkoły,

4) ukończeniem szkoły podstawowej przez najstarsze dziecko i wyborem dalszego

kształcenia,

5) opuszczeniem przez najstarsze dziecko czasowo lub na długo domu (związane

ze szkołą, wojskiem lub studiami),

6) zawarciem przez najstarsze dziecko związku małżeńskiego i opuszczeniem

przez nie domu rodzinnego,

7) zawarciem przez najmłodsze dziecko związku małżeńskiego i opuszczeniem

przez nie domu rodzinnego,

8) śmiercią jednego ze współmałżonków.

Wydarzenia te odzwierciedlają istotne zmiany w kolejnych okresach życia rodziny.

Według Z. Kawczyńskiej-Butrym (9) procesy obejmujące rodzinę w sposób naturalny

i nieodwracalny dotyczą różnych obszarów jej życia, począwszy od

zasygnalizowanych wyżej zmian wielkości rodziny, po zmiany jej funkcjonowania,

a także obejmujących zaangażowanie poszczególnych osób w realizację funkcji

i zadań, które rodzina podejmuje wobec własnych członków i społeczeństwa. Na

poziom realizacji funkcji rodziny wpływ mają również czynniki kulturowe

i środowiskowe.

7

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

W ujęciu różnych autorów analiza faz życia rodziny przedstawiana jest według

różnych kryteriów, np. kryterium samodzielności gospodarczej lub kryterium wieku

dziecka. Opierając się na cyklicznym podziale życia małżeńsko-rodzinnego,

zaproponowanego przez F. Adamskiego (2) wyróżniamy:

1) narzeczonych

przed

ślubem,

2) małżonków po ślubie, ale przed urodzeniem pierwszego dziecka,

3) małżonków z dziećmi do lat sześciu (w wieku przedszkolnym),

4) małżonków z dziećmi od lat sześciu do osiemnastu (w wieku szkolnym),

5) małżonków mieszkający razem z dziećmi w wieku pozaszkolnym,

6) małżonków samotnych, z dziećmi usamodzielnionymi życiowo i rodzinnie, ale

bezdzietnymi,

7) małżonków samotnych, z dziećmi usamodzielnionymi życiowo i rodzinnie,

posiadającymi małe dzieci,

8) małżonków samotnych, których dzieci mają dorastające lub dorosłe dzieci,

9) wdowę lub wdowca, których dzieci są usamodzielnione życiowo i rodzinnie oraz

posiadają dorastające bądź dorosłe dzieci.

Analizując realizację funkcji w poszczególnych cyklach życia rodziny, można

zauważyć na przykład, że funkcja prokreacyjna nie jest podejmowana już

w czwartym, piątym cyklu życia rodziny, natomiast funkcja zarobkowa zanika

w okresie emerytalnym, gdzie podstawą zabezpieczenia rodziny staje się emerytura.

Dla pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej wiedza na temat rodziny, jej struktury

i problemów dotyczących na przykład sytuacji bytowej czy problemów opiekuńczo-

pielęgnacyjnych, pozwala na wyodrębnienie szczególnych sytuacji, ich ocenę

i przyjęcie określonej procedury postępowania.

Dokładna analiza sytuacji bytowej rodziny pozwala na działania zabezpieczające na

przykład potrzeby żywieniowe (organizacja posiłków dla całej rodziny lub obiadów

w szkole dzieciom). Zauważyć można, że dzieci niedożywione chorują częściej,

minimalizowane są również wydatki na zaspakajanie ich potrzeb np. w zakresie

edukacji. Dzieci z rodzin ubogich cierpią nie tylko z powodu niedostatku

materialnego, ale również z powodu niezaspokojenia potrzeb emocjonalnych

8

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

i duchowych. Ubóstwo jest problemem bardzo złożonym, dlatego podjęte działania

muszą być różnorodne i kompleksowe — im wcześniej zostaną podjęte tym większa

szansa na złagodzenie niekorzystnych skutków związanych z ubóstwem

(niedożywienie, problemy w szkole itp.).

