Ekonomia

autor:
dr Dorota Zaborowska
dr Tomasz Zalega

OPRACOWANIE KURSU

Kierownik projektu:

Joanna Opoka

Metodyk:

Ilona Urbańska-Grzyb

Marta Dziubińska
Piotr Krowieranda

Graficy:

Joanna Niekraszewicz

Urszula Tylki
Sławomir Walinowicz

Informatyk:

Maciej Czerczak

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

1

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm

funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

Wstęp

1. Ekonomia i jej podstawowe pojęcia

2. Mikroekonomia i makroekonomia

3. Ekonomia pozytywna a normatywna

4. Zasoby i strumienie w ekonomii

5. Narzędzia ekonomisty i sposoby prezentacji zjawisk ekonomicznych

6. Rzadkość i granica możliwości produkcyjnych

7. Mechanizm funkcjonowania rynku — analiza popytu i podaży

8. Teoretyczne podstawy wyboru konsumenta

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

2

Wstęp

W tym module dowiesz się wszystkiego o istocie wyboru ekonomicznego, podejmowanego

przez wszystkie podmioty gospodarcze funkcjonujące na rynku (tj. konsumentów,

producentów, państwo). Będziesz potrafił/a rozgraniczać korzyści i koszty, będące wynikiem

podejmowanych decyzji gospodarczych, a także nauczysz się graficznego przedstawienia

analizowanych zjawisk ekonomicznych (bezrobocie, inflacja itp.). Prześledzisz proces analizy

ekonomicznej, by później samodzielnie go przeprowadzić. W tym tygodniu dowiesz się, czym

jest istota rynku i jakie są jego podstawowe elementy — popyt, podaż i cena. Zrozumiesz,

jak istotną rolę pełni w gospodarce rynkowej czas.

Będziesz potrafił/a podejmować trafne decyzje jako konsument, opierając się

o uporządkowany system preferencji. Dowiesz się wszystkiego o istocie zależności między

użytecznością całkowitą a użytecznością marginalną. Przeanalizujesz czynniki wpływające

na system preferencji konsumenta oraz dostrzeżesz, jak bardzo nietypowe mogą być

zachowania nabywców na rynku. Twoim zadaniem będzie wyznaczenie popytu rynkowego

na dane dobro.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

3

1. Ekonomia i jej podstawowe pojęcia

Czym zajmuje się ekonomia? Dlaczego miliony ludzi na całym świecie chcą się jej uczyć?

Większość z nich utożsamia ekonomię z nauką, która jest związana wyłącznie z pieniędzmi.

Otóż nic bardziej mylnego. Cokolwiek byś robił: oglądał telewizję, czytał interesującą książkę,

poszedł na spacer z ukochaną, zdawał egzamin na prawo jazdy — ekonomia tkwi zawsze

we wszystkich czynnościach, które wykonujesz. Dlatego też można powiedzieć, że jest to

nauka, zajmująca się problemami związanymi z naszym codziennym życiem. Bada, jak

ludzie gospodarują, czyli jak podejmują decyzje, chcąc jak najlepiej wykorzystać

pozostające do ich dyspozycji ograniczone zasoby w celu zaspokojenia różnorodnych

potrzeb materialnych i niematerialnych. Z tego też względu kluczowym problemem

ekonomicznym jest konieczność podejmowania decyzji, związanych z zaspokojeniem

nieograniczonych potrzeb ludzkich w sytuacji istnienia ograniczonych zasobów, mogących je

zaspokoić.

Współczesna ekonomia spełnia dwie podstawowe funkcje, a mianowicie funkcję poznawczą

i aplikacyjną. W przypadku funkcji poznawczej ekonomia usiłuje określić, wyjaśnić

i przewidzieć występowanie i przebieg zjawisk oraz procesów gospodarczych, natomiast

w funkcji aplikacyjnej — próbuje określić skuteczne sposoby oddziaływania rządu na

przebieg procesów gospodarczych.

Nazwa ekonomia pochodzi z języka greckiego (oikos — dom, nomos — prawo) i użyta

została po raz pierwszy przez ucznia Sokratesa, Ksenofonta (430–355 r. p.n.e.) w V wieku

p.n.e. Pod tym pojęciem kryły się rozważania związane z zasadami prowadzenia

gospodarstwa domowego (zwłaszcza rolnego). Następnie, w IV wieku p.n.e., Arystoteles

(384–322 p.n.e.) użył słowa oikonomia dla określenia umiejętności zdobywania środków

potrzebnych człowiekowi do życia. W XVII wieku do określenia ekonomia dołączono

określenie politea, oznaczające społeczeństwo, państwo. W ten sposób powstała

nowożytna nazwa — ekonomia polityczna, która oznacza dziedzinę wiedzy

zajmującą się gospodarowaniem już nie w ramach jednego gospodarstwa,

lecz w skali danego społeczeństwa, państwa.

Po raz pierwszy nazwy ekonomia polityczna użył w 1615 roku francuski pisarz A. Montchretien

de Vatteville w książce Traite de l`economie politique. W latach dwudziestych XX wieku

stopniowo rezygnowano z nazwy ekonomia polityczna i zastąpiono ją terminem ekonomia.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

4

Należy jednak pamiętać, że jest to dyscyplina najstarsza w całym systemie nauk

ekonomicznych. Za jej prekursorów uważa się Anglika Williama Petty’ego i Francuza Piotra

Boisquillberta.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

5

2. Mikroekonomia i makroekonomia

Od połowy lat trzydziestych XX wieku wyraźnie zarysowuje się podział ekonomii na dwa działy:

makroekonomię i mikroekonomię.

Makroekonomia zajmuje się badaniem gospodarki narodowej jako całości. Ogólnie można

powiedzieć, że makroekonomia obejmuje badanie agregatowych (czyli globalnych)

zmiennych ekonomicznych, np. produkcji, zatrudnienia, bezrobocia, inwestycji, ogólnego

poziomu cen itp. Bada również przewidywane skutki wynikające z danej sytuacji

gospodarczej, mierzy ogólne efekty gospodarcze, wyjaśniając i analizując ich przyczyny oraz

skutki, a także bada i przeprowadza analizy dotyczące polityki państwa zarówno w sferze

gospodarczej, jak i w dziedzinach czysto politycznych, z uwzględnieniem polityki

zagranicznej, obronnej oraz polityki wewnętrznej kraju.

Mikroekonomia natomiast, jak wskazuje przedrostek (mikro-), zajmuje się badaniem

procesów podejmowania decyzji przez poszczególne podmioty gospodarcze (gospodarstwa

domowe, firmy), a także bada mechanizmy funkcjonowania poszczególnych rodzajów i form

rynku. Mikroekonomia bada również zmiany zachowań indywidualnych podmiotów

gospodarczych na poszczególnych rynkach z punktu widzenia ich reakcji na zmiany

dochodów konsumentów, cen towarów czy pojawienie się na rynku nowych wyrobów.

Kluczową procedurą badawczą stosowaną w mikroekonomii jest model ekonomiczny.

Stopień zbieżności modelu ekonomicznego z badanym fragmentem rzeczywistości

uzależniony jest od wyboru zmiennych, wprowadzonych do modelu oraz określenia

charakteru związków między nimi. Metoda badawcza mikroekonomii opiera się na analizie

wielkości marginalnych (krańcowych), czyli przyrostów. Tak jak producent dąży do

rozwinięcia firmy i osiągnięcia największych korzyści z prowadzonej działalności

produkcyjnej, tak konsument dąży do osiągnięcia maksymalnego zadowolenia z konsumpcji.

Jednak zarówno producent, jak i konsument, ponoszą określone koszty w wyniku podjętych

decyzji. Dlatego też w procesie gospodarowania istnieje problem optymalizacji decyzji.

Zasada optymalizacji opiera się na dwóch zjawiskach: malejących korzyści marginalnych

i rosnących kosztów marginalnych.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

6

3. Ekonomia pozytywna a normatywna

Ekonomia, badając procesy gospodarcze, posługuje się, podobnie jak inne nauki,

specyficznymi dla niej metodami badawczymi. Według kryterium podziału przyjętej metody

badawczej, współczesną ekonomię dzieli się na ekonomię pozytywną oraz ekonomię

normatywną.

