1

materiały dla rolników

Radom 2004

Druk wykonano w ramach zadania zleconego MRiRW

zgodnie z decyzją HORre-401-182/04

z dnia 25.06.2004 r.

CHÓW BYD£A MLECZNEGO

METODAMI EKOLOGICZNYMI

2

Autorzy:

1.

prof. dr hab. Juliusz Andrzej Strzetelski

2.

doc. dr hab. Krzysztof Bilik

3.

dr in¿. Barbara Niwiñska

4.

dr in¿. Jerzy Szyndler

Instytut Zootechniki w Krakowie

Projekt ok³adki: Marek Rz¹sa, RCDRRiOW w Przysieku

© Copyright by: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Wydawca:
Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego
- Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich
w Radomiu
ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. [phone]
e-mail:[e-mail]
www.cdr.gov.pl/radom

Realizacja i druk:
GP RCDRRiOW w Radomiu
ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. [phone]
e-mail:[e-mail]
www.cdr.gov.pl/radom

ISBN 83-89060-48-5

Nak³ad: 3000 egz.

3

Spis treœci

1. Wstêp ................................................................................................................ 4
2. Dobór ras i obsada zwierz¹t ..............................................................................5
3. Zasady ekologicznego ¿ywienia byd³a mlecznego ze szczególnym
uwzglêdnieniem polskich norm ¿ywienia IZ-INRA (2001) .................................6
4. Typy gospodarstw z uwzglêdnieniem organizacji bazy paszowej ..................15
5. Wartoœæ zdrowotna mleka pozyskiwanego w warunkach ekologicznych.......19
6. Bilansowanie dawek pokarmowych dla poszczególnych kategorii byd³a,
zgodnie z zapotrzebowaniem i za³o¿eniami ¿ywienia ekologicznego ................20
7. Systemy zadawania pasz w gospodarstwie ekologicznym .............................21
8. Czynniki wp³ywaj¹ce na wydajnoœæ rozrodcz¹ krów w gospodarstwie
ekologicznym ......................................................................................................21
9. Higiena i profilaktyka w ekologicznym chowie byd³a mlecznego .................22
10. Efektywnoœæ ¿ywieniowa i ekonomiczna chowu byd³a mlecznego
w gospodarstwach ekologicznych .......................................................................24
11. Systemy utrzymania zwierz¹t ........................................................................24
12. Mikroklimat pomieszczeñ inwentarskich......................................................27
13. Za³¹cznik Nr 1 – Upowa¿nione jednostki certyfikuj¹ce rolnictwo
ekologiczne w roku 2003 ................................................................................... 30

4

Wstêp

Uzyskiwanie produktów pochodzenia zwierzêcego zgodne z zasadami rolnic-

twa ekologicznego (organicznego, biologicznego) to system produkcji zapewnia-

j¹cy zdrowie i dobrostan zwierz¹t gospodarskich, przy zachowaniu zgodnych z na-

tur¹ sposobów gospodarowania.

Mleko krowie, z uwagi na swoje walory od¿ywcze, zajmuje wa¿ne miejsce

w ¿ywieniu cz³owieka. Obecnie ¿ywnoœæ przesta³a byæ postrzegana wy³¹cznie jako

Ÿród³o sk³adników pokarmowych s³u¿¹cych pokryciu potrzeb organizmu cz³owie-

ka, natomiast wzros³o zainteresowanie konsumentów jej walorami prozdrowotny-

mi. St¹d coraz wiêcej uwagi wiele uwagi poœwiêca siê czynnikom maj¹cym wp³yw

na walory dietetyczne i smakowe mleka i jego przetworów, do których mo¿na za-

liczyæ genotyp zwierzêcia (rasê), ¿ywienie i utrzymanie. Chów byd³a ras mlecz-

nych zgodnie z za³o¿eniami produkcji organicznej, zapewnia uzyskanie mleka war-

toœciowego ze wzglêdu na zdrowie cz³owieka.

5

Dobór ras i obsada zwierz¹t

Przy wyborze rasy byd³a nale¿y braæ pod uwagê nie tylko wydajnoœæ mleczn¹,

ale równie¿ takie cechy jak: d³ugowiecznoœæ krów, czas u¿ytkowania, wydajnoœæ

¿yciow¹, odpornoœæ na mastitis, odpornoœæ na paso¿yty, p³odnoœæ, ³atwoœæ ocieleñ,

tempo brakowania krów oraz w³aœciwoœci technologiczne uzyskiwanego mleka.

Byd³o rasy holsztyñsko-fryzyjskiej (hf) - jako wyspecjalizowana rasa mleczna,

mo¿e byæ hodowane w gospodarstwach ekologicznych posiadaj¹cych paszê objêto-

œciow¹ dobrej jakoœci, o wysokiej wartoœci pokarmowej. Mo¿liwe jest wtedy uzy-

skanie od krów tej rasy wydajnoœci przekraczaj¹cej 7000 kg mleka w ci¹gu roku.

W warunkach produkcji organicznej bardziej przydatne jest byd³o rodzimych

ras, produkuj¹ce nie wiêcej ni¿ 5 – 6 tys. kg mleka rocznie, najlepiej o kombinowa-

nej u¿ytkowoœci.

Rasa czarno-bia³a (cb) - byd³o tej rasy w wyniku krzy¿owania i doskonalenia

byd³a miejscowego z byd³em fryzyjskim uznane jest jako typ kombinowany, mlecz-

no-miêsny z podkreœleniem u¿ytkowoœci mlecznej (wydajnoœæ 5000-6000 kg mle-

ka/rok, o zawartoœci 4% t³uszczu i 3,3% bia³ka). Doros³e krowy osi¹gaj¹ masê

cia³a 620 kg i wysokoœæ w k³êbie 135 cm.

Rasa czerwono-bia³a (czb) - za polski wzorzec przyjmuje siê typ mleczno-miê-

sny du¿ego kalibru (masa cia³a doros³ych krów 650 kg, wysokoœæ w k³êbie min.

132 cm), o zrównowa¿onych cechach mlecznych i miêsnych (5000-5500 kg/rok,

zawartoœæ t³uszczu 4%, bia³ka 3,3%). Wydajnoœæ rzeŸna buhajków siêga 60%. Byd³o

rasy czb jest dobrze przystosowane do utrzymania w warunkach gospodarstw dys-

ponuj¹cych trwa³ymi u¿ytkami zielonymi.

Rasa simentalska - typ u¿ytkowy miêsno-mleczny du¿ego kalibru, o bardzo

dobrym umiêœnieniu, wydajnoœci mleka 4000-5000 kg rocznie, 4,2% t³uszczu,

3,5% bia³ka. Masa cia³a doros³ych krów wynosi 675 kg a wysokoœæ w k³êbie 136 cm.

Charakteryzuje siê odpornoœci¹ na choroby, d³ugowiecznoœci¹ i zdrowotnoœci¹

wymienia.

Rasa polska czerwona (pc) - zaliczana do byd³a prymitywnego, prezentuje typ

u¿ytkowy mleczno-miêsny o wydajnoœci oko³o 4000 kg mleka i zawartoœci 4,5%

t³uszczu i 3,6% bia³ka. Masa cia³a doros³ej krowy wynosi oko³o 500 kg, a wysokoœæ

w k³êbie 126 cm. Byd³o to cechuje d³ugowiecznoœæ, odpornoœæ na choroby, dobre

wykorzystanie paszy i dobra p³odnoœæ. Byd³o pc mo¿e byæ u¿ytkowane w trudnych

warunkach œrodowiskowych przy minimalnym zu¿yciu pasz treœciwych.

Rasa Jersey - jest przedstawicielem typu jednostronnie mlecznego, doros³e

krowy wa¿¹ oko³o 370 kg i maj¹ 120 cm wysokoœci w k³êbie. Roczna wydajnoœæ

mleka siêga 5000 kg, przy zawartoœci 6,2% t³uszczu, 4,0% bia³ka oraz wysokiej

zawartoœci suchej masy. Charakteryzuj¹ siê zdolnoœci¹ do pobierania i wykorzy-

stywania du¿ych iloœci pasz objêtoœciowych.

Rasa Montbeliarde - zaliczana do typu kombinowanego mleczno-miêsnego,

charakteryzuje siê wysok¹ wydajnoœci¹ mleka (6000-7500 kg w 305-dniowej lak-

6

tacji), regularnymi wycieleniami, wysok¹ p³odnoœci¹, d³ugowiecznoœci¹, prawi-

d³ow¹ budow¹ wymienia i koñczyn.

Wielkoœæ i obrót stada

Przy obecnych relacjach cen œrodków produkcji do cen mleka, minimalna wiel-

koœæ stada krów mlecznych powinna wynosiæ od oko³o 15 do 30 krów. W warun-

kach produkcji ekologicznej optymalne jest utrzymywanie krów o wydajnoœci

w granicach 5000 - 7000 kg mleka rocznie. W zale¿noœci od warunków glebowo-

klimatycznych, uzyskiwanych plonów, obsada na 1 ha u¿ytków rolnych ka¿dej

z wyszczególnionych kategorii byd³a nie powinna przekraczaæ wartoœci przedsta-

wionych poni¿ej:

Dopuszczalna obsada zwierz¹t w ekologicznym gospodarstwie rolnym

w przeliczeniu na 1 ha u¿ytków rolnych (Dz. U. z 2002 r., nr 77, poz. 699)

5
3,3
2,5
3,3
2
2
2

Kategoria bydła

Cielęta do 1 roku
Jałówki hodowlane (od 1 do 2 lat)
Jałówki opasowe
Buhajki hodowlane i opasowe (od 1 do 2 lat)
Buhaje hodowlane (pow. 2 lat)
Krowy mleczne
Krowy wybrakowane

Sztuk na 1 ha, jako ekwiwalent 170 kg

N/ha/rok

Korzystn¹ form¹ organizacji chowu byd³a mlecznego jest cykl zamkniêty, za-

pewniaj¹cy ujednolicone warunki œrodowiskowe. W celu okreœlenia odpowied-

niej liczby stanowisk dla zwierz¹t w poszczególnych kategoriach, niezbêdne jest

sporz¹dzenie przez hodowcê planu rocznego obrotu stada.

Zasady ekologicznego ¿ywienia byd³a mlecznego ze szczególnym

uwzglêdnieniem polskich norm ¿ywienia IZ-INRA (2001)

Za³o¿enia IZ-INRA (200)1 - podstaw¹ s¹ trzy systemy: energetyczny, bia³ko-

wy i pobrania paszy, które dotycz¹ potrzeb zwierzêcia, wyceny wartoœci pokarmo-

wej paszy i pobrania paszy.

System energetyczny - wyra¿any w dwóch jednostkach pokarmowych: produkcji

mleka (JPM) i ¿ywca (JP¯), a zapotrzebowanie na energiê obejmuje potrzeby by-

towe i produkcyjne.

1 JPM to iloœæ energii netto powstaj¹ca z energii metabolicznej (EM) paszy

przy produkcji mleka (ENL, kcal), któr¹ dostarcza 1 kg standardowego (o okreœlo-

nym sk³adzie chemicznym) ziarna jêczmienia podawanego krowie w okresie lak-

tacji (1 JPM = 1700 kcal ENL).

7

1 JP¯ to iloœæ energii netto powstaj¹ca z EM przy produkcji ¿ywca (EN¯, kcal),

któr¹ dostarcza 1 kg standardowego ziarna jêczmienia podawanego jako pasza byto-

wa i produkcyjna opasanym i tuczonym zwierzêtom (1 JP¯ = 1820 kcal EN¯).

Zapotrzebowanie zwierz¹t na energiê w JPM okreœla siê w odniesieniu do krów

bêd¹cych w okresie laktacji, ci¹¿y i zasuszenia, ciel¹t oraz m³odego, rosn¹cego

byd³a, uzyskuj¹cego przyrosty do 1000g/dzieñ oraz buhajów rozp³odowych. Za-

potrzebowanie w JP¯ odnosi siê natomiast do zwierz¹t opasanych, o przyrostach

powy¿ej 1000g/dzieñ.