W każdej fazie życia rodzina może się spotkać z wieloma sytuacjami i problemami,

które w sposób zasadniczy zmieniają jej dotychczasowe funkcjonowanie. Takim

wydarzeniem dla rodziny może być choroba. Niezależnie od fazy, w której wystąpiła,

zadania opiekuńczo-pielęgnacyjne zaczynają dominować, a realizacja pozostałych

funkcji rodziny ulega ograniczeniu (np. życie towarzyskie).

9

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

4. Funkcje rodziny

W literaturze socjologicznej proponowane są różne podziały funkcji rodziny.

W omawianym temacie przedstawię podział funkcji zaproponowany przez

F. Adamskiego (2) oraz Z. Kawczyńską-Butrym (Wybrane elementy socjologii...,

2003: 167–173). Adamski wyróżnił dwie grupy funkcji rodziny: funkcje instytucjonalne

i osobowe. Podstawą tego rozróżnienia było uznanie rodziny jako grupy i instytucji

społecznej.

Do funkcji instytucjonalnych (które dotyczą rodziny i małżeństwa jako instytucji

społecznych) zaliczył funkcje:

1) prokreacyjną (biologiczna) — jej istotą jest utrzymanie ciągłości biologicznej

społeczeństwa,

2) ekonomiczną — jej istotą jest zabezpieczenie materialne rodziny,

3) opiekuńczą — realizowaną w stosunku do każdego członka rodziny w różnych

okresach jego życia i w związku z chorobą wtedy, kiedy nie jest on są w stanie

zrealizować własne potrzeby,

4) socjalizacyjną — obejmującą wprowadzanie członków rodziny do pełnienia

określonych ról społecznych, rodzinnych i zawodowych,

5) stratyfikacyjną — pozwalającą członkom rodziny realizować określony status

życiowy, wskazując ich przynależność do określonej klasy czy warstwy

społecznej,

6) integracyjną — opartą na wzajemnej więzi i miłości, stanowiących podstawę

i zobowiązanie między innymi do codziennej pomocy w realizacji różnych zadań

i wzajemnych świadczeń we wszystkich funkcjach rodziny.

Do funkcji osobowych (dotyczących rodziny jako grupy społecznej) zaliczył funkcje:

1) małżeńską — zaspokajającą potrzeby życia intymnego małżonków,

2) rodzicielską — zaspokajającą potrzeby uczuciowe rodziców i dzieci,

3) braterską — zaspokajającą potrzeby uczuciowe braci i sióstr.

10

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

Ponadto F. Adamski podzielił funkcje rodziny z punktu widzenia ich trwałości

i zmienności na dwie grupy: funkcje istotne (pierwszorzędowe) i funkcje akcydentalne

(drugorzędowe).

Z. Kawczyńska-Butrym wyróżnia (Wybrane elementy socjologii..., 2003: 167):

1. Funkcję materialno-ekonomiczną

W ramach tej funkcji wyróżnia podfunkcję zarobkową oraz usługowo-

konsumpcyjną. Podfunkcja zarobkowa odnosi się do wszystkich działań

związanych z zabezpieczeniem materialnego bytu rodziny. W rodzinach

wiejskich źródłem dochodu jest sprzedaż produktów z własnego gospodarstwa

rolnego, ogrodniczego czy hodowlanego, zaś w rodzinach miejskich jest nim

głównie praca najemna. Podfunkcja usługowo-konsumpcyjna obejmuje

wykonywanie wszystkich zadań związanych z życiem codziennym (np.

zakupy, gotowanie, sprzątanie pranie, troska o posiadane mienie).

2. Funkcja prokreacyjna i seksualna

Tradycyjnie obie funkcje były ze sobą ściśle powiązane, obecnie rozpatrywane

są oddzielnie. Ich rozdzielenie nastąpiło w wyniku rozwoju medycyny (środki

antykoncepcyjne), rozpoznania naturalnego cyklu płodności, a także w wyniku

zmian „w obyczajowości społecznej, wyrażających się m.in. aktywnością

seksualną coraz młodszych osób oraz oddzieleniem aktywności seksualnej od

życia rodzinnego, podejmowaniem przelotnych lub trwałych pozamałżeńskich

kontaktów seksualnych” (Wybrane elementy socjologii..., 2003: 168). Funkcja

prokreacyjna ma duże znaczenie społeczne — podtrzymuje ciągłość

społeczeństwa.