Ekonomia pozytywna próbuje uzyskać odpowiedź na pytania: jak jest? jak się rzeczy mają?

Zajmuje się głównie przedstawieniem tego, jak gospodarka rzeczywiście działa. Analiza

pozytywna polega na tym, że zjawiska ekonomiczne bada się bez dokonania jakichkolwiek

sądów i opinii, co oznacza, że próbuje się sformułować obiektywny obraz rzeczywistości, bez

względu na posiadane poglądy polityczne, przekonania i preferencje. Wynikiem tego typu

analizy może być diagnoza dla firmy, pojedynczego rynku (np. rynku samochodów) czy

gospodarki narodowej jako całości.

Ekonomia normatywna poszukuje odpowiedzi na pytania: jak powinno być? jak może być

lepiej? Polega zatem na badaniu problemów w celu wydania określonych sądów i opinii

w postaci zaleceń. Wynikiem badań normatywnych może być projekt naprawy sytuacji,

program działania itp.

Materiał, który poddawany jest badaniom ekonomicznym przeważnie opisuje współzależność

wielu zjawisk i składa się z wielu elementów. Z tego też względu, aby zrozumieć

współzależność między tylko częścią z nich, należy umownie przyjąć ich niezmienność. Owa

niezmienność określana jest przez ekonomistów mianem ceteris paribus.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

7

4. Zasoby i strumienie w ekonomii

Wśród zmiennych występujących w modelach ekonomicznych wyróżniamy dwie grupy:

zmienne w postaci zasobów i zmienne w postaci strumieni. Zasoby przedstawiają wartość

wielkości ekonomicznych w danym momencie, np. dochód członka rodziny 30.04.2002,

wartość zapasów danego przedsiębiorstwa 31.01.2004 r. Aby prawidłowo ocenić

i zinterpretować takie zmienne, nie musimy posiadać wiedzy na temat wymiaru czasowego,

w jakim to zjawisko wystąpiło. Jeżeli wiemy, że majątek trwały pewnej firmy wynosi 200 mln

złotych, to informacja ta pozwala nam określić rozmiary tego przedsiębiorstwa. Według

polskiego prawa taka firma będzie traktowana jako duża. Taka interpretacja nie wymaga

dodatkowej informacji na temat tego, w jakim okresie powstał ten majątek.

Drugi rodzaj zmiennych to strumienie, które wyrażają wartość pewnych wielkości

ekonomicznych w jakimś okresie, np. wydatki członków rodziny na produkty w ciągu

miesiąca. Do prawidłowej interpretacji musimy znać zarówno ich wielkość wyrażoną

w

jednostkach pieniężnych lub naturalnych, jak i okres, w którym dokonano pomiaru danej

zmiennej. Jeżeli uzyskamy informację, że przychody przedsiębiorstwa X wynoszą 1 mln

złotych i przychody takie zostały osiągnięte w ciągu całego roku obrotowego, to świadczy to

o tym, iż jest to niewielkie przedsiębiorstwo. Gdyby jednak takie same przychody osiągnięto

w ciągu dnia roboczego, to mielibyśmy do czynienia z przedsiębiorstwem o dużych

rozmiarach.

Między zasobami i strumieniami występują istotne zależności. Z jednej strony wartości

niektórych strumieni są determinowane wielkością zasobów, np. wydatki inwestycyjne

przedsiębiorstw zależą od zasobów majątku przedsiębiorstwa. Z drugiej strony, zasób

majątku produkcyjnego rośnie pod wpływem inwestycji.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

8

5. Narzędzia ekonomisty i sposoby prezentacji zjawisk ekonomicznych

Ekonomiści, badając rzeczywistość gospodarczą, posługują się metodami ilościowymi.

Dlatego też podstawową częścią analizy ekonomicznej jest ustalenie zależności między

zmiennymi, stąd często przedstawia się ją w formie wykresu. W analizie ekonomicznej

wykorzystuje się przede wszystkim wykresy zależności między dwiema zmiennymi oraz

wykresy szeregów czasowych.

Zależność między dwiema zmiennymi (zależną i niezależną) można przedstawić graficznie,

posługując się układem współrzędnych. Na osi poziomej (zwanej osią odciętych lub osią OX)

odkładamy wartości zmiennej niezależnej, zaś na osi pionowej (zwanej osią rzędnych lub

osią OY) — wartości zmiennej zależnej. Punkt przecięcia się obu osi nazywamy początkiem

układu współrzędnych i w tym właśnie punkcie zarówno zmienna zależna, jak i zmienna

niezależna przyjmują wartość równą zero. Natomiast wykresy szeregów czasowych

pokazują, jak wraz z upływem czasu zmieniają się pewne ważne wielkości ekonomiczne

(np. stopa bezrobocia, inflacja itd.).

Wykresy prezentujące zależność między dwiema zmiennymi mogą mieć nachylenie:

⎯ dodatnie,
⎯ ujemne,
⎯ zerowe,
⎯ równe nieskończoności.

Nachylenie krzywej informuje, jak bardzo zmienna zależna zmienia się w odpowiedzi na

zmiany zmiennej niezależnej.

Pamiętaj o tym, że w sytuacji, gdy niewielka zmiana Y spowoduje dużą zmianę X, wówczas

krzywa posiada małe nachylenie (jest płaska). W sytuacji, gdy dużej zmianie Y towarzyszy

niewielka zmiana X, krzywa posiada duże nachylenie (czyli jest stroma).

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

9

X

Y

0

Rysunek 1.

Rysunek 1 przedstawia krzywą o nachyleniu dodatnim — stałym, która przebiega w górę, z lewej

na prawo. Kierunek zmian wartości zmiennej zależnej jest identyczny z kierunkiem zmian

wartości zmiennej niezależnej. Tego typu krzywą obrazuje np. zależność między ilością

wyprodukowanych czołgów a ilością zużytej na ten cel stali.

X

Y

0

Rysunek 2.

Rysunek 2 przedstawia krzywą o nachyleniu dodatnim — zmiennym malejącym, ponieważ

nachylenie spada w miarę oddalania się od początku układu współrzędnych. Tego typu

krzywa obrazuje np. zależność między ilością modeli czołgów sklejanych przez młodego

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

10

konstruktora (zmienna Y), a liczbą godzin poświęconych przez niego na prace modelarskie

(zmienna X).

X

Y

0

Rysunek 3.

Rysunek 3 przedstawia krzywą o nachyleniu dodatnim — zmiennym rosnącym, ponieważ

w miarę oddalania się od początku układu współrzędnych, nachylenie rośnie. Tego typu

krzywa obrazuje np. zależność między wielkością zużycia maszyny do temperowania

ołówków, mierzoną ilością awarii (zmienna Y), a intensywnością jej wykorzystania, mierzoną

ilością zatemperowanych ołówków w ciągu 8 godzin pracy (zmienna X).

X

Y

0

Rysunek 4.

Rysunek 4 przedstawia krzywą o nachyleniu ujemnym — stałym, ponieważ kierunek zmian

wielkości zmiennej zależnej zmienia się w odwrotnym kierunku w stosunku do zmian

wielkości zmiennej niezależnej. W każdym punkcie tej krzywej nachylenie jest stałe. Tego

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

11

typu krzywa obrazuje np. zależność między liczbą zakupionych słoików dżemu

truskawkowego (zmienna Y) i liczbą zakupionych słoików dżemu porzeczkowego (zmienna

X), przy stałym poziomie dochodu.

X

Y

0

Rysunek 5.

Rysunek 5 przedstawia krzywą o nachyleniu ujemnym — zmiennym malejącym, ponieważ

w miarę oddalania się od początku układu współrzędnych w górę, nachylenie wzrasta,

natomiast im dalej od początku układu współrzędnych na prawo w dół, tym bardziej

nachylenie spada. Tego typu krzywa obrazuje np. zależności między wielkością opłat

sztywnych (tj. opłaty za czynsz) ponoszonych przez dentystę leczącego zęby,

przypadających na jeden wyleczony ząb (zmienna Y), a liczbą wyleczonych zębów

(zmienna X).