System bia³kowy - wartoœæ pokarmow¹ bia³ka wyra¿a w iloœci bia³ka w³aœci-

wego, rzeczywiœcie trawionego w jelicie (BTJ), które obejmuje zarówno BTJ po-

chodzenia paszowego (BTJP) jak i pochodzenia mikrobiologicznego (BTJM), któ-

rego iloœæ zale¿y od iloœci azotu amonowego powsta³ego w ¿waczu (BTJMN) oraz

od iloœci dostêpnej energii dla mikroorganizmów ¿wacza energii w postaci lotnych

kwasów t³uszczowych powsta³ych z fermentacji wêglowodanów (BTJME).

Wartoœæ pokarmow¹ bia³ka ka¿dej paszy wyra¿a siê dwiema wartoœciami, obej-

muj¹cymi oprócz BTJMN i BTJME równie¿ BTJP:

BTJN = BTJP + BTJMN

BTJE = BTJP + BTJME

Faktyczn¹ wartoœæ pokarmow¹ bia³ka paszy okreœla wartoœæ ni¿sza z tych dwóch

wielkoœci (BTJN lub BTJE), która równoczeœnie jest miernikiem pokrycia zapotrze-

bowania zwierzêcia na bia³ko trawione w jelicie (BTJ). Obliczaj¹c wartoœæ pokar-

mowa bia³ka dawki sumujemy osobno wartoœci BTJN i BTJE poszczególnych pasz.

W idealnie zbilansowanej dawce pokarmowej BTJN = BTJE. Zapotrzebowanie na

bia³ko stanowi sumê potrzeb bytowych i produkcyjnych i wyra¿a siê w BTJ (g/dzieñ).

System pobrania paszy - Pobranie (do woli) paszy objêtoœciowej przez prze-

¿uwacza zwi¹zane jest ze sk³adem i budow¹ roœlin, a zw³aszcza zawartoœci¹ œcian

komórkowych i stopniem ich zdrewnienia. Dlatego wprowadzono pojêcie jednostki

wype³nieniowej (JW), za pomoc¹, której wyra¿a siê zarówno wartoœæ wype³nie-

niow¹ (WW) paszy w jednostkach wype³nieniowych (JW/kg paszy) jak i zdolnoœæ

pobrania paszy przez zwierzê (ZPP, w JW/dzieñ).

Jedna jednostka wype³nieniowa odpowiada 1 kg suchej masy pobranej przez

standardowe zwierzê na wzorcowym pastwisku tj. o odpowiednim poroœcie.

Zdolnoœæ pobrania paszy przez zwierzê (ZPP, JW/dzieñ) jest jego cech¹ cha-

rakterystyczn¹ i zale¿y od wielu czynników (np. stanu fizjologicznego, masy cia-

³a, rasy). Na zdolnoœæ pobrania paszy du¿y wp³yw ma jakoœæ paszy objêtoœciowej

tj. jej wartoœæ wype³nieniowa, o której decyduje termin zbioru, d³ugoœæ ciêcia, me-

tody konserwacji itp. Wartoœæ wype³nieniow¹ paszy i zdolnoœæ pobrania paszy wy-

ra¿a siê w jednostkach wype³nieniowych dla krów (JWK), owiec (JWO) i bydlê-

cych (JWB) dla innych kategorii byd³a.

Potrzeby mineralne - zapotrzebowanie zwierz¹t prze¿uwaj¹cych jest zmien-

ne, dotyczy to szczególnie wapnia i fosforu. Zalecane s¹ dzienne normy dla tzw.

8

Tygodnie życia

2 - 6
7
8 - 9
10 - 12

8
6
3
2

Ilość mleka (l/dzień)

„œredniego zwierzêcia” utrzymywanego w „normalnych” warunkach i zdrowego.

Bardzo wa¿nym elementem przy okreœlaniu potrzeb na Ca i P jest przyswajal-

noœæ tych makroelementów, na co ma wp³yw wiek zwierz¹t a tak¿e stosunek pasz

treœciwych do objêtoœciowych w dawce pokarmowej. Dostêpnoœæ Ca z pasz objê-

toœciowych jest zmienna (od 40 do 64%) i zale¿y od rodzaju paszy (np. jest du¿o

ni¿sza z lucerny i wys³odków buraczanych). Natomiast rzeczywisty wspó³czynnik

wykorzystania fosforu mieœci siê w granicach od 55 do 70%.

W gospodarstwach o produkcji organicznej g³ównym Ÿród³em sk³adników mi-

neralnych s¹ pasze objêtoœciowe. Dobrym Ÿród³em wapnia s¹ zielonki zw³aszcza

z roœlin motylkowych oraz niektóre makuchy, a z dodatków mineralnych kreda

pastewna. Najwiêcej fosforu znajduje siê w ziarnie zbó¿ oraz w nasionach roœlin

motylkowatych i wys³odkach buraczanych, a z dodatków mineralnych zalecane s¹

fosforany paszowe. W magnez bogate s¹ zielonki z roœlin motylkowatych i otrêby

pszenne. Sód wystêpuje przewa¿nie w niewielkich iloœciach w roœlinach zielo-

nych a potrzeby pokarmowe pokrywa siê przez stosowanie dodatku soli kuchennej

i lizawek solnych.

Wychów i ¿ywienie ciel¹t - prawid³owy odchów ciel¹t zapewnia dobr¹ zdro-

wotnoœæ oraz odpowiedni wzrost i rozwój zwierz¹t, decyduj¹cy o póŸniejszej war-

toœci u¿ytkowej, a tak¿e o kosztach wychowu i u¿ytkowania mlecznego krów.

Znaczn¹ rolê w wykszta³ceniu siê procesów trawiennych u ciel¹t przypisuje siê

tak¿e tzw. sk³adnikom pokarmowym biologicznie aktywnym zawartym w siarze

i mleku krów, wykazuj¹cych aktywnoœæ w œwietle przewodu pokarmowego cielê-

cia. W pierwszym tygodniu ¿ycia wy³¹cznym pokarmem cielêcia jest siara matki.

Pokrywa ona ca³kowicie zapotrzebowanie noworodka na wszystkie sk³adniki

od¿ywcze oraz zapewnia dostarczenie cia³ odpornoœciowych (immunoglobulin).

Najlepsz¹ pasz¹ p³ynn¹ po okresie ¿ywienia siar¹ jest mleko pe³ne, które dostarcza

wysoko strawnego bia³ka, t³uszczu, wêglowodanów, sk³adników mineralnych oraz

witamin i substancji biologicznie aktywnych. Zaleca siê stosowaæ nastêpuj¹ce dawki

mleka w poszczególnych tygodniach ¿ycia cielêcia:

Do 6 tygodnia ¿ycia mleko powinno byæ podawane dwa razy dziennie, a po-

cz¹wszy od 7 tygodnia jeden raz dziennie. Iloœæ zu¿ytego mleka na 1 cielê wynosi

ogó³em 406 kg. Przy takim systemie ¿ywienia cielêta w 8 - 9 tygodniu ¿ycia po-

winny podwoiæ masê cia³a, jak¹ mia³y przy urodzeniu.

Wczesne, nawet od 1 dnia po urodzeniu zapewnienie cielêtom dostêpu do pasz

sta³ych, takich jak siano ³¹kowe i pasze treœciwe, znacznie przyœpiesza rozwój

¿wacza, zwiêksza liczbê cykli prze¿uwania i czas trwania tego procesu. Pod ko-

niec odchowu cielêta mog¹ pobieraæ 3 kg paszy treœciwej/dzieñ. Wiêkszemu spo¿y-

9

ciu paszy treœciwej sprzyja stosowanie gniecionego ziarna zbó¿ lub w postaci gru-

bej œruty lub ca³ego ziarna.

Siano ³¹kowe powinno byæ bardzo dobrej jakoœci. Od 2 miesi¹ca ¿ycia mo¿na

podawaæ cielêtom dobre jakoœci zielonkê lub kiszonk¹ z kukurydzy lub podsuszo-

nej trawy. W okresie odchowu cielêta powinny mieæ sta³y dostêp do dobrej wody

pitnej (najlepiej z poide³).

Wychów i ¿ywienie ja³ówek - g³ównym celem wychowu ja³ówek hodowlanych

powinno byæ wprowadzenie ich do stada krów mlecznych przy minimalnych kosz-

tach, zapewniaj¹c im rozwój odziedziczonych zdolnoœci do produkcji mleka. Na-

le¿y zwróciæ uwagê na ja³ówki charakteryzuj¹ce siê dobr¹ ¿ernoœci¹. Zalecane jest

umiarkowane ¿ywienie energetyczne, poniewa¿ nadmiar energii w dawce pokar-

mowej skarmianej powoduje nadmierne ot³uszczenie gruczo³u mlekowego i ogra-

nicza rozwój tkanki wydzielniczej.

¯ywienie ja³ówek hodowlanych powinno opieraæ siê na paszach objêtoœcio-

wych dobrej jakoœci. Najbardziej odpowiedni¹ z ekonomicznego i ¿ywieniowego

punktu widzenia pasz¹ jest zielonka pastwiskowa w okresie letnim oraz kiszonka

z traw i siano w okresie zimowym. Niewielki dodatek paszy treœciwej stosuje siê

w celu przyœpieszenia tempa wzrostu przy skarmianiu paszy objêtoœciowej mier-

nej jakoœci oraz w okresie od 2 do 3 tygodnia po kryciu dla polepszenia p³odnoœci

w stadzie, a tak¿e w okresie 3 tygodni przed planowanym wycieleniem

¯ywienie krów mlecznych

Potrzeby pokarmowe

Zapotrzebowanie krowy na sk³adniki pokarmowe zale¿y od zmian zachodz¹-

cych w produkcji mleka w ci¹gu cyklu produkcyjnego. Na pocz¹tku laktacji wzrost

produkcji mleka jest wynikiem mo¿liwoœci produkcyjnych zwierzêcia uwarunko-

wanych genetycznie. Mo¿na go okreœliæ na podstawie ró¿nicy miêdzy maksymal-

n¹ produkcj¹ mleka (PM), któr¹ krowa osi¹ga w szczycie laktacji i pocz¹tkow¹

produkcj¹ mleka (PP - œrednia dzienna produkcja mleka z 4., 5. i 6. dnia laktacji).

PM mo¿na obliczyæ za pomoc¹ wzorów: pierwiastki: PM =1,5 x PP, wieloródki:

PM = 1,33 x PP. Po szczycie laktacji wytrwa³oœæ produkcji mlecznej zale¿y przede

wszystkim od ¿ywienia i warunków utrzymania.

Potrzeby energetyczne w procesach bytowych (Zb) zale¿¹ od masy cia³a (MC):

Zb = (JPM/dzieñ) = 1,4 + 0,6 (MC/100) s¹ wiêksze o 10% dla krów trzymanych

w oborach wolnowybiegowych i o 20% dla krów na pastwisku.

Zapotrzebowanie energetyczne na produkcjê mleka (Zp) o ró¿nej zawartoœci t³usz-

czu wynosi: Zp (JPM/kg mleka) = 0,44 (0,4 + 0,15 T); gdzie: T - zawartoœæ t³uszczu

w mleku (%). Na produkcjê 1 kg mleka o zwartoœci 4% t³uszczu potrzeba 0,44 JPM.

W pocz¹tkowym okresie laktacji, gdy szybko zwiêksza siê wydajnoœæ mleczna, po-

da¿ paszy nie mo¿e pokryæ zapotrzebowania na sk³adniki pokarmowe, gdy¿ zdol-

noœæ (mo¿liwoœæ) pobrania paszy przez zwierzêta jest w tym okresie stosunkowo

10

niewielka. Aby pokryæ niedobór energii i bia³ka, krowy wykorzystuj¹ rezerwy t³usz-

czowe cia³a. Prowadzi to do spadku masy cia³a. Odnowienie rezerw nastêpuje w œrod-

kowym okresie laktacji i powinno zakoñczyæ siê w ci¹gu dwóch miesiêcy.

