1. System gospodarczy Polski w XV i XVI wieku.

Połowa XV wieku w Polsce początek gwałtownego rozwoju gospodarki rolnej co oznaczało rozszerzanie istniejących
wcześniej małych (1-2-łano-wych) folwarczków rycerskich (predium militare), niewiele większych od dużych
gospodarstw chłopskich oraz zakładanie nowych folwarków (duże gospodarstwa rolne oparte na pracy pańszczyźnianej
chłopa i nastawione na produkcję towarową). Do rozwijania gospodarki folwarcznej skłaniała szlachtę także chęć
podniesienia spadających dochodów, co było coraz bardziej odczuwalne wobec rozrastania się stanu szlacheckiego,
podziału wsi, w których w początkach XVI wieku często siedziało po kilku właścicieli, spadku wartości czynszów
chłopskich i innych, negatywnie na szlacheckie dochody wpływających czynników. W XVI wieku rozwój folwarków,
poprzez wzięcie pod uprawę dużej ilości gruntów dotąd pustych, przyczynił się do ogólnego zwiększenia produkcji zboża
o około 10-15%. Z drugiej jednak strony, wciągając te ziemie do uprawy zbożowej, ograniczył możliwości chłopskiego
chowu zwierząt, i to zarówno w odniesieniu do chłopów zamożniejszych, jak i małorolnych. Polska staje się jednym
z potentatów rollnych w Europie oraz centrum zaopatrzeniowym dla Europy Zachodniej.

1496r. – przywiązanie chłopa do ziemi; rozwój gospodarki pańsczyźnianej bezpłatnej dla chłopa (taniej siły roboczej)

System nakładczy (chałupnictwo) oraz kupiectwo słabo rozwinięte ze względu na zbyt małą ilość wielkich miast.
Te mniejsze upodabniają się do wsi. Powodem takiego stanu rzeczy jest walka szlachty o jak największe ograniczenie
możliwości zarobków i rozwoju mieszczan.

2. System gospodarczy Polski w XVII i XVIII wieku.

W XVII i XVIII wieku gospodarka polska rozwijała się nadal w ramach folwarczno-pańszczyźnianego modelu,
w którym wieś związana była z folwarkiem, opierającym swe istnienie na pańszczyźnianej pracy wsi oraz na możliwości
sprzedaży wyprodukowanych płodów rolnych. Procesy, które powodowały jego coraz mniejszą efektywność
ekonomiczną na rynku, w szczególności na rynku zagranicznym, dokonywały się niekorzystne dla gospodarki folwarcznej
zmiany. System gospodarczy znalazł się w stanie trudności, kryzysu. W konsekwencji Polska, jeszcze przed wielkimi
zniszczeniami najazdu szwedzkiego 1655 roku znalazła się w stadium przedłużonego strukturalnego kryzysu.
P

rzede wszystkim kwestia wydajności wyjaśnia spadek produktywności systemu pańszczyźnianego.

Chłopi powszechnie pracowali na pańskim gorzej aniżeli dla siebie, traktując pańszczyznę jako narzucony obowiązek.
Powszechnie stosowany system trójpolowy, oparty na jednostronnej rotacji zbóż (po zbożach jarych z ugorową
przerwą zboża ozime) oraz pozbawiony możliwości dostatecznego nawożenia pogarszał strukturę gleby, a przez to jej
gospodarkę wodną. W pierwszej połowie XVII wieku, choć negatywny wpływ systemu folwarczne-pańszczyźnianego na
produkcję globalną i dochody folwarczne był już dość wyraźny. Dla przeciwdziałania spadkowi wydajności właściciele
folwarków odwoływali się głównie do dwóch metod. Po pierwsze zwiększano powierzchnię upraw i po drugie
- wzmagano eksploatację pańszczyźnianą. Po wojnach XVII wieku tempo rekonstrukcji gospodarki folwarcznej było
bardzo zróżnicowane i zależało od warunków lokalnych. W ogólności szlachta nie myślała o dokonaniu bardziej
zasadniczych zmian w istniejącym modelu, na niektórych jednakże terenach, gdzie odbudowa gospodarki
folwarcznej okazywała się z takich, czy innych powodów bardzo trudna, zdarzały się przypadki przechodzenia
do gospodarki czynszowej, tzn. do wymagnia od chłopów czynszów zamiast pańszczyzn. Tak było w szczególności
w dobrach królewskich w Wielkim Księstwie Litewskim w latach 1680-1712.

Nadal toczyło się życie na targach, nadal wielu kupców zagranicznych i krajowych przyjeżdżało na wielkie jarmarki
poznańskie, gnieźnieńskie, lubelskie, a także gdańskie, krakowskie i inne. Jeszcze żywy był ruch budowlany,
dzięki któremu odbywało się bogacenie patrycjatu większych miast, a bogata szlachta mogła zrealizować swe dążenia
do posiadania siedziby w mieście. Jednakże procesy urbanizacyjne uległy zahamowaniu, zaś zakładanie miast odbijało
w dużym stopniu rozwój gospodarki magnackiej, dążącej do posiadania ośrodków miejskich. Jedynie w Wielkopolsce
nadal trwał proces zakładania miast związany z rozwojem miejscowego przemysłu włókienniczego.
Po wojnach XVII wieku nastąpił zanik aktywności sieci jarmarków międzynarodowych na których wymieniano
w pierwszym rzędzie zachodnie tkaniny na skóry i futra. Jarmarki upadały stopniowo, zmieniały swe funkcje
czy wegetowały.

Pozarolnicze działy produkcji rozwijały się w XVII i pierwszych dziesięcioleciach XVIII wieku w ścisłym powiązaniu z tym,
co działo się w miastach i w kraju. W omawianym okresie zniszczenia i klęski dotykające kraj i miasta oznaczały
to samo dla produkcji miejskiej i z miastami związanej. W Polsce rzemiosła produkujące na potrzeby ludności miejskiej
oraz na zbyt na wsi uległy wielkim ograniczeniom w związku ze spadkiem zaludnienia całego kraju i zniszczeniami
warsztatów. Najpierw wielkim ciosem był „potop" (1656-1660), a potem wojna pomocna (1700-1721).

Okres wojen tureckich za Jana III Sobieskiego, prowadzonych poza granicami państwa, miał natomiast wpływ pozytywny
na rozwój hutnictwa i niektórych rzemiosł metalowych, a prawdopodobnie i innych.

Charakterystycznym zjawiskiem był wzrastający w XVII wieku i później udział ludności żydowskiej w produkcji
rzemieślniczej w miastach, szczególnie we wschodniej części państwa. Poza zajęciami, do wykonywania których
potrzebna była zgoda rabina ze względu na przepisy religijne (np. ubój rytualny), czynni byli w około czterdziestu
rzemiosłach, przy czym powszechnym zajęciem żydowskich rzemieślników było krawiectwo.

Mimo trudności i konsekwencji wojennych dość dobrze prosperowało górnictwo solne. W Wieliczce pod koniec
XVII wieku sól otrzymywano z 11 szybów, w Bochni z 2-3. Kontynuowano prace poszukiwawcze, choć dość bezplanowo,
usprawniano transport i odwadnianie kopalń. Żupy krakowskie (Wieliczka, Bochnia) w końcu XVII wieku,
a także później, dawały o około 20% mniej w porównaniu z pierwszą połową XVII wieku. Odpowiadało to jednak,
ze względu na zmniejszenie liczby ludności w kraju, aktualnemu zapotrzebowaniu. Pod względem techniki produkcji
żupy krakowskie stały na dobrym poziomie.