X

Y

0

Rysunek 6.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

12

Rysunek 6 przedstawia krzywą o nachyleniu ujemnym — zmiennym rosnącym, czyli jest

wklęsła w stosunku do początku układu współrzędnych. A zatem nachylenie wzrasta wzdłuż

krzywej w dół i maleje wzdłuż krzywej w górę. Tego typu krzywa obrazuje np. zależność

między liczbą sklejonych przez młodego konstruktora modeli czołgów (zmienna Y), a liczbą

godzin czasu wolnego, którą dysponuje (zmienna X).

X

Y

0

Rysunek 7.

Rysunek 7 przedstawia krzywą o nachyleniu zerowym, która jest równoległa do osi

odciętych. A zatem kierunek zmian wartości zmiennej zależnej jest niezależny od kierunku

zmian wartości zmiennej niezależnej odkładanej na osi poziomej (OX). Tego typu krzywa

obrazuje np. zależność między wielkością zbioru rzepaku w Polsce (zmienna Y), a liczbą dni

słonecznych na Ibizie (zmienna X).

X

Y

0

Rysunek 8.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

13

Rysunek 8 przedstawia krzywą o nachyleniu równym nieskończoności, która jest równoległa

do osi rzędnych (OY). A zatem kierunek zmian wartości Y jest niezależny od kierunku zmian

wartości X. Tego typu krzywa obrazuje np. zależność między liczbą wyprodukowanych

samochodów w Polsce (zmienna Y), a liczbą zgonów w Niemczech (zmienna X).

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

14

6. Rzadkość i granica możliwości produkcyjnych

Gospodarowanie, które odbywa się zawsze w określonym momencie, związane jest

z ograniczonością (rzadkością) zasobów i technologii, polega na odpowiedniej alokacji

(podziale) czynników wytwórczych między konkurencyjne zastosowania.

Rzadkość jest wynikiem zależności między zapotrzebowaniem ludzi na dobra

a ograniczonymi zdolnościami wytwarzania tych dóbr. Z problemem rzadkości mamy zatem do

czynienia wówczas, gdy zapotrzebowanie ludzi na dobra przewyższa możliwości ich

wyprodukowania. Innymi słowy, z problemami rzadkości mamy do czynienia wówczas, gdy

ilość dóbr, które ludzie chcieliby posiadać w ciągu roku (np. liczba wybudowanych mieszkań

w ciągu roku) przewyższa zdolności, czyli ilość dóbr (np. liczba wybudowanych mieszkań),

które ludzie są zdolni wytworzyć w ciągu roku.

Rzadkość zasobów i nieograniczoność potrzeb powoduje, że ludzie muszą dokonywać

ustawicznie wyborów typu: co, jak i dla kogo produkować. Dlatego też każdemu wyborowi

towarzyszą dwa efekty: korzyści i koszty. Podejmując decyzje odnośnie określonej

działalności gospodarczej, spodziewamy się osiągnąć wymierne korzyści. Należy jednak

pamiętać o tym, że każde osiągnięcie korzyści jest równoznaczne z powstaniem kosztu

utraconych korzyści (alternatywnego kosztu). Koszt alternatywny jest skutkiem wyboru, jaki

podejmuje każdy z nas.

Możliwości wyborów gospodarczych, posiadanych przez różne podmioty gospodarcze

ilustruje się za pomocą granicy możliwości produkcyjnych, która wskazuje na alternatywne

kombinacje poziomów produkcji dwóch dóbr, jakie mogą być jednocześnie wytworzone przez

dane społeczeństwo, jeśli wykorzystane zostaną do tego w całości i w jak najlepszy sposób

posiadane zasoby i technologie.

Graficzną ilustracją tej zależności (czyli zjawiska rzadkości) jest krzywa możliwości

produkcyjnych (zwana również krzywą jednakowego nakładu lub krzywą transformacji).

Zakładając, że czynniki produkcji nie są względem siebie substytucyjne (czyli zastępowalne

w celu zaspokojenia tej samej potrzeby), wówczas krzywa możliwości produkcyjnych jest

wypukła w stosunku do początku układu współrzędnych (rysunek 9). Natomiast gdyby

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

15

założyć, że czynniki produkcji są względem siebie doskonale substytucyjne (np. maliny–

jagody), wówczas krzywa transformacji wyglądałaby jak na rysunku 10.

X

Y

0

Rysunek 9.

X

Y

0

Rysunek 10.

Koszt alternatywny wyprodukowania dobra X wyraża się wielkością produkcji dobra Y,

z którego trzeba zrezygnować, aby wytworzyć określoną ilość dobra X. Należy pamiętać o tym,

że koszt alternatywny produkcji jednostki dobra X równy jest współczynnikowi nachylenia

krzywej jednakowego nakładu (czyli krzywej transformacji) w określonym punkcie, który

nazywany jest marginalną stopą transformacji dobra Y w dobro X.

Krzywa możliwości produkcyjnych (rysunek 11) oddziela dwa zbiory kombinacji:

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

16

⎯ kombinacje osiągalne, które znajdują się poniżej krzywej transformacji i oznaczają

niepełne wykorzystanie dostępnych zasobów i technologii;

⎯ kombinacje nieosiągalne, wskazujące na wielkości produkcji, których nie da się osiągnąć

przy danej wielkości zasobów i technologii.

X

Y

A

B

C

D

E

F

0

kombinacje

osiągalne

(nieefektywne)

kombinacje

efektywne

kombinacje

nieosiągalne

G

Rysunek 11.

W dłuższym horyzoncie czasowym, kombinacje nieosiągalne mogą stać się osiągalnymi,

dzięki wprowadzeniu postępu technicznego i organizacyjnego do procesów gospodarowania

(rysunek 12). Do determinant wpływających na zwiększenie ilości i jakości dóbr, a także do

przesunięcia całej krzywej możliwości produkcyjnych w górę (w prawo) należą:

⎯ postęp techniczny,

⎯ inwestycje,

⎯ odkrycia geograficzne,

⎯ wzrost poziomu wykształcenia,

⎯ wzrost wskaźnika aktywności zawodowej.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

17

X

Y

A

G

E

0

G’

Rysunek 12.

Pamiętaj jednak o tym, że przesunięcie krzywej jednakowego nakładu na prawo od początku

układu współrzędnych ilustruje wzrost możliwości produkcyjnych, natomiast przesunięcie po

krzywej — oznacza zmianę struktury produkcji przy niezmienionym poziomie możliwości

produkcyjnych.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

18

7. Mechanizm funkcjonowania rynku — analiza popytu i podaży

Popyt i jego determinanty

Rynek można rozpatrywać w różnych aspektach. W sensie ekonomicznym jest to instytucja,

dzięki której kupujący i sprzedający zawierają transakcje kupna–sprzedaży. W dzisiejszych

czasach rynek nie musi oznaczać jakiegoś konkretnego miejsca. Nie ma potrzeby

osobistego kontaktu między kupującymi i sprzedającymi, ponieważ transakcje w większości

zawierane są za pomocą poczty, telefonu, telefaksu, a od niedawna także za pośrednictwem

łączy satelitarnych.

Rynek można rozpatrywać, biorąc pod uwagę:

⎯ przestrzeń — wyróżniamy wtedy rynek: lokalny, regionalny, krajowy, zagraniczny,

międzynarodowy i światowy,

⎯ ogniwo kanału rynku — wówczas wyróżniamy rynek: hurtowy, detaliczny, skupu i zbytu,
⎯ przedmiot obrotu — w tym przypadku mamy do czynienia z rynkiem: pracy, dóbr i usług

konsumpcyjnych i inwestycyjnych, kapitałowo-pieniężnym.

Na rynku wszystkie podmioty gospodarcze, tj. gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa,

różnego rodzaju instytucje, kierują się przede wszystkim względami finansowymi. Natomiast

umowy w sferach produkcji, wymiany, usług i konsumpcji, zawierane są przy użyciu

pieniądza według cen kształtujących się na rynku, na podstawie kontaktów między

kupującymi i sprzedającymi.