3. Funkcja legalizacyjno-kontrolna

„Polega na sankcjonowaniu, uznaniu za właściwe działań, które poza rodziną

są uznawane, zgodnie z normami społecznymi, obyczajowymi, moralnymi

i religijnymi, jako niewłaściwe lub niedozwolone, na przykład: współżycie

płciowe, wspólne zamieszkanie itp.” (Poznańska, Płaszewska-Żywko, 2001:

43).

4. Funkcja socjalizacyjna i kulturowa

Socjalizacja jest procesem trwającym przez całe życie człowieka. „Pierwszym

środowiskiem, w którym jednostka poddana jest procesowi socjalizacji jest

11

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

rodzina (socjalizacja pierwotna)” (Wybrane elementy socjologii..., 2003: 170).

Rodzina stanowi dla dziecka specyficzną formę życia społecznego, mniej lub

bardziej zorganizowanego, opartego na współpracy, współdziałaniu,

poszanowaniu praw drugiego człowieka, bezinteresowności, wzajemnej

pomocy i ofiarności. Oddziaływanie socjalizacyjne w rodzinie decyduje o tym,

jak dana jednostka będzie przystosowana do życia w społeczeństwie.

„Socjalizacja uwzględnia podstawowe wartości, normy i wzory przyjęte

w danym kręgu kultury, a także uznawane przez rodzinę zasady i normy

religijne, hierarchię wartości, aspiracje oraz cele życiowe młodego pokolenia”

(Wybrane elementy socjologii..., 2003: 170). Rodzina wprowadza młodego

człowieka w świat kultury materialnej i duchowej, świat wytworów poprzednich

pokoleń. Dziecko nie tylko poznaje elementy kultury ogólnej, ale również uczy

się określonych sposobów zachowań, ułatwiających mu komunikowanie się

z innymi, reagowanie na zachowania innych, pełnienie ról społecznych,

zawodowych i rodzinnych.

5. Funkcja wyznaczająca (klasowa)

Funkcja ta wskazuje na przynależność danej rodziny do określonej warstwy

lub klasy społecznej. Należy jednak zaznaczyć, że we współczesnym

społeczeństwie o przynależności klasowej człowieka decyduje nie tylko

miejsce rodziny w strukturze społecznej, ale także to, co sam zdobył dzięki

własnej pracy, wykształceniu, kompetencjom.

6. Funkcja rekreacyjno-towarzyska

Funkcja ta realizowana jest przez organizowanie wypoczynku i spędzanie

wolnego czasu w gronie najbliższych członków rodziny, przyjaciół, znajomych,

krewnych (np. wspólne zabawy, spotkania). „Kontakty te wynikają z potrzeby

oparcia społecznego i przynależności, dającej poczucie bezpieczeństwa, lecz

także z chęci samorealizacji, wyrażonej uczestnictwem we wspólnej zabawie

i wypoczynku” (Wybrane elementy socjologii..., 2003: 171).

7. Funkcja emocjonalno-ekspresyjna

Rodzina jest tą grupą która zapewnia zaspokojenie potrzeb emocjonalnych,

potrzeb intymnego współżycia. Miłość, życzliwość, zaufanie, przywiązanie

najpełniej realizowane są w środowisku rodzinnym. Prawidłowo pod względem

12

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

emocjonalnym rodzina gwarantuje równowagę emocjonalną i ma zasadniczy

wpływ osobowość jednostki.

Funkcja opiekuńcza ma zasadnicze znaczenie w zabezpieczeniu opieki nad

członkami własnej rodziny, w związku z tym zostanie omówiona dokładniej.