Iloœæ energii, któr¹ krowa mo¿e wykorzystaæ z dawki sk³adaj¹cej siê z pasz

objêtoœciowych i treœciwych jest zwykle nieco mniejsza ni¿ to wynika z energii

dawki obliczonej jako suma jednostek pokarmowych poszczególnych pasz. Du¿a

iloœæ pasz treœciwych w dawce pokarmowej zmniejsza aktywnoœæ celulolityczn¹

mikroflory ¿wacza a w konsekwencji obni¿a strawnoœæ w³ókna pasz objêtoœcio-

wych, i tym samym strawnoœæ ca³ej dawki. Spadek strawnoœci jest tym wiêkszy,

im wiêkszy jest udzia³ w dawce pasz treœciwych. Ujemna wspó³zale¿noœæ jest szcze-

gólnie du¿a, gdy pasza objêtoœciowa jest miernej jakoœci a poziom produkcji mle-

ka wymaga wprowadzenia wiêcej paszy treœciwej.

Je¿eli do pokrycia zapotrzebowania na energiê brakuje 3 kg paszy treœciwej, na-

stêpuje zmniejszenie pobrania SM paszy objêtoœciowej przy podaniu ka¿dego do-

datkowego kilograma paszy treœciwej. Wartoœæ energetyczna dodatku paszy treœci-

wej jest pomniejszona o wartoœæ energetyczn¹ nie pobranej paszy objêtoœciowej.

Jest to zjawisko tzw. substytucji (wypierania) paszy objêtoœciowej pasz¹ treœciw¹.

Ponadto zwiêkszenie iloœci paszy treœciwej w dawce powoduje obni¿enie jej rzeczy-

wistej wartoœci energetycznej z powodu ujemnej wspó³zale¿noœci strawnoœciowej

miêdzy pasz¹ treœciw¹ i objêtoœciow¹. Zjawiska te powoduj¹, ¿e zwiêkszenie wy-

dajnoœci mlecznej, jako wynik dodatku energii (kg mleka/1kg paszy treœciwej) jest

coraz mniejsze. Zwykle, je¿eli hodowca zauwa¿y, ¿e dodatek paszy treœciwej nie

daje oczekiwanej produkcji mleka, ogranicza jej iloœæ w dawce. Mo¿e to prowadziæ

do niedo¿ywienia energetycznego krowy, które trwaj¹c przez 2-3 miesi¹ce negatyw-

nie wp³ywa na jej wydajnoœæ i rozrodczoœæ w nastêpnych laktacjach.

Potrzeby bytowe (Zb) na bia³ko rzeczywiœcie trawione w jelicie cienkim (BTJ)

wynosz¹: Zb (BTJ g/dzieñ) = 9,5 + 0,5 MC. Zapotrzebowanie na bia³ko obliczone

na produkcjê 1 kg mleka wynosi 48 g BTJ.

W pierwszym okresie laktacji, gdy iloœæ pobranych sk³adników pokarmowych

(tak¿e bia³ka) nie pokrywa zapotrzebowania, krowa mo¿e wykorzystywaæ bia³ko-

we rezerwy cia³a, jednak w du¿o mniejszym stopniu ni¿ t³uszcz. Bia³ko cia³a jest

wykorzystywane g³ównie od 2. do 5. tygodnia laktacji. Maksymalna iloœæ bia³ka,

które krowa mo¿e wykorzystaæ z rezerw w³asnego cia³a nie przekracza 5-10 kg, co

odpowiada iloœci zawartej w 100-200 kg mleka.

Pobranie paszy przez krowê zale¿y od: okresu laktacji, poziomu produkcji, masy

cia³a, liczby laktacji, jakoœci paszy objêtoœciowej. Im gorszej jakoœci pasza objêto-

œciowa tym wiêksza jest jej wartoœæ wype³nieniowa i mniej krowa jej pobiera.

¯ywienie

Przyjêto nastêpuj¹ce za³o¿enia przy bilansowaniu dawek pokarmowych dla krów

mlecznych w gospodarstwach ekologicznych:

- co najmniej 60% suchej masy dziennej dawki pokarmowej powinny stanowiæ

pasze pochodz¹ce z u¿ytków zielonych (zielonki, kiszonki, siano), a w sk³ad

11

dawki pokarmowej dla krów bêd¹cych w pierwszych trzech miesi¹cach lak-
tacji mo¿e wchodziæ nie wiêcej ni¿ 40% pasz treœciwych, natomiast w póŸ-
niejszym okresie laktacji nie wiêcej ni¿ 20% SM dawki;

- po 2005 roku wszystkie pasze wchodz¹ce w sk³ad dawki pokarmowej musz¹

byæ wy³¹cznie pochodzenia organicznego, a tylko warunkowo do 2005 r. do-
puszczone zostanie wprowadzenie do dziennej dawki pokarmowej do 25%
pasz konwencjonalnych, zw³aszcza w razie klêsk ¿ywio³owych;

- nie wolno skarmiaæ pó³produktów pochodz¹cych z roœlin oleistych, z których

olej pozyskiwano na drodze chemicznej (np. poekstrakcyjnej œruty sojowej
lub i rzepakowej,

- zawartoœæ sk³adników pokarmowych w dawce powinna pokryæ zapotrzebowa-

nie krów w poszczególnych stadiach produkcji, dopuszczaj¹c tolerowany w po-
cz¹tkowym okresie laktacji deficyt energii i bia³ka poni¿ej optymalnego;

- zak³ada siê, ¿e w warunkach gospodarstwa organicznego poda¿ sk³adników

pokarmowych powinna pokryæ zapotrzebowanie zwierz¹t w poszczególnych
stadiach produkcji;

- przy bilansowaniu dawek pokarmowych dla krów, nale¿y zwracaæ uwagê nie

tylko na ich produkcyjnoœæ, ale tak¿e na jakoœæ skarmianej paszy objêtoœcio-
wej, sk³ad i strukturê dawki, uwzglêdniaj¹c ograniczenia w stosowaniu nie-
których rodzajów pasz wynikaj¹ce z uregulowañ prawnych.

Bilansowanie energii i bia³ka - Potrzeby krów na sk³adniki pokarmowe po-

winny byæ pokrywane zgodnie ze zmianami w zapotrzebowaniu wynikaj¹cymi

z przebiegu cyklu produkcyjnego, co pozwala na unikniêcie zaburzeñ metabolicz-

nych, utrzymanie p³odnoœci i zdrowia.

Poda¿ energii - na pocz¹tku laktacji zapotrzebowanie na energiê wzrasta szyb-

ciej ni¿ zdolnoœæ pobrania paszy, a do pokrycia zapotrzebowania wykorzystywane

s¹ t³uszczowe i bia³kowe rezerwy cia³a. Zbyt du¿e wykorzystanie rezerw t³uszczo-

wych krowy w ci¹gu pierwszych miesiêcy laktacji, nadmiernie obci¹¿a organizm

i zwiêksza ryzyko wyst¹pienia zaburzeñ metabolicznych.

12

Maksymalna dzienna

produkcja mleka

pierwiastki

kg

wieloródki

kg

10-15
17-22

23-27

ponad 28

15-20
20-25
25-30
30-35
35-40
40-45

okres

trwania

tygodnie

4-5
5-6
6-7
7-8
8-9
8-10

MJ NEL(1)

ogółem

170
340
600
1,100
1,700
2,120

MJ NEL(

1

)

dziennie

5
9
13
21
29
32

%

zapotrzebo-

wania

5-6
8-9
10-11
14-16
17-19
18-20

Straty masy

ciała

netto(

2

)

10
20
30
40
50
60

Deficyt energii

kg

Dopuszczalny deficyt energii w okresie wczesnej laktacji dla krów,

które w czasie porodu charakteryzowa³y siê dobr¹ kondycj¹ cia³a (INRA, 1989)

(1)

1MJ = 1,184 Mcal, 1 JPM = 1,7 Mcal

(2)

bez treœci przewodu pokarmowego

Poda¿ bia³ka- Wykorzystanie rezerw bia³kowych jest du¿o mniejsze, ni¿ re-

zerw t³uszczowych i osi¹ga najwy¿ej 15 kg straty masy cia³a w ci¹gu pierwszych

5-ciu tygodni laktacji. U wysoko wydajnych krów w dobrej kondycji, wykorzysta-

nie rezerw bia³kowych, nie powinno jednak przekroczyæ 5-10 kg, (co odpowiada

100-200 kg mleka), ze wzglêdu na mo¿liwoœæ spadku produkcji mleka.

Zasady ¿ywienia krów mlecznych w poszczególnych okresach cyklu

produkcyjnego

Pierwszy okres laktacji (od wycielenia do 12 tygodnia laktacji) - Po wycieleniu

krowy powinny otrzymywaæ te same pasze objêtoœciowe i treœciwe, którymi by³y kar-

mione przed wycieleniem. Iloœæ skarmianej paszy treœciwej zwiêksza siê stopniowo

pocz¹wszy od 1. tygodnia po wycieleniu o oko³o 1,5 - 2 kg/tydzieñ, w stosunku do

dawki pasz treœciwych skarmianej w ostatnim tygodniu przed wycieleniem, a¿ do osi¹-

gniêcia iloœci, która potrzebna jest do pokrycia zapotrzebowania energetycznego na

zaplanowan¹ w gospodarstwie ekologicznym maksymaln¹ produkcjê mleka (PM)

w szczycie laktacji. Ze wzglêdu na ograniczone mo¿liwoœci krowy do wykorzystywa-

nia w³asnych rezerw bia³kowych, przewidziana dla pierwszego okresu laktacji dawka

pasz treœciwych powinna zawieraæ pasze wysokobia³kowe. Im lepszej jakoœci pasza

objêtoœciowa przy danym poziomie produkcji maksymalnej w szczycie laktacji (PM),

tym wiêcej mleka mo¿na z niej uzyskaæ, zu¿ywaj¹c mniej paszy treœciwej.

W 12 tygodniu laktacji krowa ma ju¿ pe³n¹ zdolnoœæ pobrania paszy, a jej pro-

dukcja mleka wynosi oko³o 90% produkcji uzyskiwanej w szczycie laktacji (PM).

Skarmiana w pierwszym okresie dawka pokarmowa, powinna w 12 tygodniu lak-

tacji pokryæ ca³kowite zapotrzebowanie energetyczne krowy, natomiast nieznacz-

ny niedobór bia³ka w dawce pokarmowej jest dopuszczalny.

13

Œrodkowy okres laktacji (pe³na laktacja) - W œrodkowym okresie laktacji kro-

wa odbudowuje swoje rezerwy cia³a, które wykorzysta³a w pierwszym okresie lak-

tacji. Produkcja mleka stopniowo obni¿a siê, natomiast zdolnoœæ pobrania paszy przez

krowê jest wiêksza ni¿ osi¹gana wydajnoœæ mleka. Dawka pokarmowa powinna,

wiêc pokryæ zapotrzebowanie krowy na sk³adniki pokarmowe w zale¿noœci od po-

ziomu produkcji mleka oraz potrzeb zwi¹zanych z odbudow¹ rezerw cia³a.

Okres zasuszenia - W czasie zasuszenia krowy nie powinny byæ ¿ywione zbyt

intensywnie, aby nie nast¹pi³o przet³uszczenie w¹troby i zbytnie ot³uszczenie kro-

wy, gdy¿ mo¿e to byæ przyczyn¹ wyst¹pienia zaburzeñ metabolicznych po wycie-

leniu, takich jak np. ketoza. W okresie zasuszenia od 8 do 3-4 tygodnia przed wy-

cieleniem, nie nale¿y d¹¿yæ do poprawy kondycji krowy, która powinna utrzymy-

waæ w granicach 3,0 - 3,5 punktu w skali 5. punktowej, pocz¹wszy od pocz¹tku

zasuszenia do wycielenia.

Osiem tygodni przed wycieleniem krowa powinna byæ ju¿ zasuszona. W koñ-

cowym okresie cielnoœci (od 3. tygodnia przed wycieleniem), gdy zdolnoœæ pobra-

nia paszy objêtoœciowej przez krowê zmniejsza siê, pokrycie potrzeb krowy przy

u¿yciu wy³¹cznie pasz objêtoœciowych jest ju¿ niemo¿liwe. Nale¿y wiêc stosowaæ

dodatek pasz treœciwych. Szczególnie wa¿ne jest zadawanie pasz treœciwych w ostat-

nich trzech tygodniach przed wycieleniem, gdy¿ unika siê wtedy fizjologicznego

obci¹¿enia krów zwi¹zanego z porodem i zwiêkszon¹ syntez¹ mleka.