Rynek odgrywa bardzo ważną rolę, ponieważ:

⎯ umożliwia określenie ilości oraz wycenę dóbr, usług i zasobów poprzez wzajemne

oddziaływanie nabywców i sprzedawców,

⎯ dostarcza informacji o przebiegu procesów gospodarczych,

⎯ kształtuje podstawowe parametry rynku, co umożliwia podejmowanie decyzji zarówno

przez konsumentów, jak i producentów,

⎯ pozwala na podejmowanie ekonomicznie uzasadnionych decyzji, gwarantujących

racjonalne wykorzystanie zasobów gospodarczych i maksymalizację zysków,

⎯ stanowi mechanizm umożliwiający utrzymanie stanu równowagi w gospodarce,

⎯ weryfikuje społeczną przydatność produkcji, ponieważ dopiero na rynku można

stwierdzić, czy zyskała ona akceptację odbiorców.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

19

Poprzez trwające nieustannie procesy dostosowawcze, rynek wymusza innowacyjność oraz

eliminuje podmioty niezdolne do minimalizowania kosztów i do sprostania wymaganiom

konkurencji, jak również te, które pracują nieefektywnie.

Do najważniejszych determinant, mających wpływ na sprawne funkcjonowanie rynku,

zaliczyć można:

⎯ dominację prywatnej własności,

⎯ ogólny poziom rozwoju gospodarczego kraju,

⎯ rozwój instytucji obsługujących rynek, tj. firmy menedżerskie, banki, przedsiębiorstwa

ubezpieczeniowe, giełda itp.,

⎯ doświadczenie kadr menedżerskich,

⎯ dyscyplinę społeczną,

⎯ stosunek ludzi do pracy,

⎯ integralność rynku.

Podstawowymi elementami rynku są: popyt, podaż i cena. Naszą przygodę z rynkiem

rozpoczniemy od przeanalizowania popytu. Popyt jest to zapotrzebowanie na dany towar

przy danej cenie, w określonym czasie i na określonym obszarze. Ekonomiści wyróżniają

dwa rodzaje popytu: popyt efektywny, który informuje nas, jaką ilość dóbr i usług nabywcy

(konsumenci) decydują się kupić przy danych cenach i dochodach oraz popyt potencjalny

(odłożony w czasie) informujący o zamiarze nabycia danego dobra w przyszłości. Pamiętaj

o tym, że popyt potencjalny może przekształcić się w popyt efektywny, ceteris paribus,

w miarę wzrostu dochodów lub spadku cen dóbr i usług.

Podstawowym determinantem popytu jest cena, której zmiana powoduje dwa rodzaje

efektów:

⎯ efekt substytucyjny polegający na zmianie struktury popytu, czyli zastępowaniu dóbr,

które stają się relatywnie droższe, przez dobra, które stają się relatywnie tańsze, np.

pióro–długopis, masło–margaryna, herbata–kawa itd.,

⎯ efekt dochodowy będący rezultatem zmiany dochodów realnych spowodowany

zmianami cen dobra. Wzrost ceny danego dobra powoduje (przy niezmienionym

dochodzie nominalnym) obniżenie się dochodu realnego (zmniejsza się wówczas ilość

dóbr możliwych do nabycia), natomiast obniżenie ceny danego dobra (przy

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

niezmienionym dochodzie nominalnym) przyczynia się do wzrostu ilości dóbr możliwych

do nabycia, np. wzrost Twojego kieszonkowego przy niezmienionej cenie nabywanych

przez Ciebie dóbr oznacza, że możesz sobie pozwolić na zakup danego dobra

w większej ilości.

Zmiana cen dóbr i usług powoduje ruch wzdłuż krzywej popytu, co określamy mianem

zmiany wielkości popytu. Na popyt wpływają również inne niż cena determinanty, do

których zaliczamy: poziom dochodów ludności, ceny innych dóbr, gusty konsumentów,

modę, reklamę oraz ratalną sprzedaż. Czynniki te powodują przesunięcie całej krzywej

popytu i zjawisko to określamy mianem zmiany popytu. Graficzną ilustracją relacji pomiędzy

każdą ceną a ilością nabywanego dobra w danym okresie ceteris paribus jest krzywa

popytu.

popyt

D

Q

2

Q

1

P

2

P

1

0

cena

Rysunek 13. Krzywa popytu

Krzywa popytu posiada ujemne nachylenie, ponieważ prezentuje odwrotną zależność

między poziomem cen a ilością nabywanego dobra. Wzrost ceny z P

1

do P

2

powoduje

spadek popytu z Q

1

do Q

2

i odwrotnie.

A zatem, jak już wiesz, zależność między ceną a ilością nabywanego dobra prezentuje

prawo popytu, które głosi, że wraz ze wzrostem ceny danego dobra ceteris paribus,

zmniejsza się ilość nabywania tego dobra, zaś spadek ceny przyczynia się do zwiększenia

ilości jego nabywania. Graficzną ilustracją działania prawa popytu jest przesunięcie wzdłuż

krzywej popytu.

20

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

21

popyt

D

10

20

30

40

50

1

2

3

4

5

0

cena

Rysunek 14. Ruch wzdłuż krzywej popytu — zmiana wielkości popytu

Gdy cena na dane dobro spada, np. z 4 zł do 3 zł, wówczas prowadzi to do wzrostu wielkości

popytu z 20 do 30 jednostek — zjawisko to określamy mianem wzrostu wielkości popytu.

Natomiast wzrost ceny z 2 zł do 3 zł, prowadzi do spadku wielkości popytu z 40 do 30

jednostek — mamy wówczas do czynienia ze spadkiem wielkości popytu.

popyt

cena

3

10

20

30

40

50

D

2

D

0

D

1

0

Rysunek 15. Przesunięcie całej krzywej popytu — zmiana popytu

Wzrost popytu oznacza, że krzywa popytu przesuwa się na prawo, co powoduje, że każdej

cenie odpowiadać będzie większa wielkość popytu (krzywa popytu D

1

), natomiast spadek

popytu powoduje przesunięcie krzywej popytu w lewo, w wyniku czego każdej cenie

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

22

odpowiadać będzie mniejsza wielkość popytu (krzywa D

2

). Np. wzrost (spadek) dochodów

konsumentów spowoduje wzrost (spadek) popytu rynkowego przy tej samej cenie na dane

dobro i w konsekwencji przesunie krzywą popytu na dane dobro w górę (w dół) względem

wyjściowej krzywej popytu. Jednakże nie wszystkie krzywe popytu opadają z prawa na lewo,

wskazując wzrost popytu wraz ze spadkiem ceny. Takie krzywe popytu, które zachowują się

niezgodnie z prawem popytu nazywamy paradoksami. W literaturze ekonomicznej wyróżnić

można trzy takie paradoksy: Giffena, Veblena i paradoks spekulacyjny.

Podaż i jej determinanty

Podaż jest to ilość dóbr zaoferowanych do sprzedaży po określonej cenie i w określonym

czasie. Kluczowym determinantem podaży jest cena, której zmiana wywołuje ruch wzdłuż

krzywej podaży i określamy to mianem zmiany wielkości podaży. Na podaż wpływają

również inne, niż bieżąca cena, czynniki. Do najważniejszych z nich zaliczamy: ceny

czynników produkcji (surowce, energia, płace itd.), rentowność, technologię, warunki

klimatyczne, podatki i subsydia, przewidywanie ceny oraz liczbę przedsiębiorstw w branży.

Zmiany tych czynników powodują zmianę podaży i przyczyniają się do przesunięcia całej

krzywej podaży. Graficzną ilustracją relacji między każdą ceną dobra, a jego oferowaną

ilością w danym okresie ceteris paribus jest krzywa podaży.

podaż

cena

Q

1

Q

2

P

2

P

1

S

0

Rysunek 16. Krzywa podaży

Krzywa podaży posiada dodatnie nachylenie, ponieważ wzrost ceny z P

1

do P

2

powoduje

wzrost wielkości podaży z Q

1

do Q

2

. Dzieje się tak dlatego, że wzrost ceny powoduje ceteris

paribus wzrost opłacalności produkcji, co motywuje producenta do zwiększenia rozmiarów

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

23

wielkości podaży. Odwrotnie oddziałuje spadek. Np. wzrost ceny za jeden samochód skłania

producentów do dostarczania na rynek większej liczby samochodów, natomiast niższa cena

skłania ich do oferowania mniejszej liczby samochodów. Zmiany ceny i zmiany wielkości

podaży samochodów odbywają się w tym samym kierunku. Dlatego też jakakolwiek zmiana

ceny powoduje przeniesienie się podaży (ruch podaży) wzdłuż danej krzywej podaży

rynkowej.