Realizowana jest ona we wszystkich fazach życia rodziny, ale dominuje z fazie

początkowej (opieka nad dzieckiem) i końcowej (rodzice w podeszłym wieku).

Szczególnego znaczenia nabiera ona w przypadku choroby, która może pojawić się

każdym momencie życia rodziny. Funkcja ta jest złożona i zależy od wielu sytuacji —

może wystąpić przeciążenie obowiązkami jednego ze współmałżonków, a w parze

z tym dezorganizacja życia. Funkcja ta objawia się głównie podczas inwalidztwa czy

przewlekłej choroby, ograniczającej sprawność i może wpływać na redukowanie

innych funkcji członków rodziny (np. funkcji zarobkowej czy socjalizacyjno-

wychowawczej).

Źródłem wsparcia rodziny w sytuacji choroby lub niepełnej sprawności jej członka

staje się dalsza rodzina, znajomi, sąsiedzi, przyjaciele, grupy charytatywne,

instytucje, pracownicy socjalni. Choć zasadniczo realizacja funkcji opiekuńczej

spoczywa na rodzinie, to jednak należy zwrócić uwagę na pomoc, jaką rodzina

uzyskuje z zewnątrz, a której celem jest zwiększenia możliwości opiekuńczych.

Zogniskowanie tej funkcji na najbliższym otoczeniu chorego może przejawiać się

w dolegliwościach psychosomatycznych i złym stanie zdrowia członków rodziny,

skazanych na samotność w niesieniu tak pojętej opieki. Źródła wsparcia można

podzielić na:

1) pierwotne — rodzina, bliscy sąsiedzi, przyjaciele,

2) wtórne, w tym:

a) instytucje rządowe i pozarządowe, zabezpieczające warunki opieki, życia

i rozwoju (np. służba zdrowia, fundacje),

b) specjalne programy pomocy osobom chorym, ich rodzinom, hospicja itp.,

c) samopomoc (np. stowarzyszenia osób chorych i/lub ich rodzin oraz

wolontariuszy)” (Wybrane elementy socjologii..., 2003: 191).

Osoba związana opieką nad chorym czy niepełnosprawnym członkiem rodziny nie

jest w stanie do końca właściwie realizować innych funkcji. Tymczasem efekt

13

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

zaniedbań wychowawczych obserwowanych u dzieci i młodzieży jest częstokroć

nieodwracalny. Stąd konieczność wskazania możliwości zewnętrznego wzmacniania

rodziny, czyli dostępności instytucjonalnych usług, ich jakości i możliwości wyboru,

a także ustawodawstwa na rzecz rodziny, kierunków działania polityki społecznej,

stanu ubezpieczeń i zabezpieczeń społecznych (9).

Czasami ograniczona realizacja funkcji opiekuńczo-pielęgnacyjnej przez członków

rodziny może wynikać z jej trudnej sytuacji materialnej. Może się to przejawiać

w niemożności realizacji, na przykład z powodu braku pieniędzy na środki do

pielęgnacji. Rozeznanie określonych sytuacji jest dla pielęgniarki środowiskowo-

rodzinnej wskazówką do podjęcia określonej procedury postępowania (np. kontakt

z pracownikiem socjalnym).

Badania dotyczące rodziny ujawniły, że głównym dawcą opieki w rodzinie jest

kobieta, postrzegana w dwóch rolach: macierzyńskiej i opiekuńczej (9). Badania nad

stereotypami płci pozwoliły na określenie cech i ról przypisywanych kobietom

i mężczyznom. Cechy przypisane kobiecie to: ciepło, ekspresyjność, emocjonalność,

wrażliwość na potrzeby innych, opiekuńczość i zdolność poświęcania się dla innych,

a rola jaką powinna spełniać to opieka nad dziećmi i prowadzenie domu. Zadaniem

mężczyzny jest natomiast zapewnienie bytu rodzinie. Badania przeprowadzone

w rodzinach polskich (1984 r.) wskazują, że kobieta poświęca więcej czasu na prace

domowe (5,6 godz. dziennie) niż mężczyzna (2,05 godz. dziennie) (9). Badania

pozwoliły określić, że wiele kobiet było jednocześnie czynnych zawodowo

i wychowywało od jednego do trojga dzieci.