Kierunki i dynamika handlu międzynarodowego i wewnętrznego na ziemiach polskich w drugiej połowie XVII
i pierwszych dziesięcioleciach XVIII wieku pozostawały przede wszystkim pod wpływem kryzysu gospodarki folwarcznej,
załamania się dynamiki rozwojowej miast oraz sytuacji na rynkach zagranicznych, związanej m.in.
z przemianami w technice handlu.

Najogólniej rzecz ujmując, należy stwierdzić, że ziemie polskie straciły poprzednie znaczenie tranzytowe.
W dużym stopniu przyczyniły do tego wojny, lecz także skierowanie handlu rosyjskiego przez Bałtyk z pominięciem drogi
lądowej przez Rzeczpospolitą. Było to po części skutkiem świadomej polityki cara Piotra I, lecz odzwierciedlało
też ogólniejsze tendencje.

3. System folwarczno-pańszczyźniany w Polsce.

Dążenie do posiadania coraz większego majątku było związane ze wzrostem poziomu życia szlachcica,
który mógł stać się magnatem. Jan Olbracht wydał przywilej piotrkowski w 1496 r. Uniemożliwił on chłopom
swobodnego opuszczania wsi. W ten sposób szlachta otrzymała tanią siłę roboczą. Przywilej stał się podstawą
utworzenia w Polsce instytucji folwarku pańszczyźnianego, czyli wielkiego gospodarstwa rolnego lub hodowlano-
rolnego, nastawionych na zbyt. Funkcjonowanie folwarku opierało się na przymusowej pracy chłopa na rzecz właściciela.
Pańszczyzna miała różne formy. Najczęściej spotykanym modelem pańszczyzny była praca od wschodu do zachodu
słońca. Była też forma zwana jutrzyną – polegała na tym, że chłop otrzymywał działkę ziemi dodatkowo,
którą musiał uprawiać. Pan nie dbał o formę jej zagospodarowania, ale by chłop oddał mu z tej ziemi plon w określonej
ilości. Chłopi byli zobowiązani jeszcze do dodatkowych prac na rzecz dworów np. przewóz zbiorów.
Były one największym ciężarem dla chłopa. Szlachta dążyła do powiększania swoich majątków, dlatego rozumiała,
że jest koniecznie zwiększanie siły roboczej. W 1423 r. szlachta zagwarantowała sobie prawo wykupu majątków
sołtysich. Zabiegała także o przywiązanie chłopa do ziemi, by w ten sposób ograniczyć możliwość przemieszczania się siły
roboczej. Szlachta dążyła także do usuwania z dobrej ziemi chłopów zagrodników, wyznaczając w zamian gorsze grunty
(rugowanie). W XVI w. określono i ujednolicono w całej Koronie wymiar pańszczyzny w majątkach szlacheckich.
Ten najniższy wymiar wynosił jeden dzień z łana. Zdarzało się także, że pańszczyzna miała wymiar 3- 4 dni z łana.
Chłop, który posiadał pół łana lub więcej był zobowiązany do tzw. pańszczyzny sprzężajnej, musiał się stawić do pracy
z własnym sprzętem. Posiadający mniejsze gospodarstwa byli z tej pańszczyzny zwolnieni. Wówczas odprawiali
tzw. pańszczyznę pieszą, bez sprzętu, bez narzędzi. W folwarkach szlacheckich zajmowano się przede wszystkim uprawą
zboża. Mniejsze znaczenie miała hodowla. Zboże stało się podstawowym elementem eksportu polskiego.

Ogólnie rzecz biorąc, w Polsce istniały dwa typy folwarków. Pierwszy z nich jest typ ekspansjonistyczny,
bowiem związany był z rynkiem zagranicznym, głównie z Gdańskiem, przez który przechodził niemal cały morski eksport
zboża z Polski. Dominował on na terenach położonych, dogodnie do spławu zboża oraz dotyczył przede wszystkim
większych dóbr, które mogły pozwolić sobie na dość skomplikowaną organizację transportu rzecznego.
Spławiano zboże różnego rodzaju tratwami, które potem sprzedawano w Gdańsku jako drewno, czym kierowali fachowi
flisacy mający do pomocy pańszczyźnianych chłopów. Mniej zamożni właściciele ziemscy mogli uczestniczyć w takich
transportach, gdy potrafili dowieźć zboże do miejsca, skąd rozpoczynano spław, bądź też gdy bogatszy właściciel
organizował skup zboża na spław. Drugi typ folwarku nazywamy autonomicznym, bowiem podstawy

jego gospodarczego istnienia ograniczone były do rynku wewnętrznego niezależnie od tego, czy był on w granicach
państwa czy też na terenach przygranicznych.

4. Elekcje i ich rola w funkcjonowaniu Rzeczpospolitej.

W nowej sytuacji, gdy nie było króla, a więc tego, który miał prawo zwoływać sejm, senat na swym zjeździe w Kaskach
(1572) ogłosił zwołanie sejmu konwokacyjnego o charakterze konfederacji. Sejm ten, który zebrał się w 1573 roku,
przyjął, w dużym stopniu pod wpływem przywódców szlacheckich, takich jak Mikołaj Sienicki i zaczynający wówczas swą
karierę polityczną Jan Zamoyski, zasadę elekcji uiritim, tzn. bezpośredniej, w której każdy szlachcic ma prawo wziąć
udział (tzw. wolnej elekcji). Przebieg elekcji prezentował się następująco:

I.

początek bezkrólewia – po śmierci, lub abdykacji króla następowało bezkrólewie, a władzę przejmował interrex,

którym był pierwszy senator, czyli prymas Polski i Litwy.

II.

sejm konwokacyjny – prymas niezwłocznie zobowiązany był do zwołania Sejmu, zwanego konwokacyjnym,

gdyż ustalano na nim szczegółowo pacta conventa, czyli zobowiązania, jaki przyszły król będzie musiał wypełnić.
Na sejmie tym ustalano też datę i miejsca zwołania elekcji. Sejm trwał co do zasady ok. dwa tygodnie.

III.

sejm elekcyjny – właściwa elekcja. Na sejm ten miał prawo przybyć i głosować na nim każdy szlachcic polski.

Co do zasady cały sejm miał trwać sześć tygodni. Na miejsce przeprowadzenia sejmów elekcyjnych wybierano
podwarszawską wieś Wolę. Kandydaci zgłaszali chęć zostania królem osobiście lub przez swoich przedstawicieli
(zwłaszcza obcokrajowcy). Po wybraniu władcy zwoływany był sejm koronacyjny.

IV.

sejm koronacyjny – odbywał się w Krakowie, gdzie tradycyjnie przeprowadzano obrzęd. Obrzędu dokonywał,

co do zasady prymas. Sejm trwał około dwa tygodnie W czasie sejmu króla-elekta dopełniał formalności wyboru,
ślubował m.in. przestrzegać artykułów henrykowskich i uzgodnionych pacta conventa. Po tym fakcie następował
trzydniowy obrzęd koronacji w archikatedrze wawelskiej.

Pacta conventa, w dawnej Polsce umowa zawierana pomiędzy królem elektem i wyborcami. Zobowiązywała króla
do wykonania postulatów uchwalonych na sejmie konwokacyjnym. Postulaty dotyczyły spraw z zakresu polityki
zagranicznej, obronności, nakładania podatków, finansowania oświaty, sprowadzania cudzoziemców do kraju
i przekazywania im urzędów itp. Pacta conventa osłabiały stanowisko króla w państwie, ich głównym celem była
jednakże ochrona Rzeczypospolitej przed wykorzystywaniem jej sił w interesach dynastycznych wybieralnych
monarchów. W 1768 pacta conventa weszły w skład uchwalonych przez sejm praw kardynalnych.