A zatem zależność między ceną a oferowaną ilością określa prawo podaży, które głosi, że

wraz ze wzrostem ceny danego dobra ceteris paribus, rośnie ilość oferowana tego dobra

i odwrotnie. Podaż rośnie dlatego, że wzrost ceny oznacza wzrost opłacalności produkcji.

Cena jest więc wyznacznikiem podaży. Graficzną ilustracją działania prawa podaży jest

przesunięcie wzdłuż krzywej podaży.

podaż

10

20

30

40

50

1

2

3

4

5

0

cena

S

Rysunek 17. Ruch wzdłuż krzywej podaży — zmiana wielkości podaży

Gdy cena na dobro wzrasta z 3 zł do 4 zł, prowadzi to do wzrostu wielkości podaży z 40 do

50 jednostek. Natomiast spadek ceny z 3 zł do 2 zł prowadzi do obniżenia się wielkości

podaży z 40 do 30 jednostek i mamy wówczas do czynienia ze spadkiem wielkości podaży.

Graficzną ilustracją wpływu na podaż czynników pozacenowych jest przesunięcie całej

krzywej podaży w prawo lub w lewo.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

24

podaż

cena

3

10

20

30

40

50

0

S

2

S

0

S

1

Rysunek 18. Przesunięcie całej krzywej podaży — zmiana podaży

Wzrost podaży oznacza, że krzywa podaży przesuwa się w prawo, co powoduje, że każdej

cenie odpowiadać będzie większa ilość podaży (krzywa podaży S

1

), natomiast spadek

podaży spowoduje przesunięcie całej krzywej podaży w lewo i wówczas każdej cenie

odpowiadać będzie mniejsza ilość podaży (krzywa podaży S

2

). Np. nowa metoda spawania

umożliwia wyprodukowanie jednego samochodu przy użyciu mniejszych nakładów pracy.

W efekcie koszty produkcji samochodów zmniejszają się. W takim wypadku różnica między

jakąkolwiek daną ceną rynkową jednego samochodu a kosztem wytworzenia jest większa

aniżeli przed wprowadzeniem nowej metody produkcji samochodów. Korzyści dla

producentów z każdego wyprodukowanego i dostarczonego na rynek samochodu są

większe niż poprzednio. Z tego też względu producenci samochodów będą dostarczać na

rynek większą liczbę samochodów, w wyniku czego krzywa podaży samochodów przesunie

się w prawo.

Równowaga rynkowa

W sytuacji, gdy podstawowe siły działające na rynku (tj. popyt i podaż) równoważą się, czyli

nie występują tendencje do zmiany ceny oraz ilości dóbr oferowanych i nabywanych na

rynku, wówczas mamy do czynienia z równowagą rynkową.

W zależności od zakresu rynku można mówić o:

⎯ równowadze rynkowej określonej grupy dóbr, gdy zrównoważy się popyt i podaż na te

dobra,

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

25

⎯ równowadze rynkowej regionalnej, gdy nastąpi zrównoważenie popytu i podaży w skali

regionu, np. regionu łódzkiego,

⎯ równowadze rynkowej segmentowej, gdy zrównoważy się popyt i podaż w jakimś

segmencie rynku, np. w jakieś gałęzi,

⎯ równowadze rynkowej ogólnej (globalnej), gdy nastąpi zrównoważenie popytu i podaży na

wszystkie dobra i usługi znajdujące się w obrocie wewnętrznym.

Graficznie równowagę na rynku danego dobra wyznacza punkt przecięcia krzywej popytu

i krzywej podaży. Jest to punkt, w którym ilość nabywanego dobra jest równa ilości

oferowanej oraz cena popytu jest równa cenie podaży. Cena, przy której ilość dobra

oferowana przez producentów jest dokładnie równa ilości, jaką nabywają konsumenci,

nazywamy ceną równowagi. Innymi słowy, przy tej cenie następuje zjawisko „oczyszczania

rynku” z danego dobra, ponieważ ilości dostarczane przez producentów zostają w całości

nabyte przez konsumentów.

ilość

10

20

30

40

50

1

2

3

4

5

0

cena

punkt równowagi

E

D

S

Rysunek 19. Równowaga rynkowa krótkookresowa

Przy każdej cenie niższej od ceny równowagi mamy do czynienia z niedoborem rynkowym,

czyli nadwyżką wielkości popytu nad wielkością podaży przy danej cenie, przy zachowaniu

warunku ceteris paribus. Natomiast nadwyżka rynkowa, to ilość dobra, o którą wielkość

podaży przewyższa wielkość popytu przy danej cenie ceteris paribus.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

26

ilość

10

20

30

40

50

1

2

3

4

5

0

cena

E

D

S

niedobór rynkowy

Rysunek 20. Niedobór rynkowy

ilość

10

20

30

40

50

1

2

3

4

5

0

cena

E

D

S

nadwyżka rynkowa

Rysunek 21. Nadwyżka rynkowa

Na rynku, na którym występuje niedobór bądź nadwyżka rynkowa, często dochodzi do

ingerencji rządu. W sytuacji niedoboru rynkowego rząd może wprowadzić ceny maksymalne,

natomiast w sytuacji nadwyżki rynkowej — ceny minimalne.

Cena maksymalna to cena, powyżej której nie można oferować danego dobra na rynku.

Jest ona zawsze niższa od ceny równowagi. Ceny maksymalne są wprowadzane przez rząd

w celu ochrony konsumentów. Określenie górnego pułapu ceny dobra dotyczy najczęściej

czynszu mieszkaniowego. Natomiast cena minimalna to cena, poniżej której nie można

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

27

oferować danego dobra na rynku — wyznaczana jest przy nadwyżce rynkowej. Ceny

minimalne chronią producentów. Określenie dolnego pułapu ceny dobra dotyczy najczęściej

rynku płodów rolnych i produktów spożywczych.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

28

8. Teoretyczne podstawy wyboru konsumenta

Użyteczność miarą zadowolenia z konsumpcji

W literaturze ekonomicznej konsument reprezentuje stronę popytową rynku, jednakże jest

podmiotem gospodarczym specyficznym, gdyż z jednej strony dostarcza przedsiębiorstwom

usługi czynników produkcji, otrzymując w zamian wynagrodzenie (dochody), z drugiej zaś —

otrzymane dochody przeznacza na zakup wytworzonych w przedsiębiorstwach dóbr i usług,

w celu zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych. Ogólnie można powiedzieć, że konsument

jest autonomicznym podmiotem gospodarczym wyodrębnionym w sensie ekonomicznym na

podstawie własności osobistej. Podejmuje decyzje w sferze konsumpcji w oparciu o własne

subiektywne preferencje, upodobania, przyzwyczajenia i tradycje oraz istniejące

ograniczenia obiektywne (tj. dochód do dyspozycji, ceny dóbr i usług), w celu maksymalnego

i najbardziej racjonalnego zaspokojenia ogółu potrzeb (tak konsumpcyjnych, jak

i duchowych). Konsument, podejmując decyzje postępuje zgodnie zasadą racjonalnego

gospodarowania. Uwzględniając dochód, jakim dysponuje konsument oraz ceny dóbr i usług,

dokona on takich wyborów, aby osiągnąć możliwie największe zadowolenie (użyteczność),

zgodnie ze swoimi upodobaniami.

Użyteczność jest kategorią umożliwiającą mierzenie zadowolenia (satysfakcji) z konsumpcji

określonej ilości dóbr. Wyróżnia się dwa rodzaje użyteczności: całkowitą i marginalną

(krańcową).

Użyteczność całkowita (TU — Total Utility) — wyraża sumę zadowolenia, jakie osiąga

konsument z tytułu konsumowania określonej ilości dóbr, co można zapisać za pomocą

formuły:

∑

=

=

n

i

i

Q

TU

0

n

i

...,

,

1

,

0

=

,

gdzie:

i

Q

— ilość konsumowanego dobra

i

.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

29

Natomiast użyteczność marginalna — krańcowa (MU — Marginal Utility) — wyraża

zadowolenie konsumenta z konsumpcji kolejnej jednostki danego dobra, co można zapisać

w następującej postaci:

i

Q

TU

MU

∆

∆

=

gdzie:

i

Q

∆

— dodatkowa jednostka dobra i.