14

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

5. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

5.1. Koncepcja Florencji Nightingale

Florencja Nightingale (1820–1910) udowodniła istnienie związku między

zachowaniem zdrowia a czynnikami środowiska. Wskazała czynniki, które mają

wpływ na zdrowie — czyste powietrze, czysta woda, właściwe żywienie, dobre

oświetlenie, spokój, ciepło, czystość osobista i otoczenia. Mimo że obecnie

obserwowany jest ogromny postęp cywilizacyjny oraz wzrost wiedzy dotyczącej

zdrowia — w praktyce pielęgniarki środowiskowo-rodzinne spotykają wiele

środowisk, gdzie poziom wiedzy jest niezadowalający.

F. Nightingale była wielką zwolenniczką udostępniania potrzebnej wiedzy w tym

zakresie. Opracowała podstawowe wytyczne dla „misjonarek zdrowia”, które powinny

między innymi przekazywać wiedzę w zakresie zachowania zdrowia dorosłych,

pielęgnacji niemowląt, higienicznych warunków mieszkaniowych. Ogromną wagę

przywiązywała do rozmów indywidualnych w mieszkaniach, a nie przez odczyty czy

pogadanki. F. Nightingale zwróciła między innymi uwagę na elementy, które

w dzisiejszej pracy pielęgniarki środowiskowo-rodzinnej mogą być wykorzystane przy

optymalizacji opieki pielęgniarskiej (np. odpowiednie odżywianie, czyste powietrze).

5.2. Koncepcja Virginii Henderson

Virginia Henderson (1897–1996)

w swojej koncepcji pielęgnowania oparła się na

teorii potrzeb Abrahama Harolda Maslowa. Wyodrębniła czternaście podstawowych

potrzeb, wokół których powinny koncentrować się działania pielęgniarskie,

mianowicie:

1) normalne

oddychanie,

2) odpowiednie

odżywianie i picie,

3) wydalanie,

15

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

4) poruszanie

się i zachowywanie odpowiedniej postawy — chodzenie, siedzenie,

leżenie, zmiana pozycji,

5) sen i wypoczynek,

6) wybór odpowiedniej odzieży i bielizny,

7) utrzymanie

prawidłowej temperatury ciała przez właściwe dobieranie odzieży

i wprowadzanie zmian w środowisku,

8) utrzymanie

czystości ciała, schludnego wyglądu i ochrona przed urazami,

9) komunikowanie

się z innymi przez wyrażanie uczuć, potrzeb i opinii,

10) unikanie zagrożeń ze strony środowiska oraz unikanie krzywdzenia innych,

11) poszanowanie praktyk religijnych zgodnych z wyznawaną wiarą,

12) podejmowanie pracy zapewniającej dochodzenie do osiągnięć,

13) zabawa albo uczestnictwo w różnych formach rekreacji,

14) uczenie się, odkrywanie i zaspokajanie ciekawości, co prowadzi do normalnego

rozwoju i zdrowia.

V. Henderson wymieniła pewne uwarunkowania, które pielęgniarka powinna zawsze

uwzględnić realizując działania pielęgniarskie. Są to:

1) wiek — noworodek, dziecko, wiek dojrzały, średni, starość oraz umieranie,

2) temperament, stan emocjonalny lub przemijający nastrój — normalny,

euforyczny, lękowy, depresyjny, histeryczny,

3) stan socjalny albo kulturowy — samotność, obecność rodziny, obecność

przyjaciół, status materialny, złe przystosowanie społeczne,

4) właściwości fizyczne i intelektualne— masa ciała (normalna, nadwaga,

niedowaga), poziom umysłowy (w normie, poniżej i ponad normę),

funkcjonowanie narządów zmysłów — wzrok, słuch, dotyk, równowaga

(w normie, utrata bądź upośledzenie funkcjonowania), możliwość poruszania się

(w normie bądź utrata tych możliwości).