W³aœciwe ¿ywienie w tym okresie polega na uwzglêdnieniu ich zapotrzebowa-

nia, wynikaj¹cego ze zmian fizjologicznych, zachodz¹cych w tym czasie. Krowy

zasuszone wymagaj¹ sk³adników pokarmowych na byt, wzrost p³odu a tak¿e m³o-

dej matki. Ocena zapotrzebowania na sk³adniki pokarmowe w czasie ci¹¿y wyma-

ga odpowiedniej wiedzy, dotycz¹cej szybkoœci przyrostu tkanek p³odu, ³o¿yska

i macicy, p³ynów p³odowych, wykorzystania sk³adników pokarmowych dawki dla

wzrostu p³odu oraz oszacowania zapotrzebowania krowy na laktogenezê.

Okres oko³oporodowy

Szczególnie istotny ze wzglêdu na produkcyjnoœæ, p³odnoœæ i zdrowie krów

jest okres oko³oporodowy (±3 tyg. od porodu). W zaawansowanej ci¹¿y, im bli¿ej

wycielenia, obserwuje siê w porównaniu z okresem samego wycielenia, spadek

lub wzrost koncentracji szeregu hormonów. W tym czasie zapotrzebowanie krów

na energiê zwiêksza siê o oko³o 23%, podczas gdy zdolnoœæ pobrania paszy obni¿a

siê o oko³o 30-35%. Aby pokryæ potrzeby energetyczne, krowy wykorzystuj¹ re-

zerwy t³uszczowe cia³a. Uwalniaj¹ siê wolne kwasy t³uszczowe, które s¹ wychwy-

tywane przez w¹trobê. W warunkach nadmiernej koncentracji WKT we mo¿e na-

st¹piæ lipidoza (st³uszczenie) w¹troby. Procesy te obni¿aj¹ zdolnoœæ komórek w¹-

trobowych do produkcji glukozy, co zwiêksza podatnoœæ krowy na wyst¹pienie

zaburzeñ i chorób metabolicznych przed i po wycieleniu. Przeciwdzia³aæ temu

mo¿na zwiêkszaj¹c zawartoœci energii w dawce pokarmowej poprzez dodatek pa-

szy treœciwej q okresie póŸnej ci¹¿y, co ogranicza nadmierne wykorzystanie re-

zerw cia³a. Ponadto, zwiêkszenie iloœci paszy treœciwej na kilka tygodni przed

14

wycieleniem pozwala na adaptacjê mikroorganizmom ¿wacza i lepsze wykorzy-

stanie ³atwo fermentuj¹cych dawek pokarmowych bogatych w skrobiê (zbo¿a)

stosowanych we wczesnej laktacji. Rozwój bakterii amylolitycznych, rozk³ada-

j¹cych skrobiê, zwiêksza produkcjê propionianów, powoduj¹c wyd³u¿enie bro-

dawek ¿wacza, a tym samym powierzchni absorpcyjnej lotnych kwasów t³usz-

czowych, bêd¹cych u prze¿uwaczy prekursorami glukozy, potrzebnej miêdzy

innymi do utleniania t³uszczu.

Zaburzenia metaboliczne

Choroby metaboliczne s¹ spowodowane zak³óceniem procesów fizjologicznych

zachodz¹cych w organizmie krowy, g³ównie na skutek nieprawid³owego ¿ywienia.

Szczególnie nale¿y zwracaæ uwagê na ¿ywienie mineralne, a przede wszystkim na

bilans kationowo-anionowy dawki pokarmowej, aby nie dopuœciæ do wyst¹pienia

gor¹czki mlecznej. Wskazane jest, wiêc w okresie oko³oporodowym zwiêkszyæ stê-

¿enie anionów lub zmniejszyæ koncentracjê kationów. Szczególnie niebezpieczny

jest potas, który wystêpuje w du¿ych iloœciach w zielonce, sianie i kiszonce z lucer-

ny oraz w kiszonce z kukurydzy i kiszonce lub zielonce z liœci buraczanych. W okresie

oko³o 2 tygodni przed wycieleniem zmniejsza siê iloœæ cynku i selenu oraz witaminy

A i E we krwi. Niedobór tych sk³adników powoduje zwiêkszenie ryzyka zapalenia

wymienia po wycieleniu i pogarsza system odpornoœciowy krowy, co powoduje rów-

nie¿ pogorszenie wartoœci immunologicznej siary. Nale¿y wiêc pamiêtaæ o uwzglêd-

nieniu tych niedoborów w dawce pokarmowej w tym okresie.

Niebezpieczn¹ chorob¹ metaboliczn¹ krów jest ketoza, która pojawia siê zwy-

kle w okresie najwiêkszej wydajnoœci mlecznej, szczególnie u krów w zbyt dobrej

kondycji i jest wynikiem zaburzeñ w przemianach t³uszczu i wêglowodanów.

W gospodarstwach ekologicznych niebezpiecznym zaburzeniem metabolicz-

nym mo¿e byæ tê¿yczka pastwiskowa, która pojawia siê przy braku magnezu w cza-

sie wypasu krów.

¯ywienie i u¿ytkowanie buhajów rozp³odowych

Buhaje przeznaczone do rozrodu powinny charakteryzowaæ siê wysok¹ warto-

œci¹ hodowlan¹ oraz potencja³em genetycznym umo¿liwiaj¹cym odk³adanie w ich

organizmie du¿ych iloœci bia³ka. Zapewnia to bowiem, przy prawid³owym ¿ywie-

niu, d³ugotrwa³e u¿ytkowanie rozp³odowe, dobr¹ i stabiln¹ aktywnoœæ p³ciow¹ oraz

pozyskiwanie nasienia o dobrych parametrach jakoœciowych.

W gospodarstwach ekologicznych dawka pokarmowa dla buhajów rozp³odo-

wych powinna zawieraæ dobrej jakoœci pasze objêtoœciowe i dodatek pasz treœci-

wych dopuszczonych przepisami do skarmiania w produkcji organicznej (ziarno

zbó¿, makuchy lub wyprodukowane we w³asnym gospodarstwie nasiona roœlin

str¹czkowych). Pasze objêtoœciowe wysokiej jakoœci pozwalaj¹ na pe³ne wyko-

rzystanie zdolnoœci pobrania paszy (ZPP) buhajów rozp³odowych, przy optymal-

nym stosunku paszy treœciwej do objêtoœciowej. Buhaje u¿ytkowane rozp³odowo

15

nie mog¹ byæ zatuczone, gdy¿ t³uszcz odk³ada siê tak¿e w j¹drach, co ujemnie

wp³ywa na ich zdolnoœæ rozp³odow¹. Mieszanki treœciwe powinny zawieraæ w 1 kg

suchej masy: oko³o 1 jednostkê pokarmow¹ produkcji mleka (JPM), 14-16% bia³-

ka ogólnego i oko³o 100-110 g bia³ka trawionego w jelicie cienkim (BTJ).

Pasze treœciwe nale¿y skarmiaæ w postaci grubej œruty lub w postaci gniecionej.

Drobno zmielona pasza szybciej opuszcza ¿wacz, co hamuje syntezê mikrobiolo-

giczn¹. Nale¿y równie¿ unikaæ zadawania pasz zaka¿onych roztoczami lub pleœni¹,

poniewa¿ mog¹ one ujemnie oddzia³ywaæ na jakoœæ nasienia. Wchodz¹ce w sk³ad

dawki pokarmowej pasze powinny byæ zadawane dwukrotnie w ci¹gu dnia. Zapew-

nia to wiêksza stabilnoœæ przebiegu procesów trawiennych zachodz¹cych w ¿waczu.

Z pasz objêtoœciowych, stosowanych najczêœciej w zimowym ¿ywieniu buhajów roz-

p³odowych, mo¿na wymieniæ: siano ³¹kowe lub z mieszanki lucerny, koniczyny z tra-

wami, kiszonkê z podsuszonej trawy ³¹kowej albo kiszonkê z kukurydzy, a w okre-

sie letnim m³ode zielonki z traw i mieszanek motylkowo-trawiastych. Mo¿na rów-

nie¿ stosowaæ s³omê zbo¿ow¹. Bardzo wa¿nym elementem w ¿ywieniu buhajów

rozp³odowych jest pokrycie zapotrzebowania na sk³adniki witaminowo-mineralne,

a zw³aszcza witaminê A i mikroelementy: cynk, mangan i jod.

Typy gospodarstw z uwzglêdnieniem organizacji bazy paszowej

W Polsce wiêkszoœæ gospodarstw hoduj¹cych byd³o, oprócz trwa³ych u¿ytków

zielonych posiada równie¿ wiêkszy lub mniejszy odsetek gruntów ornych.

Gospodarstwa typu mlecznego

W gospodarstwie hodowlanym typu mlecznego, podstawowym kierunkiem

produkcji towarowej jest mleko, a ubocznym produkcja materia³u hodowlanego

(ja³ówki i buhajki). Przyjmuje siê, ¿e produkcja mleka w gospodarstwach ekolo-

gicznych mo¿e byæ op³acalna, gdy w stadzie znajdzie siê, co najmniej

15 do 30 krów mlecznych o wydajnoœci w granicach 5000-7000 kg mleka rocznie,

a powierzchnia u¿ytków rolnych na krowê wyniesie, co najmniej 0,9-1,15 ha.

Gospodarstwa typu kombinowanego (mleczno-miêsnego)

W gospodarstwie o kierunku mleczno-miêsnym podstawowym kierunkiem

produkcji jest mleko i ¿ywiec wo³owy, natomiast ubocznym kierunkiem produkcji

mo¿e byæ zbyt materia³u hodowlanego - ja³ówek. W celu uzyskania zadawalaj¹-

cych efektów ekonomicznych, podjêcie takiego kierunku produkcji staje siê mo¿-

liwe w gospodarstwach o du¿ym areale u¿ytków rolnych i utrzymuj¹cych co naj-

mniej 20 krów w typie u¿ytkowym mleczno-miêsnym.

Pasze objêtoœciowe stosowane w gospodarstwach ekologicznych

Produkcja mleka na trwa³ych u¿ytkach zielonych (TUZ) jest od 1,5 do 2,6 razy

tañsza ni¿ na gruntach ornych. Ze wzglêdu jednak na zasadê samowystarczalnoœci

16

paszowej gospodarstw ekologicznych, w których zarówno pasze objêtoœciowe, jak

i przewa¿aj¹ca iloœæ pasz treœciwych (w tym zw³aszcza zbo¿owych) powinna po-

chodziæ z w³asnej produkcji, konieczne jest, aby w strukturze upraw roœlin pastew-

nych by³ odpowiedni area³ gruntów ornych.

Wartoœæ pokarmowa paszy z trwa³ych u¿ytków zielonych

Trwa³e u¿ytki zielone mog¹ dostarczyæ zwierzêciu wystarczaj¹ca iloœæ sk³ad-

ników pokarmowych potrzebn¹ do produkcji mleka w granicach 20 - 25 kg/dzieñ.

Bior¹c pod uwagê wartoœæ pokarmow¹ zielonki z runi pastwiskowo-³¹kowej po-

winno siê j¹ wypasaæ lub kosiæ we wczesnych stadiach rozwojowych (najlepiej

w stadium od koñca strzelania w ŸdŸb³o do pocz¹tku k³oszenia), nie póŸniej jed-

nak ni¿ w okresie k³oszenia traw dominuj¹cych w runi. Zbieranie porostu pastwi-

skowo-³¹kowego w póŸniejszych stadiach rozwojowych nie tylko obni¿a wartoœæ

pokarmow¹ paszy i produkcyjnoœæ zwierz¹t, ale tak¿e opóŸnia sprzêt i u¿ytkowa-

nie kolejnych pokosów.