Funkcyjną zależność między ilością konsumowanego dobra, a jego użytecznością ilustruje

krzywa użyteczności całkowitej i użyteczności marginalnej (rysunek 22).

0

użyteczność

całkowita

( TU)

ilość

dobra

max

TU

0

użyteczność

marginalna

(MU

ilość

dobra

MU

Rysunek 22. Krzywa użyteczności całkowitej i marginalnej

Na powyższym rysunku można zauważyć, że użyteczność całkowita konsumpcji danego

dobra rośnie (spada) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumowanego dobra, podczas

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

30

gdy użyteczność marginalna zmniejsza się (rośnie) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości

konsumowanego dobra. Analizując zależność między krzywymi użyteczności całkowitej

i marginalnej, można zaobserwować, że użyteczność całkowita rośnie wraz ze wzrostem

konsumpcji. Jednakże w pewnym momencie po przekroczeniu znacznej ilości

konsumowanego dobra może nastąpić spadek użyteczności całkowitej. Oznacza to, że

w miarę wzrostu konsumpcji, użyteczność każdej dodatkowo konsumowanej jednostki dobra

jest coraz mniejsza. Przekroczenie pewnej ilości konsumowanego dobra powoduje, że

użyteczność marginalna przyjmuje wartości ujemne, co oznacza, że konsument osiąga

negatywne zadowolenie, czyli jest niezadowolony z konsumpcji. Zależności te wyjaśnia

prawo malejącej użyteczności marginalnej, zwane również I prawem Gossena, które

informuje, że zadowolenie konsumenta z konsumpcji kolejnej jednostki danego dobra,

zmniejsza się w miarę zwiększania się ilości konsumowania tego dobra. Z prawa tego

wynika bardzo ważny wniosek informujący, że konsument, chcąc osiągać zadowolenie

(satysfakcję) z konsumpcji, będzie ją mógł zwiększać do momentu, w którym użyteczność

marginalna będzie równa zero (MU = 0).

Podstawą współczesnej teorii postępowania konsumenta jest określenie zbioru

alternatywnych wyborów w konsumpcji. Zgodnie z założeniami tej teorii, do owego zbioru

należą tylko te koszyki dóbr, które zawierają minimalne ilości dóbr niezbędnych do życia,

umożliwiających gospodarstwu domowemu fizyczne przetrwanie. Ponadto zakłada się, że

konsument potrafi wyrazić swój pogląd na temat dwóch dowolnych koszyków dóbr i jest

w stanie określić, który z nich uważa za lepszy od drugiego, a także przyjmuje się założenie,

że opinię każdego konsumenta charakteryzuje zgodność i wewnętrzna harmonia.

We współczesnej teorii konsumpcji przyjmuje się, że preferencje konsumenta charakteryzują

się:

1. Kompletnością (spójnością), polegającą na tym, że dokonując wyboru między różnymi

kombinacjami dóbr, konsument potrafi określić swoje preferencje w stosunku do nich (tzn.

potrafi uporządkować wszystkie kombinacje konsumowanych dóbr), umie określić, które

z nich preferuje. Potrafi więc określić, czy kombinację A przedkłada nad B albo zestaw C

jest dla niego tak samo ważny (daje mu tyle samo zadowolenia) jak D — jest mu więc

obojętne, który wybierze. Zapisujemy to w postaci A > B lub C

≥ D.

2. Zwrotnością (refleksywnością), oznaczającą, że każdy koszyk uważany jest za niegorszy

od siebie samego. Zapisujemy to w postaci A

≥ A.

3. Przechodniością (tranzytowością), polegającą na tym, że jeżeli konsument woli

kombinację A od B i jednocześnie określa, że woli dobro B od C, to oznacza to, że

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

31

preferuje ono kombinację dobra A w stosunku do C. Zapisujemy to w postaci: A > B

∧ B >

C

⇒ A > C.

4. Nienasyceniem, informującym o tym, że konsument zawsze woli więcej aniżeli mniej

i dlatego preferuje kombinacje dóbr, które dostarczają mu więcej satysfakcji od kombinacji

dającej mu mniej zadowolenia. Jeżeli konsument wybiera spośród dwóch koszyków dóbr A

i B, oraz A

° i B, gdzie A° > A, to bardziej pożądany jest dlań koszyk A° i B,

czyli A

° i B > A i B.

System preferencji konsumenta

Konsument, podejmując decyzje dotyczące zakupu wielu dóbr i usług, zmierza do

osiągnięcia takich kombinacji konsumowanych dóbr, które w największym stopniu spełnią

jego preferencje. Podstawą wyborów konsumenta jest uporządkowany system preferencji.

Analitycznym narzędziem opisu postępowania konsumenta na rynku opartym o system

preferencji są krzywe obojętności, które przedstawiają wszystkie kombinacje konsumpcji

dwóch dóbr obojętnych dla konsumenta (czyli takich, które przynoszą konsumentowi takie

samo zadowolenie). Oznacza to, że dana krzywa obojętności charakteryzuje się stałym

poziomem zadowolenia. Załóżmy, że rozpatrujemy tygodniową konsumpcję dwóch dóbr:

gruszek i śliwek, które dają Ci takie samo zadowolenie, czyli są to kombinacje dla Ciebie

obojętne.

Tabela 1. Szereg obojętności

Numer kombinacji

A

B

C

D

Kilogramy gruszek w tygodniu (X)

1 2 3 4

Kilogramy śliwek w tygodniu (Y)

5 3 2 1,5

Zestawienie tych ilościowych kombinacji gruszek i śliwek nosi nazwę szeregu obojętności.

Graficznym przedstawieniem szeregu obojętności jest krzywa obojętności, którą

otrzymujemy, odkładając na osi rzędnych ilości śliwek, a na osi odciętych ilości gruszek

występujące w szeregu obojętności, a następnie — łącząc ze sobą punkty przecięcia się

współrzędnych (rysunek 23).

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

32

X

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

0

ilość dobra

(śliwki)

Y

A

B

C

D

ilość dobra

(gruszki)

I

Rysunek 23. Krzywa obojętności

Krzywa obojętności posiada negatywne (ujemne) nachylenie, co oznacza, że z im większej

ilości jednego dobra zrezygnujesz, tym większej ilości drugiego dobra potrzebujesz, abyś

mógł zaakceptować daną kombinację. Innymi słowy, trzymając się przykładu, im więcej

śliwek posiadasz w porównaniu z gruszkami, tym mniej cenisz śliwki i odwrotnie.

Krzywa obojętności posiada cztery podstawowe własności:

1. Posiada ujemne nachylenie, co oznacza, że jeżeli zwiększasz konsumpcję jednego dobra,

to automatycznie zmniejszasz spożycie drugiego.

2. Jest wypukła w stosunku do początku układu współrzędnych, co wskazuje, że jej

nachylenie zmniejsza się w miarę przesuwania się w dół i rośnie w miarę przesuwania się

w górę. Oznacza to zmianę proporcji w zastępowaniu dóbr. Analiza krzywej obojętności

pozwala określić rozmiary substytucji jednego dobra przez drugie. Miernikiem efektu

substytucyjności gruszek (dobro X) przez śliwki (dobro Y) jest marginalna (krańcowa)

stopa substytucji (MRS

XY

— Marginal Rate of Substitution), która określa, z jakiej ilości

śliwek (dobro Y) musisz zrezygnować, aby zwiększyć konsumpcję gruszek (dobro X)

o jednostkę w sytuacji, gdy pozostajesz na tej samej krzywej obojętności, czyli nie

zmieniasz zadowolenia z konsumpcji (rysunek 24).

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

33

X

1

2

3

4

5

1

2

3

4

5

0

Y

A

B

C

D

∆

= -0,5

∆

= -2

∆

= -1

∆

= 1

∆

= 1

∆

= 1

MRS = 2 : 1 = 2

MRS = 1 : 1 = 1

MRS = 0,5 : 1 = 0,5

I

Rysunek 24. Nachylenie krzywej obojętności

Marginalna stopa substytucji ma zawsze wartość ujemną, ale przeważnie wyraża się ją jako

wielkość nieujemną, tzn.

x

y

XY

Q

Q

MRS

∆

∆

=

.