Artykuły henrykowskie, najważniejsze zasady ustrojowe Rzeczypospolitej, spisane w formie 21 artykułów przez szlachtę
zebraną, podczas bezkrólewia 1573, w Kamieniu pod Warszawą. W odróżnieniu od pacta conventa, zawierających
osobiste zobowiązania elekta, artykuły henrykowskie stanowiły rodzaj stałej ustawy zasadniczej zaprzysięganej przez
wszystkich nowo wstępujących na tron polski monarchów, począwszy od Henryka III Walezego.
Zawierały m.in. zasadę powoływania królów wyłącznie w drodze wolnej elekcji oraz zobowiązania króla do: zwoływania
sejmu co dwa lata na 6 tygodni, nienakładania nowych ceł i podatków ani niezwoływania pospolitego ruszenia bez zgody
sejmu, niepodejmowania decyzji dotyczących wojny i pokoju bez zgody senatu. Przy boku króla utworzono ponadto
specjalną radę, składającą się z 16 senatorów, tzw. rezydentów, powoływanych na sejmie co dwa lata.
Mieli oni, zmieniając się co pół roku, w składzie 4 osób przebywać przy królu, stanowiąc organ zarówno doradczy,
jak i kontrolny. W razie nieprzestrzegania przez monarchę praw i przywilejów szlacheckich artkuły henrykowskie dawały
szlachcie prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi (rokosz), utrzymywały również wszystkie dotychczasowe urzędy.

5. Przywileje szlaceckie i kształtowanie się demokracji szlacheckiej w Rzeczpospolitej.

1454 Nieszawa Przywilej dla szlachty wielkopolskiej i małopolskiej:



nienakładanie nowych podatków, niezwoływanie pospolitego
ruszenia oraz niezmieniania praw bez zgody sejmiku
prowincjonalnego (w Wielkopolsce);



zakaz

łączenia

urzędów

starosty

i wojewody/kasztelana w danej ziemi/województwie;



obniżenie cen soli dla szlachty.

Kazimierz IV
Jagiellończyk

1492

Wilno

Przywilej dla bojarstwa litewskiego:



zastrzeżenie odrębności i samodzielności Wielkiego Księstwa
Litewskiego oraz nienaruszalności jego granic.

Aleksander I

Jagiellończyk

1493

Piotrków



zatwierdzenie wszystkich praw i wolności Krakowa i jego
mieszkańców – formalne zrównanie Krakowa ze szlachtą;



chłop może opuścić wieś dopiero po uregulowaniu wszystkich
powinności względem pana;



zakaz ingerencji kościelnej w sądy świeckie;



dwuizbowy sejm.

Jan I Olbracht

1496

Piotrków



ograniczenie wolności chłopów: najwyżej jeden syn chłopski
rocznie może opuścić wieś (pod warunkiem, że otrzyma od
pana pozwolenie pisemne), zaostrzenie kar za zbiegostwo,
początek przypisania chłopa do ziemi;



zakaz posiadania dóbr ziemskich przez mieszczan;



zwolnienie z ceł towarów szlacheckich na własny użytek, lub
własnej produkcji.

1501

Mielnik



najważniejsze decyzje państwowe podejmuje senat;



król (princeps senatus) przewodniczy senatowi i wykonuje
jego uchwały;



możliwość rokoszy – gdy władca nie zrealizuje decyzji senatu
lub targnął się na jego uprawnienia;



senatorowie odpowiedzialni jedynie przed senatem;



starostwo krakowskie może piastować tylko kasztelan albo
wojewoda krakowski.

Aleksander I

Jagiellończyk

1504

Piotrków



zakaz łączenia dwóch (i więcej) urzędów.

1505

Radom

konstytucja "Nihil novi":



anulowanie przywileju mielnickiego;



nowe prawa i podatki tylko za zgodą sejmu i senatu;



zakaz pociągania spraw świeckich pod trybunały duchowne;



zakaz stanowienia ceł prywatnych;



ograniczenie innych stanów w dostępie do urzędów
duchownych;



zakaz trudnienia się przez szlachtę handlem i rzemiosłem pod
groźbą utraty szlachectwa.

1520

Toruń



minimalny zakres pańszczyzny – jeden dzień w tygodniu;



wolna (dla szlachty) żegluga po Wiśle;



ograniczona kompetencja sądów miejskich, gdy sprawcą był
szlachcic.

Zygmunt I Stary

1532

Piotrków



zakaz opuszczania wsi przez chłopów bez zezwolenia pana;



zakaz ukrywania zbiegłych chłopów i nadawania im
obywatelstwa miejskiego.

1578 Warszawa



zrzeczenie się przez króla uprawnień najwyższego sędziego
na rzecz powołanego Trybunału Koronnego (27 deputatów
szlacheckich

wybieranych

corocznie;

6

duchownych

wybieranych przez kapituły);



upoważnienie Trybunału do rozpatrywania apelacji od
wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich.

Stefan Batory

1791 Warszawa



ustawa o miastach królewskich:



rozciągnięcie nietykalności osobistej na mieszkańców miast
królewskich;



zezwolenie mieszczanom na nabywanie nieruchomości
ziemskich, sprawowanie niższych i średnich stanowisk;



rozszerzenie możliwości nobilitacji (poprzez nabycie ziemi,
sprawowanie odpowiednich urzędów, podczas sejmu);



uczestnictwo 24 plenipotentów (pełnomocników) miast
podczas obrad sejmu.

Stanisław August

Poniatowski

6. Powstanie i funkcjonowanie Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

W czasie zawarcia w 1385 roku unii krewskiej, która miała wyrażać program jednoczenia obu państw,
sytuacja była bardzo skomplikowana. Z jednej strony Litwa zbliżała się kulturowo, religijnie i ustrojowo do Polski.
Z drugiej jednak nie chciała tracić swej odrębności państwowej. Ponadto potrzebowała wsparcia Korony w zagrożeniu
moskiewskim. Po śmierci Jagiełły unia z Litwą miała charakter personalny (dynastyczny), choć i ta była zagrożona.
Aleksander miał być tylko wielkim księciem litewskim, lecz po jego wyborze na króla Polski opracowany został nowy akt
unii (unia mielnicka z 1501 roku) przewidująca wspólny sejm i jednego panującego. Nie zyskał on jednak poparcia
ze strony litewskiej elity politycznej (możnych); jedynie utrzymana została zasada unii dynastycznej.
Opracowywano statuty litewskie. W latach 1565-1566 wprowadzono na Litwie, wzorowany na polskim,
podział administracyjny (powiaty, województwa), powiązany z organizacją sejmikową. Każdy powiat miał swój sejmik,
wysyłający dwóch posłów na sejm. Niezależnie od tego działał jednak specyficzny czynnik wpływający na rozwój dążeń
zjednoczeniowych, a mianowicie rosnąca aktywność szlachty tych terenów. Dążyła ona do podobnych przywilejów,
jakie posiadała szlachta polska. Następowała szybka polonizacja najpierw warstw średnich, a później możnowładztwa.
Panująca w Polsce tolerancja nie wprowadzała elementu obaw religijnej dyskryminacji. Ważnym czynnikiem
skłaniającym litewsko-ruskie możnowładztwo do związania się z państwem polskim była możliwość zrobienia
w nim kariery politycznej. Z chwilą zawierania unii lubelskiej 1569 roku na polskiej demokracji szlacheckiej pokazywać
zaczęły się wyraźne rysy otwierające drogę dla wzrostu władzy magnatów. Możni litewsko-ruscy mogli,
ze względu na swe bogactwa, skorzystać z tej możliwości w pierwszym rzędzie.