V. Henderson wskazywała na stany patologiczne, które wymagają zmodyfikowanego

postępowania pielęgniarskiego. Zwróciła uwagę na konieczność pisemnego

planowania, które w takiej postaci zapewni ciągłość opieki. Rolą pielęgniarki w tej

koncepcji jest zabezpieczenie określonych potrzeb, których zaspokojenie może być

ograniczone w związku z występującą chorobą.

16

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

5.3. Koncepcja Dorothy Orem

Dorothy Orem (ur. 1914) wprowadziła do pielęgniarstwa pojęcie samoopieki oraz jej

deficytu. Według niej w zapewnieniu opieki nad zdrowiem człowieka najważniejszą

rolę odgrywa on sam — tak w stosunku do siebie, jak i swoich bliskich. Są jednak

sytuacje, które przerastają jego możliwości samoopieki (deficyt samoopieki) zarówno

pod względem ilościowym, jak i jakościowym. W takich sytuacjach w mniejszym lub

większym zakresie niezbędna jest pomoc pielęgniarki.

D. Orem wyróżniła trzy rodzaje zapotrzebowania na samoopiekę:

1) uniwersalne (realizowane przez każdego człowieka na każdym etapie jego życia,

w celu zaspokojenia procesów życiowych),

2) rozwojowe

(związane z poszczególnymi okresami życia człowieka, zmierzające

do realizacji procesów rozwojowych),

3) w dewiacjach (związane z wystąpieniem choroby i pomocą w tym zakresie).

Orem dużą uwagę przywiązywała do kształtowania właściwych relacji

międzyludzkich. Jej koncepcja jest szeroko stosowana między innymi

w pielęgniarstwie środowiskowo-rodzinnym. Pozwala określić rozmiar i rodzaj

deficytu opieki, a także podjąć określone działania, skierowane na pojedynczego

człowieka lub rodzinę w zdrowiu, chorobie lub niepełnosprawności.

5.4. Koncepcja Betty Neuman

Betty Neuman (ur. 1924) nawiązuje do teorii stresu i wprowadza pojęcie stresorów,

które z jednej strony naruszają strukturę anatomiczno-fizjologiczną, a z drugiej

równowagę psychiczno-społeczną całej rodziny oraz powodują choroby

poszczególnych jej członków.

17

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

Stresory mogą być różnie odbierane przez poszczególnych członków rodziny i przez

rodzinę jako całość. Zakres działań pielęgniarskich powinien przejawiać się w trzech

zakresach interwencji pielęgniarskiej:

1) interwencji pierwotnej, która przejawia się w działaniach promocyjnych,

profilaktycznych, a jej celem jest niedopuszczenie do wystąpienia symptomów

stresu,

2) interwencji wtórnej, czyli działań, których celem jest zwalczanie ujemnych

skutków wywołanych określonymi stresorami,

3) interwencji trzeciego rodzaju, czyli działań zmierzających do ponownego

przystosowania się pacjenta do środowiska i do jego dalszej edukacji

prozdrowotnej.

Według koncepcji B. Neuman proces opieki pielęgniarskiej składa się z trzech

etapów:

1) diagnozy

pielęgniarskiej,

2) wyznaczenia celów pielęgnowania,

3) realizacji planu (interwencje pielęgniarskie) i oceny wyników.

5.5. Koncepcja Calisty Roy

Callista Roy (ur. 1939) opracowała model adaptacyjny, w którym ujęła cztery

podstawowe elementy (osobę, środowisko, zdrowie i pielęgnowanie), definiując je

i określając zależności i związki między nimi. Według C. Roy między człowiekiem

a środowiskiem zachodzi ciągła wymiana informacji, materii i energii. Człowiek jest

w stanie przystosować się do warunków środowiska, ale także wpływać na nie.

W wyniku działania bodźców zewnętrznych i wewnętrznych człowiek uruchamia

mechanizmy obronne, z których jedne są wrodzone, inne wyuczone. W wyniku tych

działań powstają określone zachowania, które mogą być adaptacyjne lub

nieefektywne.