Produkcja pasz na pastwisku

Maksymalne pobranie runi pastwiskowej przez krowy mo¿na osi¹gn¹æ poprzez:

odpowiednie zabiegi pielêgnacyjne i organizacjê wypasu, po¿¹dany sk³ad bota-

niczny i gêstoœæ porostu, przestrzeganie odpowiedniej obsady zwierz¹t na kwate-

rze, a tak¿e terminów wypasu i optymalnej wysokoœci runi. Wysokoœæ runi pa-

stwiskowej ma decyduj¹cy wp³yw na pobranie zielonki i przy wypêdzeniu na pa-

stwisko powinna wynosiæ nie wiêcej ni¿ 12 cm.

Wiêkszoœæ stosowanych obecnie systemów u¿ytkowania pastwisk zak³ada kwate-

rowy (rotacyjny) system jego u¿ytkowania. Po¿¹dane jest dobre wykorzystanie poro-

stu - przynajmniej w 80%, gdy¿ nie zjedzona zielonka obumiera i zmniejsza siê iloœæ

roœlin chêtnie pobieranych przez zwierzêta, a to wp³ywa ujemnie na nastêpny odrost.

Pas¹ce siê zwierzêta mog¹ selekcjonowaæ porost i wybieraæ ³atwiej dostêpne

czêœci roœlin, które zawieraj¹ zazwyczaj wiêcej sk³adników pokarmowych ni¿ œred-

nio ca³y porost na kwaterze. Stopieñ selekcji pobieranego przez zwierzêta porostu

zale¿y od intensywnoœci wypasu, czyli stosunku iloœci paszy potrzebnej zwierzê-

ciu do iloœci dostêpnego porostu. Przy du¿ej intensywnoœci wypasu (a wiêc przy

wysokiej obsadzie na kwaterze) zwierzêta maj¹ z regu³y niewielk¹ mo¿liwoœæ se-

lekcji pobieranej paszy. Natomiast w warunkach mniej intensywnego wypasu, to

jest przy ma³ej obsadzie zwierz¹t, co zazwyczaj wystêpuje na rozleg³ych terenach

wypasowych), zwierzêta mog¹ wybieraæ paszê o wiêkszej wartoœci pokarmowej

ni¿ œredni sk³ad ca³ej dostêpnej roœlinnoœci.

Organizacja wypasania

Organizacja wypasu w gospodarstwach ekologicznych nie ró¿ni siê zasadniczo od

metod tradycyjnych. Warunkiem pastwiskowego systemu ¿ywienia byd³a mlecz-

nego jest posiadanie, najlepiej w pobli¿u obory dobrego i wydajnego pastwiska.

Zapewnienie pas¹cym siê zwierzêtom odpowiedniej iloœci paszy, mo¿e byæ regu-

17

lowane wielkoœci¹ obsady oraz odpowiednimi zabiegami pielêgnacyjnymi i orga-

nizacj¹ wypasu. Zalecane w gospodarstwach ekologicznych nawo¿enie organicz-

ne (obornik, gnojówka) nale¿y ustaliæ na podstawie zasobnoœci gleby, zawartoœci

sk³adników mineralnych w suchej masie runi oraz potencjalnych mo¿liwoœci plo-

nowania. Bior¹c pod uwagê tempo odrastania runi pastwiskowej w ci¹gu sezonu

pastwiskowego mo¿na przewidzieæ iloœæ wyprodukowanej zielonej masy. Zapo-

trzebowanie stada na okreœlon¹ powierzchniê pastwiska zale¿y od uzyskiwanych

plonów runi oraz liczby i kategorii wypasanych zwierz¹t.

Produkcja pasz z ³¹k koœnych

Produkuj¹c pasze na ³¹kach w warunkach gospodarstwa ekologicznego, nale-

¿y mieæ na uwadze nie tylko wysoki plon, ale równie¿ ich wartoœæ ¿ywieniow¹.

Osi¹gn¹æ to mo¿na poprzez zwiêkszenie czêstotliwoœci koszenia z dwukrotnego

na trzykrotny. Z ³¹k koszonych tylko dwa razy w ci¹gu okresu wegetacyjnego zbiera

siê paszê o du¿ej zawartoœci w³ókna i niskiej wartoœci od¿ywczej.

Produkcja pasz na gruntach ornych

Kukurydza: W gospodarstwach ekologicznych w wielu rejonach kraju kuku-

rydza mo¿e stanowiæ uzupe³niaj¹c¹ energetyczn¹ paszê objêtoœciow¹, szczególnie

zalecan¹ przy zimowym ¿ywieniu krów mlecznych i m³odzie¿y hodowlanej ki-

szonkami z traw lub mieszanek motylkowo-trawiastych. Uprawiana jest przede

wszystkim jako materia³ na kiszonkê z ca³ych roœlin. W ostatnich latach wykaza-

no, ¿e optymalnym terminem rozpoczêcia zbioru kukurydzy na kiszonkê jest tzw.

stadium „dojrza³oœci fizjologicznej” (1/2 milk line). Nasiona zawieraj¹ wtedy 60 -

65% SM, w kolbie znajduje siê oko³o 50% ziaren z ciemn¹ warstw¹, a zawartoœæ

suchej masy w ca³ej roœlinie mieœci siê w granicach od 30 do 35%. D³ugoœæ ciêcia

zielonki decyduje zarówno o stratach podczas przechowywania jak i o jakoœci ki-

szonki. Gdy d³ugoœæ ciêcia mieœci siê w granicach od 0,5 do 1 cm, to przewa¿nie

oko³o 90% ziarna jest przeciête (uszkodzone) i jego straty w kale s¹ minimalne.

Mieszanki motylkowo-trawiaste: Gospodarstwa ekologiczne specjalizuj¹ce siê

w chowie byd³a mlecznego, powinny przewidzieæ w strukturze zasiewów uprawê

mieszanek motylkowatych (lucerny lub koniczyny) z trawami. Taka pasza odzna-

cza siê bowiem wysok¹ zawartoœci¹ sk³adników pokarmowych, dodatnio wp³ywa

na wydajnoœæ mleczn¹ krów, korzystnie wp³ywa na strukturê i ¿yznoœæ gleby oraz

nadaje siê do wieloletniego i wielokrotnego u¿ytkowania. Ponadto, stanowi war-

toœciowy komponent do dawek pokarmowych zawieraj¹cych kukurydzê.

Ca³e roœliny zbo¿owe: Kukurydzê uprawian¹ na kiszonkê mo¿na zast¹piæ z do-

brym skutkiem kiszonkami z ca³ych roœlin zbo¿owych (GPS). Jêczmieñ, pszenicê

i pszen¿yto mo¿na zbieraæ na GPS w dojrza³oœci ciastowatej ziarna, owies w sta-

dium dojrza³oœci mlecznej. Wówczas roœliny zawieraj¹ 35-45% SM (owies oko³o

30%) i uzyskuje siê wtedy najwiêkszy plon energii z 1 ha.

18

Mieszanki zbo¿owo-str¹czkowe i zbo¿owo-motylkowe z trawami: Mieszanki

takie sprz¹ta siê w okresie mleczno-woskowej dojrza³oœci ziarna zbó¿, co ma miejsce

oko³o 15 - 30 lipca. W momencie koszenia roœliny zawieraj¹ oko³o 25-30% suchej

masy i charakteryzuj¹ siê wysok¹ strawnoœci¹ masy organicznej oraz wartoœci¹

pokarmow¹. Kiszonki z mieszanek zbo¿owo-str¹czkowych mog¹ byæ z dobrym

skutkiem zalecane do stosowania w gospodarstwach ekologicznych jako podsta-

wowa pasza objêtoœciowa w ¿ywieniu ró¿nych kategorii byd³a (krowy, ja³ówki

i opasy). Znacznie wczeœniejszy zbiór ni¿ kukurydzy umo¿liwia wykonanie wszyst-

kich zabiegów agrotechnicznych w przypadku wysiewu ozimin.

Pasze treœciwe

Ziarna zbó¿ i nasiona roœlin str¹czkowych to podstawowe pasze treœciwe produ-

kowane w gospodarstwach ekologicznych. Du¿a twardoœæ ziarna powoduje koniecz-

noœæ ich gniecenia lub skarmiania w postaci grubej œruty. Mo¿emy do nich zaliczyæ:

ziarno zbó¿, nasiona roœlin str¹czkowych i nasiona roœlin oleistych. Z produk-

tów ubocznych przemys³u rolno-spo¿ywczego du¿e znaczenie w ¿ywieniu byd³a

mlecznego w gospodarstwach ekologicznych maj¹ otrêby zbo¿owe, wys³odki bu-

raczane suche oraz wyt³oczyny (makuchy) z nasion rzepaku lub innych roœlin

oleistych bêd¹ce produktem odpadowym przy wyciskaniu oleju na „zimno”.

Dodatki paszowe:

Mo¿na je okreœliæ jako substancje lub preparaty, które nie s¹ wprawdzie nie-

zbêdne do ¿ycia zwierz¹t, ale ich obecnoœæ w dawce pokarmowej wp³ywa stabili-

zuj¹co lub zwiêksza produkcyjnoœæ zwierz¹t gospodarskich, albo pomaga popra-

wiæ wartoœæ ¿ywieniow¹ pasz. Najczêœciej do dodatków paszowych stosowanych

w ekologicznym ¿ywieniu byd³a zalicza siê naturalne stymulatory wzrostu, które

przyczyniaj¹ siê do poprawy przyrostów masy cia³a i zmniejszenia zu¿ycia paszy.

Mo¿na do nich zaliczyæ bakteryjne i grzybowe probiotyki, enzymy paszowe

i zio³a. W produkcji ekologicznej dopuszcza siê równie¿ stosowanie przemys³o-

wych mieszanek mineralnych w mieszankach treœciwych (2-3%).

- Probiotyki: mo¿na zdefiniowaæ jako „¿ywy mikrobiologiczny dodatek pa-

szowy, który korzystnie wp³ywa na gospodarza poprzez poprawienie jego jelito-

wego bilansu mikrobiologicznego”. Wyró¿nia siê dwa sposoby zwiêkszenia w prze-

wodzie ¿o³¹dkowo-jelitowym iloœci bakterii probiotycznych. Mo¿e to nast¹piæ przez

doustne codzienne podawaniu korzystnych dla gospodarza mikroorganizmów lub

przez dostarczanie do jelita zasiedlonego ju¿ przez bakterie probiotyczne odpo-

wiednich substancji pokarmowych, które zapewniaj¹ nie tylko ich rozwój, ale tak-

¿e zwiêkszaj¹ ich metaboliczna aktywnoœæ. Nazwano je prebiotykami. Ostatnio

proponuje siê produkty zawieraj¹ce zarówno probiotyki jak i prebiotyki. Nosz¹

one nazwê „symbiotyków” lub „konbiotyków”.

Oprócz probiotyków zawieraj¹cych bakterie, w u¿yciu s¹ równie¿ naturalne do-

datki paszowe zawieraj¹ce ¿ywe komórki „grzybów” tzw. dodatki „grzybowe”. Kultu-

19

ry dro¿d¿owe w wielu doœwiadczeniach mia³y pozytywny wp³yw na efekty produk-

cyjne m³odych i doros³ych prze¿uwaczy oraz na metabolizm bia³ka i wêglowodanów.

Stosowanie enzymów paszowych w ¿ywieniu m³odych prze¿uwaczy cieszy

siê rosn¹cym uznaniem wœród rolników. Enzymy mog¹ byæ stosowane bez obaw,

gdy¿ nie penetruj¹ produktów zwierzêcych i nie wymagaj¹ okresu karencji.

Tak¿e zio³a znajduj¹ coraz szersze zastosowanie nie tylko w medycynie i we-

terynarii, ale tak¿e jako sk³adnik dawek pokarmowych w ¿ywieniu zwierz¹t.

Wartoœæ zdrowotna mleka pozyskiwanego w warunkach

ekologicznych

Mleko krowie jest niezast¹pionym Ÿród³em sk³adników pokarmowych w ¿y-

wieniu cz³owieka. Bia³ka wystêpuj¹ce w mleku odznaczaj¹ siê wiêksz¹ wartoœci¹

biologiczn¹ ni¿ bia³ka roœlinne i s¹ wartoœciowszym Ÿród³em aminokwasów egzo-

gennych niezbêdnych dla cz³owieka. Mleko jest tak¿e niezast¹pionym Ÿród³em

witamin i sk³adników mineralnych; zw³aszcza wapnia.