Za Zygmunta I z unii korzystali przede wszystkim Litwini. Straciła zaś wiele Polska, wyciągnięta w bezpośredni konflikt z
Moskwą. Podobnie, głównie z pozycji wielkiego księcia litewskiego, dążył Zygmunt August do opanowania Inflant ,
zaniedbując sprawę bliskich Polsce Prus Książęcych. Na sejmach polskich egzekucjoniści wysuwali postulaty pełnej
inkorporacji Litwy. Ostateczny kształt unii polsko-litewskiej, proklamowanej l lipca 1569 roku, został ze strony polskiej
wypracowany przez senat i króla, ze strony zaś litewskiej przez szlachtę. Uchwalono inkorporację do Korony Podlasia
oraz Wołynia ze wschodnim Podolem (Bracławszczyzną) i Kijowszczyzną. W rezultacie zawartej unii Polska stała się
państwem federacyjnym, składającym się z dwu równoprawnych członów, powiązanych wspólnym monarchą (i jedną
elekcją) oraz wspólnym sejmem i wspólnym pieniądzem, lecz z zachowaniem odrębnego skarbu litewskiego, odrębnych
urzędów centralnych i odrębnego wojska. O sytuacji prawnej była już mowa.



ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów – monarchia mieszana;



organy władzy – monarcha, element arystokratyczny reprezentowany przez Senat oraz element demokratyczny

reprezentowany przez Izbę Poselską;



władza należała do ogółu szlachty, która mogła wpływać na politykę kraju poprzez uczestnictwo w sejmikach i

sejmach;



główny organ państwa – Sejm walny złożony z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i Izby Poselskiej;



kompetencje sejmu walnego: stanowienie prawa i wyrażanie zgody na podatki;



zgodnie z artykułami henrykowskimi: król miał obowiązek zwoływać sejm co dwa lata na 6 tygodni;



pozycja króla – nie była silna;



nowo wybrany monarcha – obowiązek podpisania artykułów henrykowskich (nienaruszalne zasady ustroju

państwa, tolerancja religijna); z je połączono z pacta conventa – osobistymi zobowiązaniami króla elekta.

Podstawowe zasady i elementy ustroju Rzeczypospolitej określano od 1573 mianem złotej wolności. Składały się na nie:



nietykalność osobista;



wolna elekcja monarchy przez ogół szlachty;



sejm;



pacta conventa;



wolność wyznawanej religii (od 1573);



rokosz;



liberum veto;



konfederacja – prawo do tworzenia lokalnych lub ogólnopaństwowych związków szlachty w celu osiągnięcia

określonych celów politycznych.

7. Sejmy i sejmiki oraz ich miejsce w ustroju Rzeczpospolitej.

Poprzez sejm, a szczególnie izbę poselską, wpływ szlachty na decyzje polityczne został sformalizowany oraz stworzona
została możliwość dalszego zwiększania tego wpływu. Szlachta zainteresowana była przede wszystkim obciążeń
podatkowych i wojskowych, umacnianiem statusu swego stanu, kosztem mieszczaństwa i chłopów. Poprzez umacnianie
swego wpływu na podstawy finansowe państwa szlachta wpływała pośrednio także na sprawy królewskiej polityki
zagranicznej. Król był najwyższym sędzią oraz miał także zastrzeżone prawo obsadzania urzędów państwowych
oraz mianowania senatorów, czyli członków izby wyższej parlamentu (najbogtsze rody szlacheckie + duchowieństwo).
W XVI wieku, mimo rosnącej roli sejmu, a w niej izby poselskiej, pozycja króla była nadal silna – mimo rosnącej
(wg szlachty) groźby absolutyzmu królewskiego. Dbała on o obronę szlacheckiej („złotej") wolności przez co stanowiła
coraz

silniejszą

barierę

przeciw

królewskim

programom

wewnętrznego

umocnienia

państwa,

doprowadzając w następnych wiekach do znacznego osłabienia władzy królewskiej i państwa.

Równocześnie działały lokalne sejmiki, a także zgromadzenia pośrednie między walnymi i lokalnymi - sejmy (sejmiki)
prowincjonalne

zbierające

się

w

Wielkopolsce,

Małopolsce,

województwie

ruskim,

Mazowsze (od przyłączenia w 1529 r.) miało swe własne zgromadzenia szlacheckie. Rola sejmików,
które w formie wieców wykształciły się już w okresie rozbicia dzielnicowego, a upowszechniły w ciągu XIV wieku,
rosła wraz z ewolucją pozycji społecznej szlachty i jej siły gospodarczej. Równocześnie, lecz już w drugiej
połowie XV wieku, rosło znaczenie sejmików prowincjonalnych, na które często przybywał król i członkowie jego rady.
Istotne dla genezy sejmu było wchodzące w życie porozumiewanie się sejmików prowincjonalnych w celu wypracowania
wspólnego stanowiska, głównie w sprawach podatkowych, w stosunku do króla. Na terenach włączonych
po unii lubelskiej sejmików powstało proporcjonalnie znacznie mniej, z wyjątkiem Podlasia, poddanego wcześniej silnym
wpływom Korony. Tereny Wołynia i Ukrainy posiadały po jednym sejmiku w każdym rozległym województwie.
Inaczej było na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego silnie związanego od wieków z Polską
– działało tam 21 sejmików. Podobnie jak w początkowym okresie sejmu obok sejmików lokalnych działały również
sejmiki prowincjonalne. W XVI wieku, a nieraz i później, mniej lub bardziej aktywne były tzw. sejmiki generalne
dla całych prowincji. Do 1572 roku sejmiki miały dwojaki charakter. Na jednych (przedsejmowych) wybierano posłów
oraz ustalano dla nich wytyczne, na drugich (elekcyjnych) wysuwano 4 kandydatów na ewentualnie
pozostające do obsadzenia urzędy ziemskie sędziego, podsędka, pisarza i podkomorzego, spośród których król mianował
jednego. Po powołaniu w 1578 roku Trybunału Koronnego, mającego charakter sądu najwyższego, na specjalnych odtąd
sejmikach (tzw. deputackich) wybierano delegatów (deputatów) do Trybunału. W ostatnich dziesięcioleciach XVI wieku
weszło w życie zwoływanie tzw. sejmików relacyjnych, na których zdawano sprawozdanie z obrad odbytego sejmu.

8. Reformacja i kontrreformacja w Polsce.

Przyczyny reformacji w Polsce:



przywileje Kościoła i niechęć szlachty wobec konkurencji związanej z posiadaniem ziemskim

(tzw. prawo martwej ręki – co dostanie Kościół już nigdy od niego nie wróci);



sprzeciw wobec dziesięciny;



dążenia narodowościowe wraz z uniezależnieniem się od uniwersalizmu papieskiego;



poczucie „przepaści” pomiędzy wiernymi, a wyższym duchowieństwem;



humanizm oparty na filozofii i Piśmie Świętym.