Marginalna stopa substytucji jest malejąca, ponieważ w miarę wzrostu poziomu zadowolenia

Ty, jako konsument jesteś skłonny zrezygnować z coraz mniejszej ilości śliwek (dobro Y)

w celu zwiększenia konsumpcji gruszek (dobro X) o jednostkę. Malejąca marginalna stopa

substytucji jest odzwierciedleniem prawa malejącej marginalnej stopy substytucji, które

mówi, że zwiększając konsumpcję gruszek (dobro X), jesteś skłonny zrezygnować z coraz

mniejszej ilości spożycia śliwek (dobro Y) na rzecz zwiększenia konsumpcji gruszek (dobro

X) o kolejną jednostkę (rysunek 25).

X

Y

0

X

∆

Y

∆

X

∆

Y

∆

Y

∆

X

∆

I

Rysunek 25. Malejąca marginalna stopa substytucji

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

34

3. Nie mogą się przecinać, co wynika z założenia przechodniości preferencji konsumenta.

4. Jest ich nieskończenie wiele, co oznacza, że można wykreślić nieskończoną ilość

krzywych obojętności danego konsumenta. Wzajemne położenie nieskończonej ilości

krzywych obojętności tworzy mapę krzywych obojętności (rysunek 26).

0

I

3

I

2

I

1

A

B

Y

X

Rysunek 26. Mapa krzywych obojętności

Mapa krzywych obojętności (mapa preferencji) składa się z wielu krzywych obojętności

o różnym poziomie zadowolenia i przedstawia gusty konsumenta.

Wszystkie kombinacje ilościowe dóbr X i Y (gruszek i śliwek) leżące na tej samej krzywej

obojętności charakteryzuje ten sam poziom użyteczności całkowitej. Kombinacje A i B

znajdujące się na krzywej obojętności I

1

dają konsumentowi ten sam poziom zadowolenia

odpowiadający użyteczności całkowitej I

1

. Jednak zastępując kombinację A kombinacją B,

konsument osiąga ten sam poziom zadowolenia, lecz musi zrezygnować z pewnej ilości

śliwek (dobro Y), aby zwiększyć konsumpcję gruszek (dobro X).

W miarę wzrostu dochodu, który decyduje o możliwości zakupów, konsument może

przechodzić na coraz to wyższe krzywe obojętności. Poziom zadowolenia konsumenta

wzrasta w miarę przesuwania się na coraz to wyższe krzywe obojętności (położone dalej od

początku układu współrzędnych), tzn. z krzywej I

1

, na I

2

, z I

2

na I

3

itd.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

35

Ograniczenia wyboru konsumenta

Jak pamiętasz, celem konsumenta jest osiągnięcie możliwie największego zadowolenia

(satysfakcji) z konsumpcji dóbr. Innymi słowy — konsument postępujący racjonalnie na

rynku, dąży do wyboru koszyka dóbr, który przynosi mu maksymalne korzyści ze spożycia.

W swoich wyborach na rynku konsument ograniczony jest dochodem, którym w danym

momencie dysponuje oraz ceną dóbr, które nabywa na rynku.

Ograniczenie budżetu konsumenta można zapisać za pomocą wzoru:

Y

Y

X

X

P

Q

P

Q

M

⋅

+

⋅

=

,

gdzie:

M

— dochód konsumenta,

Q

x

— ilość dobra X,

P

x

— cena nominalna dobra X,

Q

y

— ilość dobra Y,

P

y

— cena nominalna dobra Y.

Równanie to stanowi podstawę do wyznaczenia linii budżetowej konsumenta, zwanej

również linią ograniczenia budżetowego lub ścieżką cen. Załóżmy, że dysponujesz

dochodem w wysokości 1500 zł, który przeznaczasz na słodycze (X) i gumę do żucia (Y).

Cena 1 kg słodyczy wynosi 5 zł, zaś cena jednej paczki gumy 3 zł. Przyjmując te założenia,

możesz łatwo obliczyć, że jeśli przeznaczysz cały swój dochód na słodycze, jesteś w stanie

ich kupić 300 kg (1500 zł: 5 zł = 300 kg), natomiast przeznaczając cały swój dochód na

zakup gum do żucia, możesz kupić 500 paczek (1500 zł: 3zł = 500 paczek).

W ten sposób otrzymujemy dwa punkty, jeden na osi rzędnych (punkt A), wyznaczający

maksymalną ilość gum do żucia, jaką możesz nabyć oraz punkt B na osi odciętych,

wyznaczający maksymalną ilość spożycia przez Ciebie słodyczy. Następnie, łącząc ze sobą

te dwa punkty (A i B), otrzymasz linię budżetową konsumenta (rysunek 27).

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

36

X

Y

0

A

B

M
P

y

M
P

x

Rysunek 27. Linia budżetowa konsumenta

Linia budżetowa konsumenta informuje, jaką ilość słodyczy (dobro X) i gum do żucia

(dobro Y) możesz nabyć, przy danych cenach tych dóbr i wielkości dochodu, którym

dysponujesz. Linia budżetowa oddziela kombinacje osiągalne od nieosiągalnych. A zatem

każda kombinacja słodyczy i gum do żucia znajdująca się poniżej linii budżetowej jest

kombinacją osiągalną dla Ciebie, zaś każda kombinacja konsumpcji słodyczy i gum do żucia

znajdująca się powyżej linii ograniczenia budżetowego jest dla Ciebie, jako konsumenta,

nieosiągalna.

Linię ograniczenia budżetowego (ścieżkę cen) można wyznaczyć, przekształcając

odpowiednio równanie ograniczenia budżetowego:

Y

Y

Y

X

X

P

P

Q

P

Q

M

:

/

⋅

+

⋅

=

Y

y

X

X

Y

Q

P

P

Q

P

M

+

⋅

=

Y

y

X

X

Y

Q

P

P

Q

P

M

=

⋅

−

X

Y

X

Y

Y

Q

P

P

P

M

Q

⋅

−

=

Jeżeli

0

=

X

Q

, wówczas maksymalną ilość dobra Y, którą możesz kupić, określa relacja

Twojego dochodu do ceny dobra Y, co można zapisać:

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

37

Y

Y

X

P

M

Q

Q

=

⇒

= 0

Trzymając się naszego przykładu, jeżeli cały swój dochód przeznaczysz na gumę do żucia,

będziesz mógł zakupić 500 paczek i żadnego kilograma słodyczy.

Natomiast w przypadku, gdy

0

=

Y

Q

, maksymalną ilość dobra X określa relacja Twojego

dochodu do ceny dobra X, czyli:

X

X

Y

P

M

Q

Q

=

⇒

= 0

W przypadku, gdy nie kupisz żadnej paczki gumy do żucia, wykorzystując cały dochód na

zakup słodyczy, będziesz mógł nabyć ich 300 kg.

Nachylenie linii budżetowej jest zawsze ujemne (ponieważ linia budżetowa konsumenta

posiada negatywne nachylenie) i jest równe stosunkowi ceny dobra X do ceny dobra Y, co

można zapisać następująco:

Nachylenie

Y

X

P

P

−

=

.

W naszym przykładzie nachylenie ścieżki cen wynosi:

Nachylenie

3

5

−

=

.

Linia ograniczenia budżetowego może ulec przesunięciu w wyniku:

⎯ zmiany dochodu konsumenta,

⎯ zmiany cen dóbr X i Y.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

38

Zmiany dochodu konsumenta wpływają na przesuwanie się linii ograniczenia budżetowego.

Jeżeli ceny dóbr X i Y nie zmieniły się, natomiast wzrósł dochód konsumenta (M), wówczas

linia budżetowa przesuwa się w prawo, równolegle do linii początkowej, natomiast obniżenie

dochodu konsumenta, ceteris paribus powoduje równoległe względem początkowej linii

budżetowej konsumenta przesunięcie w dół (w lewo) (rysunek 28).