Mleko krowie zawiera równie¿ wiele substancji biologicznie czynnych, które

mog¹ mieæ du¿e znaczenie dla zdrowia cz³owieka. Naturalnym sk³adnikiem t³usz-

czu mleka jest sprzê¿ony kwas linolowy (SKL), potocznie zwany kwasem ¿wa-

czowym, gdy¿ powstaje tylko w przed¿o³¹dkach prze¿uwaczy. Zwi¹zek ten ma

szereg swoistych w³aœciwoœci prozdrowotnych, m.in. jest czynnikiem zapobiega-

j¹cym oty³oœci, ma w³aœciwoœci antymia¿d¿ycowe i antynowotworowe oraz sty-

muluje uk³ad odpornoœciowy.

Zawartoœæ nienasyconych kwasów t³uszczowych w tym SKL w t³uszczu mle-

ka zale¿y od wielu czynników, zwi¹zanych z ¿ywieniem i w³aœciwoœciami osobni-

czymi zwierz¹t, przy czym szczególnie bogate w te zwi¹zki jest mleko pochodz¹-

ce od krów pas¹cych siê na pastwisku lub jedz¹cych zielonkê koszon¹ albo otrzy-

muj¹cych w dawce pokarmowej dodatek nasion roœlin oleistych (np. rzepaku, lnu)

lub makuchów z tych roœlin.

Wp³yw paszy na sk³ad mleka i jego wartoœæ dietetyczn¹

Spoœród czynników œrodowiskowych wp³ywaj¹cych na sk³ad i jakoœæ mleka,

niew¹tpliwie na pierwszym miejscu nale¿y wymieniæ ¿ywienie krów.

W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich zaczyna siê preferowaæ

w coraz wiêkszym stopniu zawartoœæ bia³ka w mleku. Zwiêkszenie zawartoœci bia³-

ka w mleku s¹ na drodze ¿ywieniowej jest mo¿liwe poprzez modyfikowanie sk³a-

du dawki pokarmowej, w celu: zwiêkszenia ca³kowitej iloœci aminokwasów do-

stêpnych w gruczole mlekowym oraz poprawy sk³adu (profilu aminokwasowego)

bia³ka jelitowego w celu dostarczenia do gruczo³u mlekowego aminokwasów li-

mituj¹cych syntezê bia³ka mleka. Mo¿na to uzyskaæ poprzez:

- zwiêkszenie dodatku paszy treœciwej do dawki paszy objêtoœciowej
- zwiêkszenie poziomu bia³ka w dawce

20

- zabiegi pozwalaj¹ce na os³onê bia³ka roœlin str¹czkowych przed rozk³adem

w ¿waczu np. nasion ³ubinu lub bobiku

- zastosowanie probiotyków, kultur dro¿d¿owych
- rodzaj wêglowodanów niestrukturalnych w dawce pokarmowej.

Dodatek skrobi s³abo ulegaj¹cej rozk³adowi w ¿waczu (np. kukurydzianej lub

sorga) mo¿e spowodowaæ zwiêkszenie trawienia jelitowego skrobi a tym samym

lepsze jej wykorzystanie jako Ÿród³a energii, co równie¿ wp³ywa dodatnio na za-

wartoœæ bia³ka w mleku.

Wp³yw pasz na sk³ad mleka

W wielu badaniach wykazano, ¿e zastosowanie niektórych rodzajów pasz

w dawkach pokarmowych dla krów mlecznych ma wp³yw na sk³ad mleka. Na przy-

k³ad przy skarmianiu œwie¿ej trawy pastwiskowej dobrej jakoœci, obserwuje siê

obni¿enie zawartoœci t³uszczu w mleku i wzrost zawartoœci bia³ka w mleku. Za-

stosowanie w dawce pokarmowej kiszonki z traw z udzia³em kiszonki z kukury-

dzy pozwala równie¿ na wzrost wydajnoœci mleka i zawartoœci bia³ka w mleku,

w porównaniu z ¿ywieniem sam¹ kiszonk¹ z trawy lub kiszonk¹ z kukurydzy. Tak¿e

buraki pastewne zwiêkszaj¹ zarówno t³uszcz mleka (wiêcej kwasu mas³owego

w ¿waczu) jak i zawartoœæ bia³ka w mleku (wy¿sze pobranie energii). Zakiszone

wys³odki buraczane obni¿aj¹ przewa¿nie zawartoœæ t³uszczu w mleku a polepsza-

j¹ wydajnoœæ i koncentracjê bia³ka w mleku.

Zwiêkszenie zawartoœci niezbêdnych nienasyconych kwasów t³uszczowych

(NNKT) w t³uszczu mleka mo¿na osi¹gn¹æ przez podawanie krowom nasion roœlin

oleistych (rzepaku i lnu). Szczególnie wa¿ny dla zdrowia cz³owieka jest stosunek

wielonienasyconych kwasów t³uszczowych typu n-6/n-3. Wielkoœæ tego stosunku

zale¿y g³ównie od obecnoœci kwasu linolowego (C 18: 2 n-6) i kwasu linolenowego

(C 18: 2 n-3). Stosunek kwasów n-6/n-3 w trawach i innych roœlinach runi ³¹kowo-

pastwiskowej jest bardzo niski (oko³o 0,3). ¯ywienie wiêc krów tymi paszami mo¿e

wp³yn¹æ na 2-3 krotne zwiêkszenie zawartoœci kwasu linolenowego w mleku krów,

a zalecany w gospodarstwach ekologicznych pastwiskowy system utrzymania krów

mlecznych ma korzystny wp³yw na w³aœciwoœci zdrowotne t³uszczu mleka.

Bilansowanie dawek pokarmowych dla poszczególnych

kategorii byd³a, zgodnie z zapotrzebowaniem i za³o¿eniami

¿ywienia ekologicznego

Prawid³owo zbilansowana dawka pokarmowa dla krowy mlecznej powinna do-

starczyæ takich iloœci energii, bia³ka, sk³adników mineralnych i witamin, które pokryj¹

jej zapotrzebowanie na te sk³adniki, wynikaj¹ce z masy cia³a, stanu fizjologicznego

oraz wydajnoœci i sk³adu mleka, przy uwzglêdnieniu tolerowanego w pierwszym okresie

laktacji deficytu energii i bia³ka poni¿ej optymalnego. Uk³adaj¹c dawki pokarmowe

dla krów mlecznych w gospodarstwach ekologicznych nale¿y uwzglêdniæ:

21

- pierwszy okres laktacji (do 12 tyg.)
- œrodkowy okres laktacji
- okres zasuszenia
- okres oko³oporodowy.

Dawki pokarmowe dla ja³ówek hodowlanych ustala siê w oparciu o zielonkê

pastwiskow¹ - w lecie i kiszonkê z trawy ³¹kowej i siano - w zimie.

Dawki pokarmowe dla ciel¹t powinny opieraæ siê na mieszance treœciwej skar-

mianej do woli i sianie ³¹kowym, a pocz¹wszy od 2 miesi¹ca ¿ycia mo¿na skar-

miaæ zielonki, kiszonki z traw lub kukurydzy.

Systemy zadawania pasz w gospodarstwie ekologicznym

Bior¹c pod uwagê wielkoœæ stada i wydajnoœæ mleczn¹ krów, uwarunkowania

organizacyjno-techniczne oraz mo¿liwoœci ekonomiczne gospodarstwa, mo¿na wy-

ró¿niæ nastêpuj¹ce systemy zadawania pasz dla byd³a, które mog¹ byæ zalecane w go-

spodarstwach ekologicznych specjalizuj¹cych siê w chowie byd³a mlecznego:

1. System trójcz³onowy - polega on na skarmianiu paszy objêtoœciowej do woli lub

w iloœci ograniczonej, wyrównaniu produkcji mleka z energii i bia³ka paszy objê-
toœciowej przy pomocy paszy uzupe³niaj¹cej (bia³kowej lub energetycznej) i skar-
mianiu treœciwej mieszanki produkcyjnej zgodnie z wydajnoœci¹ krowy.

2. System dawek czêœciowo (PMR) lub pe³nosk³adnikowych (TMR) mog¹ byæ

stosowane w gospodarstwach ekologicznych w okresie zimowym pod warun-
kiem przestrzegania przepisów dotycz¹cych udzia³u pasz treœciwych w dzien-
nej dawce pokarmowej.

3. System ¿ywienia „flat- rate”, w którym wszystkie krowy w stadzie, niezale¿-

nie od produkcji mleka otrzymuj¹ w pierwszej po³owie laktacji tê sam¹ iloœæ
paszy treœciwej, a pasza objêtoœciowa jest skarmiana do woli. Wa¿ne jest, aby
skarmiana pasza objêtoœciowa by³a bardzo dobrej jakoœci, gdy¿ wysoka pro-
dukcja mleka w gospodarstwie ekologicznym mo¿e byæ tylko wtedy
osi¹gniêta, je¿eli krowa pobiera w dziennej dawce pokarmowej co najmniej
60% suchej masy w paszy objêtoœciowej.

Czynniki wp³ywaj¹ce na wydajnoœæ rozrodcz¹ krów

w gospodarstwie ekologicznym

Utrzymywane w gospodarstwach ekologicznych krowy nie nale¿¹ jednak do

wysoko wydajnych zwierz¹t. Niemniej jednak znajomoœæ i zapobieganie czynni-

kom wp³ywaj¹cym ujemnie na rozrodczoœæ mo¿e byæ wa¿nym elementem popra-

wy efektów ekonomicznych gospodarstwa ekologicznego. Skuteczny rozród krów

22

jest bowiem g³ównym wyznacznikiem op³acalnoœci produkcji w stadach byd³a

mlecznego. Dla zapewnienia dobrej wydajnoœci rozrodczej w stadach krów mlecz-

nych niezmiernie wa¿na jest znajomoœæ zmian, jakie zachodz¹ w organizmie kro-

wy w okresie miêdzywycieleniowym, w którym wyró¿nia siê trzy zasadnicze eta-

py: spoczynku, reprodukcji i ci¹¿y.

U krów, które spo¿ywaj¹ we wczesnym okresie laktacji niewystarczaj¹c¹ iloœæ

paszy (suchej masy) dochodzi do zmniejszenia wydajnoœci mleka, opóŸnienia

wyst¹pienia pierwszej owulacji i pierwszej rui po porodzie oraz obni¿enia p³odno-

œci. Krowy bardziej ¿erne i wyró¿niaj¹ce siê wiêkszym pobraniem suchej masy,

wczeœniej wychodz¹ z deficytu energetycznego, produkuj¹ wiêcej mleka, maj¹

mniejsze straty masy cia³a oraz wczeœniej rozpoczynaj¹ owulacjê po porodzie.

Ocena bilansu energetycznego krów w okresie zasuszenia i wczesnej laktacji na

podstawie ich kondycji mo¿e byæ dobrym wskaŸnikiem mo¿liwoœci zacielenia ich

przy pierwszym kryciu. Istnieje bowiem œcis³y zwi¹zek miêdzy kondycj¹ cia³a

a procentowym udzia³em krów wchodz¹cych w cykl rujowy przed koñcem okresu

spoczynku. Tak wiêc, utrzymanie krów mlecznych we w³aœciwej kondycji w okre-

sie przedwycieleniowym oraz zapewnienie im odpowiedniego pobrania suchej

masy w tym okresie, warunkuje prawid³owy przebieg cyklu rozrodczego i pro-

dukcyjnego w gospodarstwach specjalizuj¹cych siê w chowie byd³a mlecznego

tak¿e w gospodarstwach ekologicznych.

Profilaktyka zdrowotna stada

Du¿e znaczenie dla zdrowotnoœci i wydajnoœci rozrodczej krów ma profilak-

tyka zdrowotna stada. Istniej¹ coraz liczniejsze dowody na to, ¿e krowy z infek-

cjami gruczo³u mlekowego s¹ bardziej podatne na wczesn¹ utratê ci¹¿y z po-

wodu naruszenia funkcji cia³ka ¿ó³tego ni¿ zwierzêta zdrowe.