Reformacja w Polsce:



oparta o żywioł szlachecki;



związana z postulatami ekonomicznymi i politycznymi, wtórnie moralnymi czy teologiczno-religijnymi

(poza jednostkami);



rodziła się myśl o kościele narodowym na kształt kościoła anglikańskiego, co popierał arcybiskup i prymas Polski

Jakub Uchański;



wyznania protestanckie:

o kalwinizm – podwójna predestynacja, surowe (purytańskie) życie, brak duchwieństwa, wspólnoty-

komuny demokratyczne; około 20% szlachty;

o luteranizm – predestynacja, zbawienie przez wiarę, usprawiedliwienie, ograniczenie tradycji

do minimum (mały i wielki katechizm); głównie Prusy Książęce (od 1525 rok suzeren), a także wielkie
miasta;

o anababtyzm – brak chrztu dzieci, tworzenie komun spółdzielczych, równość stanowa, brak jakichkolwiek

przedmiotów kultu;

o bracia czescy – odłam husycki wygnany z Czech w 1548 roku, osiedli głównie w Wielkopolsce;
o arianie/antytrynitarianie/bracia polscy – odłam kalwiński, głównie element plebejski, powołali

tzw. Akademię Rakowiecką; propagowali: równość wszystkich ludzi, nieuprawianie rzemiosła
wojennego, negowanie instytucji państwa, krytyka poddaństwa i pańszczyzny, a nawet preferowanie
wspólnego użytkowania ziemi; byli odsuwani przez innych protestantów.

Kontrreformacja:



podparta dużym majątkiem ziemskim (finansowym);



zapoczątkowana przez zakon jezuitów i sobór trydencki;



wiązała się z odnową duchową, liturgiczną i dyscyplinarną kościoła;



uchwały przyjął najpierw w 1564 roku król Zygmunt August, zaś kościół na synodzie w Piotrkowie w 1577 roku;



decydujące dwudziestolecie 1590-1610 – panowanie gorliwego i nietolerancyjnego Zygmunta III;



sprowadzenie do Polski jezuitów przez biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza, autor katolickiego wyznania

wiary (1551):

o pierwsze kolegium w 1564 w Braniewie,
o otwieranie licznych szkół na wysokim poziomie edukacji,
o wzbudzali niechęć z stosunku do niekatolików,
o hamowali laicyzację wraz z zabobonem;



włączano sztukę w proces odnowy Kościoła – teatr, literatura, architektura barokowa;



rozwój życia sakramentalnego i duchowości ludowej wiernych;



odnowa zakonów, wizytacje;



1592r. – powrót do możliwości egzekwowania wyroków kościelnych.

9. Kościoły i wyznania w Rzeczpospolitej.

Kościoły:



katolicki:

o rzymski,
o grecki (unici),
o ormiański (unici);



prawosławny;



protestanckie:

o kalwiński,
o luterański,
o braci polskich/arian/antytrynitarzy,
o braci czeskich,
o anababtystów.

Żydzi:

o rabiniczni,
o karaimi.

Muzułmanie.

10. Szkolnictwo w Polsce epoki nowożytnej.

W XVI wieku i pierwszych dziesięcioleciach XVII wieku wzrosła znacznie liczba, mających charakter podstawowy,
szkół parafialnych na wsiach i w mieście. Tym, co wiek XVI przyniósł w zakresie edukacji nowego,
było w pierwszym rzędzie powstanie pewnej liczby szkół średnich (tzw. gimnazjów akademickich) – katolickich
(głównie jezuickich) oraz protestanckich o znacznych ambicjach co do poziomu, oraz powstanie nowych uniwersytetów.
Zwiększony popyt na wykształcenie objawiała aktywizująca się gospodarczo i politycznie średnia szlachta oraz kościół.



Szkoły parafialne

Od połowy XV wieku najszybszy był rozwój szkół parafialnych. Związane to było z działalnością kościoła katolickiego
po soborze trydenckim. Szkolnictwem parafialnym zajmowały się aktywnie synody biskupie, dokonywano wizytacji szkół,
w 1612 roku opracowano w Akademii Krakowskiej, na zlecenie zasłużonego mecenasa edukacji biskupa Piotra Tylickiego
ustawę szkolną. W połowie XV wieku l szkoła przypadała na około 4 parafie, w początkach XVI wieku już na 2-3 parafie.
W ciągu XVI wieku niemal wszystkie parafie (80-90%) posiadały szkoły. Najliczniej były reprezentowane w Wielkopolsce,
na Pomorzu i w Małopolsce.

Na terenach wschodnich państwa sieć parafialna dopiero się rozwijała. Ukraina posiadała w okresie zawiązywania unii
polsko-litewskiej nie znaną bliżej liczbę szkółek przycerkiewnych. Dopiero pod koniec XVI wieku, pod wpływem kościoła
unickiego, sytuacja ulegała zmianie. Owoce zaczęła przynosić działalność powstających od połowy XVI wieku bractw
religijnych, które broniąc prawosławia, polemizowały z unitami, zakładały drukarnie i szkoły. W 1586 roku z inicjatywy
bractwa założono we Lwowie szkołę o poziomie gimnazjalnym. Wykładano w języku ukraińskim, a wśród przedmiotów
nauczania znajdowały się: łacina, greka, język cerkiewno-słowiański, arytmetyka, astronomia, teologia, a także muzyka.
Około 1615 roku podobna szkoła powstała w Kijowie, która po około 20 latach stała się szkołą średnią.

Na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego szkolnictwo parafialne tworzyło się przy parafiach katolickich,
a także, w miarę rozwoju reformacji, przy zborach protestanckich. Liczba szkół parafialnych do około połowy XVII wieku
rosła. W szkołach parafialnych uczyły się dzieci wszystkich warstw społecznych. W krakowskiej szkole zamkowej
przeważała młodzież pochodząca z miasteczek i wsi poza tym uczyli się tam synowie mieszczan krakowskich
(także kazimierskich czy kleparskich) oraz służby dworskiej i kościelnej mieszkającej na Wawelu.
W szkołach parafialnych uczono przede wszystkim czytania i pisania, podstawowych reguł arytmetyki
oraz przygotowywano do uczestniczenia w liturgii kościelnej (ministrantury). W niektórych szkołach nauka obejmowała
również elementy gramatyki, retoryki i logiki, dając trivium. Czas nauki był niezbyt ściśle określony,
na wsiach uczono się zimą. Przypuszcza się, że nie uczono się dłużej, aniżeli 4 godziny dziennie.
Modus Instituendae Iuventutis (ustawa szkolna na zlecenie bp. Piotra Tomickiego, 1612r.) zalecał uczenie się 4 godziny
przed południem i 4 po południu, lecz nie było to praktykowane. W szkołach parafialnych uczono w zasadzie tylko
chłopców. Dziewczęta pobierały niejednokrotnie naukę w klasztorach, a nieraz w prywatnych szkołach protestanckich.



Szkoły średnie (gimnazja)

Kształcenie na poziomie średnim dopiero zaczęło się rozwijać w XVI wieku. Było wyrazem rosnących aspiracji
do zdobywania bardziej wyspecjalizowanej wiedzy, a przy tym wzrostu znaczenia nauki w życiu społecznym.
Pewien wpływ miały zarówno reformacja, jak i tendencje do reformy w kościele katolickim i prawosławnym.
Nieraz powstające gimnazja były pomyślane bardzo ambitnie, tak że swym poziomem dorównywały uniwersytetom.

Założona w Poznaniu w 1519 roku przez biskupa poznańskiego Jana Lubrańskiego akademią (Academia Lubransciana).
Ulokowano ją w zbudowanym przez biskupa renesansowym gmachu. Biskup pragnął stworzyć w Poznaniu ośrodek
studiów humanistycznych, gdyż Uniwersytet Krakowski nie potrafił w zakresie humanistyki przekroczyć progu
średniowiecza. Mimo wprowadzenia, obok humanistycznego, również wydziału teologii, Akademia nie miała prawa
nadawania stopni naukowych, co zastrzegł sobie Uniwersytet Krakowski. Program obejmował kolejno następujące
przedmioty: gramatyka, stylistyka, etymologia łacińska i grecka, retoryka, historia, geografia,matematyka (rachunki),
astronomia, astrologia, objaśnianie kalendarza, muzyka (w tym śpiew), filozofia, logika. Przygotowujący się do stanu
duchownego studiował jeszcze teologię. Istotnym novum było wprowadzenie języka greckiego. Metoda pamięciowa,
była

uzupełniana

takimi

formami

dydaktycznymi,

jak:

dyktanda,

wypracowania,

wiersze,

mowy,

prowadzenie dysput i polemik.