X

Y

0

A

M

1

P

y

M
P

x

M

1

P

x

M

2

P

x

M
P

y

M

2

P

y

M

2

< M < M

1

P

x

, P

y

= const

Rysunek 28. Przesunięcia linii budżetowej konsumenta przy zmianie dochodu

Linia budżetowa konsumenta przesuwa się także w wyniku zmiany cen dobra X i dobra Y,

przy założeniu niezmienności dochodu konsumenta. Można wyróżnić cztery podstawowe

sytuacje wzajemnych zmian cen dobra X i Y:

1. Cena dobra X wzrasta, zaś cena dobra Y nie ulega zmianie.

2. Cena dobra X spada, zaś cena dobra Y nie ulega zmianie.

3. Cena dobra Y wzrasta, zaś cena dobra X nie ulega zmianie.

4. Cena dobra Y spada, zaś cena dobra X nie ulega zmianie.

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

39

X

Y

0

M
P

x

M
P

x 2

M
P

y

M
P

x1

M= const

P

x

> P

x

>

P

x

1

2

Rysunek 29. Przesunięcia linii budżetowej konsumenta przy zmianie ceny dobra X

(dochód i cena dobra Y nie ulegają zmianie)

Zakładając niezmienność dochodu konsumenta i ceny dobra Y, wzrost ceny dobra X

powoduje przesunięcie linii budżetowej względem osi odciętych (OX) w lewo, ponieważ

konsument może nabyć mniejszą ilość dobra X, natomiast spadek ceny dobra X —

przesunięcie linii budżetowej w prawo względem osi OX.

X

Y

0

M
P

x

M
P

y

M = const
P

y1

> P

y

> P

y2

P

x

= const

M
P

y2

M
P

y1

Rysunek 30. Przesunięcia linii budżetowej konsumenta przy zmianie ceny dobra Y

(dochód i cena dobra X nie ulegają zmianie)

Zakładając niezmienność dochodu konsumenta i ceny dobra X, wzrost ceny dobra Y

powoduje przesunięcie ścieżki cen względem osi rzędnych (OY) w lewo, ponieważ

konsument, rezygnując z zakupu dobra X, może kupić mniejszą ilość dobra Y, natomiast

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

40

spadek ceny dobra Y — przesunięcie linii ograniczenia budżetowego w prawo względem osi

OY.

Równowaga konsumenta

Konsument, podejmując decyzje dotyczące zakupu dóbr i usług, robi to w oparciu o swoje

preferencje, ponieważ dąży do osiągnięcia maksymalnych korzyści z konsumpcji, czyli wyboru

takiej kombinacji, która maksymalizuje użyteczność całkowitą przy danych ograniczeniach

ekonomicznych, jak dochód, ceny dóbr i usług. Innymi słowy, podejmując decyzję zakupu,

konsument wybierze taki punkt na linii budżetowej konsumenta, który jest jednocześnie

punktem na najwyższej dostępnej mu krzywej obojętności. Punkt styczności linii ograniczenia

budżetowego z krzywą obojętności określa się mianem równowagi konsumenta (rysunek 31).

0

I

3

I

2

I

1

Y

X

E

A

B

M
P

x

M
P

y

Rysunek 31. Punkt równowagi konsumenta

Konsument osiągnie największą korzyść (maksymalną satysfakcję), zakupując OA dobra X

oraz OB dobra Y i znajduje się wówczas w równowadze.

Optimum konsumenta (punkt równowagi konsumenta) jest jedynym punktem, w którym

marginalna stopa substytucji (M

RS

XY

) jest równa relacji cen dobra X i dobra Y, a także punkt

w którym marginalna stopa substytucji jest równa jednocześnie stosunkowi ilości dobra Y do

ilości dobra X oraz stosunkowi przyrostu użyteczności dobra X do przyrostu użyteczności

dobra Y, co można zapisać następująco:

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

41

Y

X

X

Y

Y

X

XY

MU

MU

Q

Q

P

P

MRS

=

=

=

.

Oznacza to, że konsument maksymalizuje użyteczność (zadowolenie), czyli wybiera taką

kombinację dóbr, która go najbardziej zadowala, przy założeniu danych cen dóbr i dochodu,

jakim dysponuje.

Nietypowe zachowania konsumentów na rynku

Popyt rynkowy na dane dobro jest sumą popytu wszystkich indywidualnych konsumentów.

Zgodnie z prawem popytu ceteris paribus, wzrost (spadek) ceny danego dobra powoduje

spadek (wzrost) wielkości popytu na to dobro. Zależność ta w dużym stopniu jest

skorelowana z założeniem racjonalnego postępowania konsumentów na rynku. Nie oznacza

to, że wszyscy konsumenci postępują zgodnie z tą zasadą. Zachowania konsumentów,

którzy nie podejmują decyzji w oparciu o racjonalne przesłanki, określa się jako

nieracjonalne. Dlatego też na globalny (całkowity) popyt rynkowy składa się zarówno popyt

funkcjonalny, który związany jest z typową reakcją konsumentów na rynku, zgodną

z prawem popytu, jak i popyt niefunkcjonalny, który wynika z zachowań konsumentów

wywołanych oddziaływaniem tzw. „efektów zewnętrznych na użyteczność”, kształtujących się

pod wpływem subiektywnej oceny zachowania się ogółu konsumentów na rynku.

W literaturze przedmiotu wyróżnia się cztery rodzaje popytu niefunkcjonalnego: efekt

naśladownictwa (pędu owczego), efekt snobizmu, efekt veblenowski (konsumpcja

ostentacyjna) oraz paradoks Giffena.

Efekt pędu owczego (naśladownictwa) polega na tym, że konsumenci tym bardziej cenią

pewne dobra i tym więcej ich nabywają, im bardziej je cenią i więcej ich nabywają inni

konsumenci. Oznacza to, że część konsumentów nabywa dobra dlatego, by móc utożsamić

się z innymi (np. być modnym). Należy w tym miejscu podkreślić, że naśladownictwo

powoduje wzmocnienie naturalnych tendencji rynkowych, ponieważ popyt części

konsumentów na dane dobro ulega zmianie zgodnie z popytem większości nabywców. Przy

spadku ceny można zaobserwować silniejszy wzrost popytu, a przy wzroście ceny —

silniejszy spadek popytu.

Efekt snobizmu polega na tym, że niektórzy konsumenci mniej cenią te dobra, które

spożywają inni, a zatem nabywają ich mniej lub w ogóle eliminują je ze swoich zakupów,

Wstępne zagadnienia ekonomii oraz mechanizm funkcjonowania rynku i teoria konsumenta

42

ponieważ są one nabywane przez innych konsumentów. Nabywcy postępują w ten sposób,

chcąc wyróżnić się z ogółu. A zatem efekt snobizmu osłabia typową tendencję rynkową.

Efekt veblenowski (konsumpcja ostentacyjna) opisany został w literaturze ekonomicznej

na przełomie XIX i XX wieku przez amerykańskiego ekonomistę Thorsteina Veblena i opisuje

przypadek konsumpcji na pokaz. Zjawisko to dotyczy wąskiej grupy dóbr luksusowych,

snobistycznych (np. biżuteria, wille, drogie futra, drogie samochody, dzieła sztuki itp.) oraz

części społeczeństwa dysponującego najwyższymi dochodami. Dobra te są przedmiotem

konsumpcji na pokaz, a ich zakup zaspokaja specyficzną potrzebę demonstracji. Posiadanie

bardzo drogiego, luksusowego dobra jest wyznacznikiem wysokiej pozycji jego posiadacza

w społeczeństwie. Dlatego też spadek ceny tego typu dóbr powoduje spadek wielkości

popytu na nie, zaś wzrost ceny — zwiększenie wielkości popytu. Dzieje się tak, ponieważ

spadek ceny takiego dobra sprawia, że na jego zakup mogą sobie pozwolić i ci konsumenci,

dla których owe dobra były dotychczas niedostępne. W takiej sytuacji, ponieważ istnieje

prawdopodobieństwo, że dane dobro spowszednieje, jego dotychczasowi nabywcy

rezygnują z zakupu. Natomiast wzrost ceny dobra sprawia, że zmniejsza się liczba

konsumentów, którzy będą mogli sobie pozwolić na jego zakup. W tej sytuacji na rynku

pojawią się nowi nabywcy, którzy będą kupowali dobro tylko dlatego, że jest ono bardzo

drogie, a jego posiadanie będzie podkreślało przynależność do elity finansowej kraju.