Komfort bytowania zwierz¹t - dobrostan

Wydajnoœæ mleczna i rozrodcza krów zale¿y równie¿ od komfortu bytowania

zwierz¹t okreœlanego jako dobrostan. Aby zapewniæ maksymalny komfort by-

towania musimy zadbaæ o to, ¿eby krowy podczas jedzenia i doju mog³y zaj¹æ

wygodn¹ pozycjê stoj¹ca, natomiast podczas prze¿uwania i odpoczynku mog³y

wygodnie le¿eæ U³atwia to dop³yw krwi do wymion i stymuluje sekrecjê mleka.

Stres cieplny w okresie zasuszenia doprowadza do wyd³u¿enia okresu miêdzyci¹-

¿owego oraz zmniejszenia wydajnoœci mlecznej w kolejnej laktacji.

Higiena i profilaktyka w ekologicznym chowie byd³a mlecznego

Higiena utrzymania i doju krów

Jakoœæ i funkcjonalnoœæ pomieszczeñ oraz higieniczne warunki utrzymania

wywieraj¹ du¿y wp³yw na zdrowie i uzyskiwane wyniki produkcyjne. W po-

wietrzu pomieszczeñ dla byd³a nie powinny znajdowaæ siê nadmierne zanie-

23

czyszczenia chemiczne, których Ÿród³em s¹ zwierzêta i ich odchody, pasze oraz

zwi¹zane z tym ró¿ne procesy biochemiczne Dotyczy to równie¿ koncentracji

drobnoustrojów w mikroflorze powietrza wewn¹trz obory, których Ÿród³em s¹

wydaliny i wydzieliny zwierz¹t oraz procesy gnilne i fermentacyjne, jakie za-

chodz¹ w resztkach paszy.

Dój stanowi bardzo wa¿n¹ czynnoœæ w obs³udze krów mlecznych, gdy¿ z jed-

nej strony przypada na niego oko³o 50% ogólnych nak³adów pracy w oborze,

z drugiej zaœ sposób przeprowadzenia wp³ywa na iloœæ i jakoœæ pozyskiwanego

mleka oraz stan zdrowotny wymienia. Od prawid³owego wykonania doju w du-

¿ym stopniu zale¿y wydajnoœæ krowy, zdrowotnoœæ wymienia i jakoœæ higieniczna

udojonego mleka.

Higiena ¿ywienia ciel¹t

Niezale¿nie od sk³adu i wartoœci pokarmowej, pasze podawane cielêtom mu-

sz¹ byæ wysokiej jakoœci, a mleko powinno byæ czyste, œwie¿e, od krów zdro-

wych i skarmiane w stanie œwie¿ym. Pasze sta³e musz¹ byæ najwy¿szej jakoœci.

Zaopatrzenie w wodê odgrywa bardzo wa¿n¹ rolê. Pozwala ona bowiem na utrzy-

manie w³aœciwej higieny zwierz¹t, ¿ywienia, pomieszczeñ i sprzêtu.

Profilaktyka zdrowotna stada i dozwolone zabiegi lecznicze

W ekologicznym chowie byd³a mlecznego profilaktyka ma bardzo du¿e zna-

czenie hodowlane i ekonomiczne. Pozwala bowiem na eliminowanie strat po-

noszonych wskutek zachorowañ i padniêæ zwierz¹t oraz obni¿onej wartoœci

u¿ytkowej po ust¹pieniu schorzenia.

W hodowli ekologicznej zapobiegaæ chorobom mo¿na za pomoc¹ zabie-

gów eugenicznych prowadzonych przez stosowanie preparatów homeopatycz-

nych w okresie ci¹¿y. Tak¿e niektóre preparaty pochodzenia roœlinnego maj¹

dzia³anie przeciwzapalne. Pobudzaj¹ one intensywne wydzielanie œluzu po-

trzebnego do wytworzenia mechanizmów obronnych organizmu przed wnika-

niem czynników chorobotwórczych powoduj¹cych zaka¿ania i infekcje np.

preparat Radivet oraz wyci¹gi z korzeni i bulw niektórych roœlin.

W celu zapobiegania infekcjom dróg oddechowych nale¿y kontrolowaæ wa-

runki sanitarne w oborze. Wystêpowanie paso¿ytów u byd³a mo¿e doprowa-

dziæ do znacznego spadku wydajnoœci, a w ciê¿szych przypadkach nawet do

upadku zwierz¹t. Szczególnie u m³odego byd³a widoczne jest wystêpowanie

paso¿ytów, które powoduj¹ zaburzenia w rozwoju i spadek masy cia³a.

Przy zalecanym (w ekologicznym chowie byd³a mlecznego) alkierzowo-

pastwiskowym systemie utrzymania zwierz¹t, wzrost racic jest szybszy ni¿ ich

œcieranie. Aby temu przeciwdzia³aæ nale¿y zwracaæ uwagê na pielêgnowanie

racic i ich regularne przycinanie dwa razy do roku (przed i po okresie pastwi-

skowym). U m³odego byd³a, pierwszy raz nale¿y dokonaæ pielêgnacji racic

w wieku 6-9 miesiêcy.

24

Efektywnoœæ ¿ywieniowa i ekonomiczna chowu byd³a mlecznego

w gospodarstwach ekologicznych

O efektywnoœci ¿ywienia byd³a mlecznego w chowie ekologicznym decyduj¹

czynniki genetyczne zale¿ne w du¿ej mierze od zwierzêcia oraz czynniki œrodowi-

skowe tj. ¿ywienie i utrzymanie. Z czynników tych podstawowe znaczenie przypi-

suje siê nie tylko wartoœci genetycznej stada ale tak¿e cechom biologicznym zwie-

rzêcia takim jak: d³ugowiecznoœæ, p³odnoœæ, ³atwoœæ ocieleñ, predyspozycja do

pobierania du¿ej iloœci pasz.

G³ównym determinantem decyduj¹cym o efektywnoœci ¿ywieniowej w cho-

wie byd³a mlecznego w gospodarstwach organicznych jest jakoœæ produkowanych

pasz objêtoœciowych i maksymalizacja ich udzia³u w ca³orocznym ¿ywieniu przy

ograniczonym udziale pasz treœciwych. Wi¹¿e siê to œciœle z odpowiednim dosto-

sowaniem bazy paszowej i struktury upraw roœlin pastewnych (objêtoœciowych

i treœciwych) do wielkoœci stada i mo¿liwoœci produkcyjnych zwierz¹t.

W gospodarstwach ekologicznych takie cechy selekcyjne jak: d³ugowiecznoœæ,

mêska i ¿eñska p³odnoœæ, wp³yw ojca i matki na ³atwoœæ ocieleñ, wp³yw ojca i matki

na martwo urodzone cielêta, iloœæ komórek somatycznych w mleku staj¹ siê rów-

nie wa¿ne jak produkcyjnoœæ krów.

Systemy utrzymania zwierz¹t

Produkcja zwierzêca metodami ekologicznymi wymaga nowego podejœcia do

technologii i systemów utrzymania krów. Niezbêdne jest nowe spojrzenie na zoo-

higienê z uwzglêdnieniem priorytetu kszta³towania œrodowiska wnêtrza budynków

inwentarskich.

Ekologiczny budynek inwentarski ma zapewniæ zwierzêtom odpowiedni kom-

fort bytowania (dobrostan) czyli warunki zapewniaj¹ce im harmonijny rozwój (eli-

minuj¹cy stres, ból i uszkodzenia cia³a) bez szkody dla œrodowiska naturalnego.

Budynki dla byd³a w gospodarstwach ekologicznych produkuj¹cych mle-

ko lub mleko i ¿ywiec wo³owy

W zdecydowanej wiêkszoœci gospodarstw, preferowane jest utrzymanie na œció³-

ce. Wg najnowszych przepisów Rady Unii Europejskiej, ekologiczna produkcja

mleka wymaga utrzymania wolnostanowiskowego byd³a. W œwietle przepisów U.E.

konieczne jest wiêc przejœcie z utrzymania uwiêziowego na wolnostanowiskowe

oraz z bezœcio³owego na œcio³owe aby gospodarstwo mo¿na by³o uznaæ za produ-

kuj¹ce metodami ekologicznymi.

W budynkach ju¿ istniej¹cych prawo unijne przewiduje okres przejœciowy,

w którym dopuszczalne bêdzie utrzymanie by³a na uwiêzi, up³ywaj¹cy z dniem

31. grudnia 2010 r.

25

Utrzymanie wolnostanowiskowe ma wiele zalet w porównaniu z utrzymaniem

na uwiêzi. Pierwsza i najwa¿niejsza, to zapewnienie korzystnych warunków byto-

wania zwierz¹t odpowiadaj¹cych ich naturalnym potrzebom, a przede wszystkim

swobody poruszania siê, bêd¹cej jednym z podstawowych warunków komfortu

bytowania i zdrowia.

Pomieszczenia dla ciel¹t i ja³ówek

Klatki indywidualne powinny byæ ustawiane w miejscach specjalnych i nie

na przeci¹gu. Najlepiej, je¿eli zlokalizowane s¹ w bezpoœrednim s¹siedztwie krów

w oborze uwiêziowej lub, w przypadku obór wolnostanowiskowych, w pobli¿u

hali udojowej.

Budki indywidualne i grupowe

Obiekty te s³u¿¹ do ca³orocznego utrzymania ciel¹t (w okresie odpajania

mlekiem) na zewn¹trz budynków inwentarskich.

Utrzymanie w budkach (w Polsce sporadycznie) zapewnia czyste, œwie¿e po-

wietrze o ma³ej zawartoœci py³ów i mikroorganizmów oraz szkodliwych domie-

szek gazowych, co skutkuje zmniejszeniem zachorowalnoœci ciel¹t w porównaniu

z utrzymaniem w budynku (Kaczor 1994). Utrzymanie stosuje siê wy³¹cznie dla

ciel¹t do 4. miesi¹ca ¿ycia i na ogó³ w gospodarstwach o wiêkszej skali produkcji,

gdzie po odpojeniu mlekiem cielêta przemieszczane s¹ do kojców grupowych.

Kojce grupowe

Ten system utrzymania przydatny jest w gospodarstwach wiêkszych.

Zale¿nie od wielkoœci gospodarstwa, liczba zwierz¹t w kojcu grupowym mo¿e

wynosiæ od 4. do 12 sztuk.

Przy utrzymaniu ciel¹t i m³odzie¿y hodowlanej w kojcach grupowych na œció³ce

(element produkcji metodami ekologicznymi) wyró¿nia siê 3 typy kojców:

- z g³êbok¹ œció³k¹,
- z pochy³ymi pod³ogami,
- z boksami legowiskowymi.

Budynki z g³êbok¹ œció³k¹ s¹ najprostsz¹ form¹ utrzymania ciel¹t i m³odego byd³a.

Przy niewielkich nak³adach finansowych mo¿na na ten cel adaptowaæ budynki

o innym pierwotnym przeznaczeniu. Obornik z tych kojców usuwany jest 2-4 razy

w ci¹gu roku, zale¿nie od obsady, rodzaju œció³ki i g³êbokoœci kojca. Podstawow¹

form¹ kojców z g³êbok¹ œció³k¹ s¹ kojce bez wydzielonej czêœci karmowej.

Kojce grupowe z pochy³¹ pod³og¹ dla ciel¹t i ja³ówek

W kojcach z pochy³¹ pod³og¹ w strefie przebywania zwierz¹t wydzielony jest

p³aski korytarz karmowo-gnojowy od strony ¿³obu.

Strefê legowiskow¹ stanowi œcielona pochy³a posadzka o spadku od 6 do 10%

26

(8-10% dla ciel¹t w wieku od 3. do 6. miesi¹ca ¿ycia, 6-8% dla ja³ówek) w kierun-

ku korytarza karmowo-gnojowego z progiem o wysokoœci 20 cm (Kaczor, 2001).

Usuwanie obornika poza kojec odbywa siê za pomoc¹ zgarniaka lub ci¹gnikowe-

go spychacza czo³owego. Zalet¹ tego typu kojców w porównaniu z utrzymaniem

na g³êbokiej œció³ce (do 3-4 kg/SD/dzieñ), zmniejszenie powierzchni kojca na 1 sztu-

kê oraz poprawa higieny.