Dynamicznie rozwijało się gimnazjum gdańskie (1558 r.) ściągając uczniów z wielu terenów Polski, Litwy, Śląska, Niemiec,
Czech, Węgier, Moskwy oraz krajów skandynawskich. Przekształciło się (1580) w uczelnię o faktycznym,
choć nieformalnym charakterze akademickim. Pierwszym rektorem był Jakub Fabricius. Najsilniejszą instytucją tego
rodzaju na Pomorzu stało się protestanckie gimnazjum toruńskie, które wcieliło najbardziej dokładnie nowoczesne
wówczas wzory gimnazjum strasburskiego. Gimnazjum toruńskie pod koniec XVI wieku osiągnęło poziom uniwersytecki;
w 1594 roku przekształcone zostało w szkołę akademicką. Na innych terenach Rzeczypospolitej do znanych gimnazjów
protestanckich zaliczyć należy: gimnazjum kalwińskie, później ariańskie, w Pińczowie (1551), ariańskie w Rakowie (1602),
braci czeskich w Lesznie i Koźminku, kalwińskie w Krakowie, Łańcucie, Secyminie.

Wraz z rozwojem kontrreformacji i napływem jezuitów do Polski rozpoczął się proces zakładania kolegiów jezuickich
na poziomie szkół średnich. W końcu XVI wieku było już kilkanaście takich kolegiów. Najwyższy poziom osiągnęło
kolegium poznańskie, założone w 1572 roku. Gmach, projektu sławnego Jana Baptysty Quadro, wzniesiony został
w ciągu roku. Organizatorem szkoły był Jakub Wujek. Nauka miała realizować model wykształcenia humanistycznego.
Trwała w pięciu klasach niższych 6-7 lat, po czym można było przejść dwuletni kurs filozoficzny lub 4-letni teologiczny.



Szkolnictwo wyższe

Uniwersytet Krakowski w 1535 roku przeżywał pełnię rozkwitu który charakteryzował się dynamicznym wkroczeniem
idei humanizmu do krakowskiej uczelni. Odwołano się do nowych podręczników gramatyki łacińskiej,
a poza tym do nie znanych dotąd podręczników retoryki, epistolografii (sztuki pisania listów) i poetyki oraz otwarto
możliwość studiowania literatury klasycznej i nauki języka greckiego, a także hebrajskiego. W okresie rozkwitu około
połowa

studentów

Uniwersytetu

Krakowskiego

pochodziła

z

zagranicy.

Kraków

słynął

ze

swych

nauk matematycznych i przyrodniczych. Lata 1536-1572 traktuje się jako zmierzch świetności Uniwersytetu.
Mimo starań wielu wybitnych mecenasów uczelni oraz uczonych, nie udało się przywrócić wszechnicy dawnego
poziomu. Spadała liczba studiującej młodzieży, obniżał się poziom naukowy. Doszły do tego trudności materialne
Uniwersytetu i jego profesorów.

Dyplomem Stefana Batorego z 1579 roku, zatwierdzonym w tym samym roku przez papieża Grzegorza XIII,
wileńskie kolegium jezuickie uzyskało wszelkie prawa uniwersytetu. Pierwszym jego rektorem został Piotr Skarga,
dotychczasowy rektor kolegium. Biblioteka powstała dzięki testamentowemu zapisowi Zygmunta Augusta,
jeszcze na rzecz kolegium jezuickiego, zaś Mikołaj Krzysztof Radziwiłł podarował nowej uczelni drukarnię.
Wykonawczyni

testamentu

króla,

Anna

Jagiellonka,

przekazała

tylko

część

biblioteki

królewskiej.

Akademia

miała

charakter

humanistyczny,

lecz

przede

wszystkim

przygotowywała

duchownych,

kształcących się na wydziale teologicznym. Księży przygotowywały także specjalne seminaria duchowne.
Wysoki poziom osiągnęło, założone w 1581 roku, seminarium papieskie w Braniewie na Warmii.

Ambitne plany w dziedzinie szkolnictwa miał lennik polski, książę pruski Albrecht. W 1544 roku z jego inicjatywy
założony został uniwersytet w Królewcu. Posiadał on cztery katedry: teologii, prawa, medycyny i sztuk wyzwolonych,
do których należały: filozofia, filologia, historia wraz z retoryką i poetyką.

11. Pozycja królewicza w systemie elekcyjnym.

Królewicz to nie książę. Nie miał zaplecza politycznego, ekonomicznego i elekcyjnego. Jego miejscem podczas obrad była
prawica króla (pod baldachimem). Nie mógł być duchownym. Nie miał głosu na sejmie. Jego skarbiec zależny
był od sejmu, który utrzymywał królewicza. Problem sprawiał jego ożenek, gdyż za nim nic nie szło.
Pojawiały się także problemy dyplomatyczne w relacjach z innymi dworami królewskimi – nie do końca było wiadomo
jak ich przyjmować (rodzina królewska, ale nie dziedzic tronu). Sytuacja komplikowała dodatkowo dynastyczna
monarchia elekcyjna (np. Jagiellonów), która była praktykowana w wypadku kilku władców panujących.

12. Kryzys państwa Polskiego w XVIII wieku.

Przyczyny wewnętrzne:



zrujnowanie szlachty – w szczególności drobnej, wzrost gołoty podatnej na tzw. klientelę;



osłabienie pozycji politycznej i ekonomicznej szlachty średniej;



upadek miast;



pojawienie się silnej oligarchii magnackiej;



konflikty między wpływowymi rodami magnackimi;



naciąganie mechanizmów demokratycznych takich jak: wolna elekcja, sejm wolny, liberum veto,

prawo konfederacji, prawo rokoszy, czy przysięgę monarchy na pacta conventa i artykuły henrykowskie;



konflikty przy wyborze marszałka sejmowego, które paraliżowały tą instytucję;



ograniczanie praw monarchy przez pacta conventa;



decentralizacja władzy zatrzymana dopiero na stopniu powiatowym;



obce rody na tronie Polski;



unia personalna z saksonią – August II Mocny (1682r.) na tronie Polski – różnice między Saksonią a Polską; Polska

traktowana marginalnie – uwaga zwrócona ku Saksonii, brak władcy w kraju, brak sejmów, bitwy innych krajów
na terenie Polski;



wyczerpanie militarne, spadek liczby ludności o ok. 30%, zniszczenia pól uprawnych, zniszczenia miast,

niezadowolenie społeczne.

Przyczyny zewnętrzne:



wojny toczone w poprzednim stuleciu (Rosja, Szwecja, Turcja) i ich skutki;



wielka wojna północna pomiędzy Królestwem Danii i Norwegii, Rosją, Saksonią, Prusami i Hanowerem a Szwecją

na terenie Polski w latach 1700-1721;



protektorat cara Piotra I nad Polską;



umowy międzynarodowe Rosji (z sąsiadami i Szwecją) gwarantujące brak interwencji mocarstw

w system polityczny Polski;



ingerencja państw ościennych w sprawy wewnętrzne Polski - sejm niemy (1717) pod przewodnictwem Rosji,

walka o tron między Leszczńskim a Wettinem; układ w Poczdami (1720), mówiący o niezmienności ustroju
polskiego; "traktat Loewenwolda (1732); podwójna elekcja (1733); sejm repninowski (1767);



wojny sąsiadów toczone na terenie Polski niestrzeżonej na granicach;



racje polityczne mocarstw w stosunku do Polski: Rosji, Austrii, Prus i Francji;



oparcie się Stanisława Augusta Poniatowskiego na sile Rosji.