C. Roy wprowadziła do pielęgniarstwa pojęcie „radzenia sobie”, podkreślając, że

chodzi o mechanizm adaptacji w sytuacji choroby. Rolą pielęgniarki jest

18

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

przygotowanie pacjenta i jego bliskich lub też oddziaływanie na warunki, które są

niezbędne, aby pacjent sam radził sobie ze swymi problemami i aby system

społeczny, jakim jest rodzina, optymalnie przystosował się do zmian wywołanych

chorobą (7).

19

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

Słownik

Egalitaryzm — pogląd społeczno-polityczny głoszący, że podstawą sprawiedliwego

ustroju społecznego winna być zasada równouprawnienia obywateli pod względem

ekonomicznym, społecznym i politycznym; jedno z założeń ustroju socjalistycznego

(według Encyklopedii Popularnej PWN).

Industrializacja — uprzemysłowienie.

Urbanizacja — szybki rozwój ośrodków miejskich na skutek koncentracji przemysłu

i handlu, powodujący napływ ludności wiejskiej do miast, powiększenie się obszarów

miejskich i udziału ludności miejskiej w całości zaludnienia; wiąże się

z upowszechnieniem miejskich wartości kulturowych i stylu życia; towarzyszy

industrializacji (według Encyklopedii Popularnej PWN).

20

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

Bibliografia M1

1. Abramczyk A., 2000: Diagnozowanie w opiece pielęgniarskiej realizowane

w środowisku domowym, Pielęgniarstwo, 4 (33), 97, wkładka specjalna nr 3 (11).

2. Adamski F., 2002: Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

3. Encyklopedia Popularna PWN, 1982: PWN, Warszawa.

4. Gębska-Kuczerowska Anita, Miller Maria, Zbonikowski Andrzej, 1999: Problemy

starości i starzenia się postrzegane współcześnie, Zdrowie Publiczne nr 5, s. 189-

192.

5. Janus B., 2000: Pielęgniarstwo rodzinne — tradycja i współczesność,

Pielęgniarstwo, 4 (33), 97 wkładka specjalna nr 3 (11).

6. Jarocki S., 1964: Katolicka nauka społeczna, Societe d’editions internationales,

Paris.

7. Kawczyńska-Butrym Z., 1995: Podstawy pielęgniarstwa rodzinnego, PZWL,

Warszawa.

8. Kopczyńska-Sikorska Jadwiga, Szyszko Marta, Ubóstwo — jego postrzeganie

i rozumienie przez dziecko, Pielęgniarstwo 2000, nr 4(45), lipiec–sierpień 1999,
Centrum Edukacji medycznej Warszawa, s. 41–47.

9. Pielęgniarstwo rodzinne. Teoria i praktyka, 1997: (red.) Z. Kawczyńska-Butrym,

Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa,.

10. Putkiewicz Zygmunt, Dobrowolska Barbara, Kukołowicz Teresa, 1987: Podstawy

psychologii, pedagogiki i socjologii. Podręcznik dla średnich szkół medycznych,

Wydanie IV zmienione, PZWL, Warszawa.

11. Poznańska S., Płaszewska-Żywko L., 2001: Wybrane modele pielęgniarstwa,

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

12. Szczepska M., 1996: Podstawowa opieka zdrowotna w Polsce i w Europie,

Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa.

13. Wybrane elementy socjologii — podręcznik dla studentów i absolwentów

wydziałów pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu Akademii Medycznych, 2003: (red.)

A. Majchrowska, Wydawnictwo Czelej sp. z o.o., Lublin.

21

Rodzina polska w procesie przemian. Teorie pielęgniarskie w pielęgniarstwie rodzinnym

22

Literatura podstawowa

1. Pielęgniarstwo rodzinne teoria i praktyka, 1997: (red.) Z. Kawczyńska-Butrym,

Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa,.

2. Kawczyńska-Butrym Z., 1995: Podstawy pielęgniarstwa rodzinnego, PZWL,

Warszawa.

Literatura dodatkowa

1. Adamski F., 2002: Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.