Kojce grupowe z boksami legowiskowymi

Odmian¹ utrzymania œcio³owego s¹ kojce grupowe z boksami legowiskowymi

œcielonymi i z pe³nym (bez rusztu) korytarzem karmowo-gnojowym. Zwierzêta

maj¹ tu du¿y komfort wypoczynku (ka¿de ma wydzielon¹ powierzchniê do le¿e-

nia – boks) oraz dobre warunki higieniczne.

Utrzymanie m³odzie¿y hodowlanej w budynkach pó³otwartych

W budynkach pó³otwartych zwierzêta utrzymuje siê luzem, bez uwiêzi. W obiek-

tach tego typu przynajmniej jedna œciana jest niezabudowana (budynki trójœcienne).

- Budynki pó³otwarte nie posiadaj¹ œcian od strony odwietrznej, zamiast któ-

rych stosuje siê zas³ony ruchome w okresie niekorzystnych warunków pogo-
dowych (mrozy, silne wiatry, intensywne opady).

W systemie pó³otwartym mo¿na utrzymywaæ m³odzie¿ hodowlan¹ (w okresie

po odpojeniu mlekiem do wysokiej cielnoœci) na g³êbokiej œció³ce i pochy³ych pod-

³ogach. Podstawow¹ zalet¹ pó³otwartego systemu utrzymania byd³a jest niewielki

nak³ad inwestycyjny, mo¿na bowiem adaptowaæ do tego celu istniej¹ce budynki

o innym pierwotnie przeznaczeniu tj. wiaty, stodo³y, magazyny itp. W budynkach

pó³otwartych dla m³odzie¿y hodowlanej stosuje siê normy powierzchni takie same

jak w budynkach zamkniêtych.

Pomieszczenia dla krów mlecznych

Problem warunków utrzymania krów mlecznych, a przede wszystkim komfortu

na stanowiskach, ma zasadnicze znaczenie dla ich zdrowotnoœci i produkcyjnoœci.

Warunki utrzymania w przypadku krów mlecznych maj¹ kluczowe znaczenie

z jeszcze jednego wzglêdu, a mianowicie w zwi¹zku z produkcj¹ mleka o wyso-

kiej jakoœci higienicznej.

Stosowane s¹ dwa systemy utrzymania krów mlecznych tj. uwiêziowy

i wolnostanowiskowy. Wg przepisów Unii Europejskiej utrzymanie uwiêzio-

we powinno byæ stopniowo eliminowane. Poniewa¿ jednak w Polsce w wiêk-

szoœci gospodarstw stosowane jest utrzymanie na stanowiskach uwieziowych,

œcio³owych, ten system utrzymania, tak¿e nale¿y uwzglêdniæ w gospodar-

stwach ekologicznych jako przejœciowy, tym bardziej, ¿e zezwalaj¹ na to prze-

pisy unijne, dopuszczaj¹c utrzymanie uwiêziowe w istniej¹cych ju¿ obiek-

tach do koñca 2010 r.

27

Utrzymanie wolnostanowiskowe krów mlecznych

Utrzymywanie wolnostanowiskowe ma wiele zalet w porównaniu z utrzyma-

niem na uwiêzi: zmniejszone nak³ady pracy na obs³ugê krów, lepsza jakoœæ higie-

niczna mleka, korzystne warunki bytowania krów odpowiadaj¹ce ich naturalnym

potrzebom (swoboda poruszania siê) i u³atwione wykrycie objawów rui u krów.

Obory wolnostanowiskowe, ze wzglêdu na rodzaj i sposób usytuowania lego-

wiska w budynku, mo¿na podzieliæ nastêpuj¹co:

- obory boksowe,
- obory kombiboksowe,
- obory z g³êbok¹ œció³k¹,
- obory z pochy³¹ pod³og¹.

Spoœród wymienionych rodzajów obór wolnostanowiskowych najlepszym roz-

wi¹zaniem dla krów wysokowydajnych, s¹ obory boksowe.

Utrzymywanie krów mlecznych na uwiêzi

Jednym z najwa¿niejszych problemów w oborze uwiêziowej jest dobranie w³a-

œciwych wymiarów stanowisk. Zdecydowanie najlepszym rozwi¹zaniem przy uwiê-

ziowym utrzymaniu krów jest stanowisko krótkie, pod warunkiem jednak prawi-

d³owego wykonania wszystkich jego elementów i w³aœciwej eksploatacji.

Minimalne wymiary stanowisk krótkich wed³ug norm CIGR (1994)

dla krów ras mlecznych

Masa ciała (kg)

Długość tułowia

(cm)

Wysokość

w kłębie (cm)

Długość

legowiska (cm)

Szerokość

legowiska (cm)

116
120
122

550
650
750

161
169
175

135
139
142

178
186
191

W³aœciwa konstrukcja stanowiska daje zwierzêciu mo¿liwoœæ nieograniczone-

go dostêpu do paszy i wody, a jednoczeœnie sprzyja utrzymaniu czystoœci na stano-

wisku. Wymaga to jednak zastosowania odpowiedniej uwiêzi, najlepiej ³añcucho-

wej typu „Grabner” lub „Bizon”.

Mikroklimat pomieszczeñ inwentarskich

Mikroklimat budynku wspó³tworzy warunki bytowania zwierz¹t wp³ywaj¹ce

bezpoœrednio na ich zdrowie i samopoczucie, a tym samym na produkcyjnoœæ.

Przydatnoœæ budynku pod wzglêdem warunków mikroklimatycznych okreœla-

j¹ g³ównie dwa parametry tj. temperatura i wilgotnoœæ powietrza, a te z kolei s¹

uzale¿nione od u¿ytych materia³ów budowlanych, kubatury obiektu, wentylacji,

obsady zwierz¹t, a tak¿e od temperatury na zewn¹trz oraz si³y i kierunku wiatrów.

28

Temperatura i wilgotnoœæ wzglêdna powietrza w budynkach inwentarskich za-

le¿y od kategorii i wieku zwierz¹t.

Temperatura i wilgotnoœæ wzglêdna powietrza w budynkach dla byd³a

(opracowano w oparciu o Dz. U. 2002, nr 102, poz. 928)

Kategoria zwierząt

Temperatura (

o

C)

Wilgotność względna

w % optymalna

minimalna

optymalna

krowy w oborze
krowy w porodówce
cielęta w profilaktorium
cielęta do 3. m-cy
cielęta powyżej 3. m-cy
jałówki

6
16
16
8
6
6

8-16
16-20
16-20
12-20
12-16
10-18

60-80
60-80
60-80
60-80
60-80
60-80

Ruch powietrza w oborze powstaje na skutek dzia³ania wentylacji oraz jego

przep³ywu przez otwarte wrota i okna (przeci¹gi), co jest zwi¹zane z nasileniem

wiatru na zewn¹trz. W budynkach inwentarskich nale¿y równie¿ braæ pod uwagê

prêdkoœæ ruchu powietrza, koncentracjê szkodliwych domieszek gazowych, oœwie-

tlenie i natê¿enie ha³asu. Czynniki te mog¹ wspó³decydowaæ w istotny sposób

o zdrowiu i produkcyjnoœci zwierz¹t.

Wentylacja budynków dla byd³a

Zadaniem wentylacji jest usuniecie na zewn¹trz zu¿ytego powietrza (w tym

pary wodnej, szkodliwych gazów) a w lecie tak¿e nadmiaru ciep³a i doprowadze-

nie œwie¿ego powietrza.

Orientacyjne wymagane iloœci powietrza do wymiany w pomieszczeniach

dla byd³a w lecie i w zimie

(Dobkowski i Staœkiewicz, 2002; Dz. U. 2002, nr 102, poz. 928)

Kategoria zwierząt

Wymiana powietrza (m

3

/1 szt./h)

Okres zimowy

Okres lata

krowy
cielęta w wieku do 2. tygodni
cielęta w wieku powyżej 2. tygodni do 6 miesięcy
jałówki i młode bydło opasowe do 18 miesięcy
jałówki w wieku 18 miesięcy

90
20
30
60
70

350-400
80
90-120
250
280-300

Systemy wentylacji:

- grawitacyjna, (naturalna),

- mechaniczna (wymuszona).

W budynkach inwentarskich dla byd³a stosuje siê przewa¿nie wentylacjê grawita-

cyjn¹ tañsz¹ i bardziej trwa³¹ ni¿ mechaniczna (szybka korozja i niszczenie elemen-

tów metalowych na skutek dzia³ania agresywnego œrodowiska wnêtrza budynku).

29

Œciany

Mo¿na wyró¿niæ œciany budynków bez os³on termicznych i œciany, które sta-

nowi¹ przegrody termiczne. Œciany powinny byæ te¿ odporne na oddzia³ywanie

œrodowiska wnêtrza budynku o du¿ej wilgotnoœci, a tak¿e na zawilgocenie spowo-

dowane kondensacj¹ pary wodnej. Przy doborze materia³ów do œcian murowanych

nale¿y zwróciæ uwagê na ich izolacyjnoœæ termiczn¹. Odpowiednie w³aœciwoœci

termiczne œcian uzyskuje siê wykonuj¹c je jako warstwowe tj. z³o¿one z dwóch

warstw muru z we³n¹ mineraln¹ lub styropianem pomiêdzy nimi. Mo¿na tu zasto-

sowaæ ró¿ne rodzaje ceg³y. Inny rodzaj œcian przydatnych we wszystkich typach

budynków inwentarskich, to œciany z p³yt ¿elbetowych. Stosowane s¹ te¿ œciany

ze stalowych blach fa³dowanych i roletowe zwane te¿ kurtynowymi.

Pod³ogi

Pod³oga, a szczególnie jej w³aœciwoœci cieplne, ma du¿y wp³yw na kszta³towa-

nie œrodowiska wewnêtrznego w budynku inwentarskim. Dotyczy to przede wszyst-

kim czêœci legowiskowej. Niedopuszczalne jest aby posadzki na legowiskach za-

wiera³y jakiekolwiek elementy toksyczne, sk³adniki o trwa³ym zapachu czy mate-

ria³y brudz¹ce zwierzêta. Nie mo¿na te¿ u¿ywaæ materia³ów, które mog³yby wcho-

dziæ w reakcje chemiczne z pasz¹ i odchodami zwierz¹t. Pod³oga powinna byæ u³o-

¿ona na gruncie suchym, zagêszczonym.

Gospodarka odchodami

Zwierzêta oddzia³ywaj¹ na œrodowisko g³ównie poprzez wydaliny w postaci

sta³ej, p³ynnej i gazowej.

P³yty obornikowe

Do obliczenia potrzebnej powierzchni p³yty obornikowej nale¿y znaæ: iloœæ

produkowanego obornika, wysokoœæ pryzmy, czas przechowywania obornika i okres

magazynowania obornika. Na podstawie tych danych oblicza siê niezbêdn¹ po-

wierzchniê p³yty obornikowej na 1 sztukê du¿¹ (1 DJP).

Zbiorniki na gnojówkê

Minimalny okres przechowywania odchodów p³ynnych wynosi 6 miesiêcy. Iloœæ

gnojówki w ci¹gu doby od 1. DJP przy utrzymaniu na p³ytkiej œció³ce wynosi ok.

12 dm

3

. Na podstawie tych danych mo¿na obliczyæ niezbêdn¹ pojemnoœæ zbiorni-

ka na gnojówkê.

Wymagane wielkoœci p³yt obornikowych i zbiorników na gnojówkê i wodê

gnojow¹ dla zwierz¹t utrzymywanych na œció³ce wed³ug Dziennika Ustaw 2002,

nr 102, poz. 928:

- p³yta obornikowa o powierzchni 3,5 m

2

/DJP

- zbiornik na gnojówkê i wodê gnojow¹ o pojemnoœci 3,0 m

3

/DJP.

30

Za³¹cznik Nr 1

UPOWA¯NIONE JEDNOSTKI CERTYFIKUJ¥CE ROLNICTWO

EKOLOGICZNE W ROKU 2003 */

31