13. Renesans w Polsce.

Filozofią epoki stał się humanizm renesansowy z antropocentryzmem. Dokonało się ostateczne przyjęcie osiągnieć
wcześniejszych dwustu lat w postaci filozofii Arystotelesa i Platona co spowodowało ożywienie w studiach
nad greką klasyczną, łaciną i w późniejszym czasie hebrajszczyzną.

 Architektura

Na dwór Jagiellonów pierwsze idee renesansu przeniknęły pod koniec XV wieku. Już w 1470 r. osiedlił się w Krakowie
włoski humanista Kallimach (Filippo Buonacorsi), który przebywał na królewskim dworze jako nauczyciel syna Kazimierza
Jagiellończyka Jana Olbrachta. Propagatorami humanizmu byli także polscy dyplomaci, którzy zetknęli się z nowymi
prądami na europejskich dworach oraz młodzież studiująca na uniwersytetach w Italii. Zygmunt I w latach 1498 - 1501
przebywał na węgierskim dworze swojego brata Władysława Jagiellończyka, gdzie poznał nowe idee.
Po objęciu tronu w Polsce (1506) Zygmunt I sprowadził z Włoch artystów. Wpływy włoskie stały się jeszcze bardziej
widoczne po ślubie Zygmunta z Boną. Początkowo tradycje średniowiecza i nowe prądy współistniały ze sobą
przenikając się nawzajem. Mecenat - przede wszystkim dworu oraz naśladujących króla magnatów,
dostojników kościelnych i bogatych mieszczan, a także rozkwit państwa - to czynniki sprzyjające rozwojowi nauki i sztuki.
W rozwoju renesansu Polska wyprzedziła Francję i Niemcy.

W architekturze polskiej renesans dzieli się na trzy okresy:



okres I - 1500 - 1550,

nazywany także włoskim; artyści włoscy przede wszystkim z Florencji; pożar Wawelu w 1499 roku spowodował
jego

odbudowę

w

nowym

stylu

przez:

Rosenberga,

Franciszka

Florentyczka,

Bartłomiej

Berecci,

Benedykt z Sandomierza;



okres II - 1550 - 1600,

czas upowszechnienia stylu, początki manieryzmu i uleganie wpływom niderlandzkim, powstają plany miast idealnych;
zrealizowano dwa rozwiązania: Zamość według projektu Bernarda Morando dla hetmana Zamoyskiego
oraz Żółkiew (Ukraina) dla Żółkiewskiego;



okres III - 1600 - 1650,

manieryzm, pojawienie się elementów baroku.

Przykładowa architektura:



Kaplica Zygmuntowska – Bartłomiej Berecci;



Krużganki Wawelskie – Franciszek Florentczyk;



Sukiennice – Santi Gucci, Jan Maria Padovano;



Jan Babtysta Quatro – Ratusz w Krakowie;



Kościół Bernardynów we Lwowie – Paweł Rzymianin;



Zamek w Baranowie Sandomierskim – Santi Gucci;



Czarna Kamienica – Piotr Barbon.

 Malarstwo

Wyjątkowo

silny

w

Polsce

system

cechowy

tamował

długo

rozwój

indywidualnej

twórczości.

Sprzyjał

też

przywiązaniu

do

tematycznych

i

ikonograficznych

schematów

gotyckich,

które utrzymywały się przez długie lata. Przełomem stało się wprowadzenie pejzażu do tła obrazu,
sugerowanie przestrzeni, rezygnacja ze złotego tła. Malarstwo sztalugowe renesansu rozwijało się słabo
i

nie

wydało

dzieł

równych

niderlandzkim

czy

włoskim.

Sprowadzano

malarzy

zagranicznych.

Wyjątek stanowił Stanisław Samostrzelnik.

Perły malarskie:



Kodeks Baltazara Behema – miniatura;



Portret bp Piotra Tomickiego – Stanisław Samostrzelnik;



Portret Stefana Batorego – Marcin Kober;



Portret Stanisława Tęczyńskiego – Tomasz Dolabella;



Apoteoza Gdańska – Izaak van Blocke;

 Literatura

Podobnie jak w przypadku architektury w literaturze epokę tą dzielimy na trzy okresy:



renesans wczesny: 1506-1543

Początki literatury polskiej epoki Odrodzenia w Polsce wiążą się twórczością poetów polsko-łacińskich wywodzących się
na ogół z kręgu elity dworskiej. Poezję tę zapoczątkowali cudzoziemcy, którzy osiedlili się w Polsce.
Nastąpił gwałtowny rozwój drukarstwa. Jednak największy rozgłos zyskał w tym okresie Klemens Janicki (+1543) poeta
chłopskiego

pochodzenia,

uwieńczony

we

Włoszech

laurem

poetyckim,

autor

elegii,

epigramatów

i utworów politycznych oraz najciekawszego dzieła – autobiograficznej elegii O sobie samym dla potomności.
W roku 1543 wydano dzieło Mikołaja Kopernika (+1543) O obrotach sfer niebieskich.



okres rozkwitu: 1543-1584

W tym czasie mieszczą się wszystkie najważniejsze wydarzenia polityczno-społeczne oraz twórczość najwybitniejszych
pisarzy wieku: Mikołaja Reja (Krótka rozprawa między trzema osobami Panem, Wójtem a Plebanem), Jana
Kochanowskiego czy Andrzeja Frycza Modrzewskiego (O poprawie Rzeczypospolitej).



okres schyłkowy: 1584-1629

Do najwybitniejszych twórców tego okresu należą: Szymon Szymonowicz, Piotr Skarga i Mikołaj Sęp-Szarzyński.

14. Barok w Polsce.

W Polsce barok pojawił się na przełomie XVI i XVII wieku. Był to okres panowania pierwszych królów elekcyjnych z poza
dynastii Jagiellonów i kontrreformacji. Czas prowadzenia długoletnich wojen z sąsiadującymi państwami
(Szwecją, Rosją, Turcją) oraz niepokojów wewnętrznych (powstania kozackie). Lata, podczas których rozegrano wiele
bitew odnosząc wspaniałe zwycięstwa i pamiętne porażki. Okres, w którym największy rozgłos uzyskiwali dowodzący
wojskami hetmani. Osobowości powszechnie znane i urastające do miana bohaterów narodowych.
Były to lata niespokojne, które przyniosły Polsce zniszczenia wojenne i chwile ożywienia, odbudowy. Specyficznym
elementem polskiej sztuki okresu baroku był sarmatyzm.

Etapy baroku okresy pokrywają się z czasem panowania władców:



z dynastii Wazów: 1587-1668

Z Włoch barok do Polski przybył niemal równocześnie z narodzinami. Najbardziej rozwinął się on w architekturze
sakralnej,

do

której

zaliczamy:

kościół

Jezuitów

w

Nieświeżu,

Kościół

św.

Anny

w

Krakowie,

Kościół świętych Piotra i Pawła w Krakowie. Zdobione były najpopularniejszymi w tej epoce stiukami,
czyli

łatwo

formowalnym

tynkiem

szlachetnym.

Wśród

architektury

świeckiej

wyróżniają

się:

Zamek Ujazdowski w Warszawie, Zamek Konicpolskich w Podhorcach i Pałac bp. Krakowiskich w Kielcach.
Popiersie króla Jana Kazimierza i Ludwiki Marii stworzył Jan Franciszek Rossi. Najbardziej znanym nadwornym malarzem
był Daniel Szultz (portrety Jana Kazimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego). Panowanie Michała Korybuta
Wiśniowieckiego są latami dzielącymi dwa okresy.



okres panowania Jana III Sobieskiego: 1674-1696

Sobieski zasłynął jako mecenas kultury. Roztoczył opiekę nad zdolnymi artystami, w tym architektami:
Tylmanem z Gameren i Augustynem Loccim, rzeźbiarzem Andreasem Schlüterem i malarzami Danielem Schultzem,
Jerzym

Eleuterem

Szymonowiczem-Siemiginowskim

oraz

humanistami

(Wespazjanem

Kochowskim,

Joachimem Pastoriusem). Zgromadził dużą bibliotekę. Wybudował pałac w Wilanowie, ufundował kościół kapucynów
(votum za wiktorię wiedeńską, gdzie spoczywa jego serce) i kościół św. Kazimierza (sakramentek)
na Nowym Mieście w Warszawie oraz Kaplicę Królewską w Gdańsku.



czas panowania władców saskich: 1697–1763

Poziom życia umysłowego i kulturalnego w Polsce był od początku panowania Augusta II Mocnego do lat 40. XVIII wieku
był bardzo niski na skutek wojny domowej i anarchii. Następuje zupełny brak wznowień dzieł poezji polskiej
(np.

Kochanowskiego)

oraz

bardzo

mała

liczba

wydań

artystycznej

literatury

drugorzędnej.

Do nielicznych autorów odnoszących sukcesy w tym okresie zaliczamy: Jana Stanisława Jabłonowskiego,
Wacława Piotra Rzewuskiego, Jędrzeja Kitowicza. W odpowiedzi na kryzys państwa w czasach saskich powstały takie
dzieła jak O skutecznym rad sposobie Stanisława Konarskiego oraz Głos wolny wolność ubezpieczający przypisywany
Stanisławowi Leszczyńskiemu. W 1747 r. bracia Załuscy założyli w Warszawie bibliotekę Załuskich, która dała początek
Bibliotece Narodowej. Czasy saskie były ostatnim etapem rozwoju budownictwa barokowego, które po regresie
związanym z wojną domową i anarchią, zaczęło ponownie rozwijać się od lat 40. XVIII w.
Obok inwestycji dworskich powstały liczne barokowe rezydencje magnackie (np. Pałac Branickich w Białymstoku,
Pałac Brühla w Warszawie, Pałac Biskupów Krakowskich w Warszawie). W wielu z nich pojawiły się elementy rokokowe.
Wybitnymi przykładami architektury barokowej powstałej w czasach saskich były Kościół Dominikanów we Lwowie,
Ratusz w Buczaczu i Kościół w Berezweczu. W tym okresie przebudowano też kościół Pijarów na Skałce w Krakowie oraz
w Świętej Lipce. Rozwinęła się też wtedy lwowska rzeźba rokokowa.

15. Oświecenie w Polsce.

Przejście od sarmatyzmu do Oświecenia w Polsce było wieloetapowym procesem, trudno zatem jednoznacznie
wyznaczyć cezurę między nimi. Długo spierano się o datę początkową, a także o periodyzację polskiego Oświecenia.
Powszechnie przyjmuje się jego trzyetapowość, wyróżniając trzy fazy powiązane ściśle z wydarzeniami politycznymi,
które miały wtedy miejsce w Rzeczypospolitej:



1740-1764 – faza wstępna – elementy wczesnego Oświecenia występowały wówczas razem z elementami

kultury charakterystycznymi dla epoki saskiej (schyłkowego baroku, sarmatyzmu).



1764-1795 – główna, dojrzała faza polskiego Oświecenia przypadająca na lata panowania Stanisława Augusta

Poniatowskiego – stąd jej nazwa oświecenie stanisławowskie. Powstaje wówczas „Monitor”, Szkoła Rycerska,
obraduje Sejm Wielki i uchwala Konsytytucję 3 Maja. Oświecenie stanisławowskie trwało do utraty
niepodległości przez Rzeczypospolitą w 1795 r. Okres ten dzieli się jeszcze cezurą około roku 1788.
19 listopada 1765 roku swoją działalności zainaugurowała scena narodowa, a spektaklem premierowym
była komedia Józefa Bielawskiego „Natręci”. Utwór ten powstał na zamówienie króla Stanisława Augusta
i był wystawiony w języku polskim. Celem teatru narodowego było obśmiewanie tradycji sarmackich,
którym przeciwstawiał się król, a przez to promowanie nowego wizerunku szlachcica raz programu naprawy
Rzeczypospolitej, zgodnego z hasłami oświecenia. W tym samym roku powstał pierwszy słownik
Abrahama Troca oraz powołano Szkołę rycerską. W 1773 roku powołano Komisję Edukacji Narodowej.
W tym okresie swój debiut miał Hugo Kołłątaj. Powstały właściwe Łazienki Królewskie w Warszawie,
w której dominują ogrody w stylu francuskim i włoskim oraz architektura klasycystyczna.
W nich odbywały się tzw. obiady czwartkowe.



1795-1822 – po III rozbiorze Polski Oświecenie weszło w fazę późną – postanisławowską, porozbiorową.

Pod koniec tego okresu wyraźnie dochodzą do głosu elementy światopoglądu romantycznego.
Jako umowną datę graniczną wymienia się rok 1822, kiedy to Adam Mickiewicz wydał swoje Ballady i romanse.
Definitywny

kres

zmierzającego

ku

schyłkowi

Oświecenia

przyniosło

powstanie

listopadowe.

W 1800 roku powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które związane było z nurtem niepodległościowym
w literaturze i kulturze polskiej. Towarzystwo główny nacisk położyło na rozwój nauki i literatury,
który miał dowieść żywotności i trwałości narodu pozbawionego niedawno własnej państwowości.

Pojęcia związane z epoką



empiryzm – poznanie jedynie za pomocą doświadczenia;



deizm – dokryna filozoficzno-religijna, według której Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego funkcjonowanie;



ateizm – pogląd filozoficzny zakładający nieistnienie Boga oraz świata pozagrobowego;



krytycyzm – postawa poznawcza, nakazująca kontrolę prawdziwości powszechnie uznanych sformułowań

i twierdzeń, a także rozważenie własnych przekonań w odniesieniu do nowych okoliczności;



libertynizm – ruch umysłowy, który opierał się na wolnomyślicielstwie i laickiej postawie;



racjonalizm – kierunek filozoficzny wskazujący na rozum jako jedyne nadrzędne narzędzie poznania prawdy;



utylitaryzm – doktryna etyczna, wedle której jednostka powinna być użyteczna, a wówczas jej działania,

ukierunkowane na pomoc innym ludziom, przełożą się na wzrost jej znaczenia w społeczeństwie;



sensualizm – pogląd filozoficzny wskazujący na zmysłowe wrażenia, które są odbiciem świata rzeczywistego

jako jedyne prawdziwe źródło wiedzy;



rokoko – nurt stylistyczny, obecny zwłaszcza w architekturze wnętrz, ornamentyce, rzemiośle artystycznym

i malarstwie oraz literaturze; opozycyjny wobec baroku odznaczający się lekkością i dekoracyjnością form.