I. Zagadnienia wprowadzające

1. Geneza i pojęcie prawa

Rys. 1. Iustitia (łac. Sprawiedliwość) — uosobienie sprawiedliwości; obraz L. Cranacha

starszego, Gerechtigkeit als nackte Frau mit Schwert und Waage

Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Prawo, dnia 25.02.2011 r.

Omawianie przedmiotu, którego nazwa brzmi „prawo”, zacząć należy od przedstawie-

nia samego pojęcia prawa. Termin „prawo” występować może w wielu aspektach i zna-

czeniach. Większość osób posługuje się nim, intuicyjnie odczytując go w sposób mniej

lub bardziej zbieżny z poglądami utrwalonymi w nauce prawa. Warto zwrócić uwagę, że

w języku potocznym omawiane pojęcie jest różnie pojmowane. Okoliczność ta potwier-

dza złożoną naturę prawa.

Pracownik, mówiąc: „

mam prawo

do płatnego urlopu”, wskazuje, iż uprawnienie ta-

kie wynika z obowiązujących przepisów, przede wszystkim Kodeksu pracy, który stano-

wi, że „pracownikowi przysługuje prawo do corocznego, nieprzerwanego, płatnego urlo-

pu wypoczynkowego (…)”, art. 152. § 1 k.p.

Zajmująca się obowiązkami domowymi osoba „

ma prawo

oczekiwać” pomocy od po-

zostałych domowników. Sformułowanie „ma prawo” nie oznacza, iż przepisy nakładają

obowiązek współuczestniczenia w wykonywaniu prac domowych, ale w świadomości tej

osoby wydaje się to uzasadnione i prawidłowe.

Biolog stwierdza, że „

prawo

przyrody jest precyzyjne”. Matematyk, że „prawa ma-

tematyczne są uniwersalne”. Sformułowania te nie oznaczają, że przyroda funkcjonuje

na podstawie stanowionych przez człowieka przepisów, ale że istnieje pewien zbiór re-

guł i zasad porządkujących przyrodę i wszechświat. Znany angielski fizyk i matematyk,

R. Penrose, stwierdził: „My, nasze ciała i umysły, stanowimy część Wszechświata, który

z nadzwyczajną dokładnością podlega niezwykle subtelnym i ogólnym

prawom mate-

matycznym

[zaznaczenie M.K.-K.]”

. Z kolei polski uczony, R. Poczobut, uważa, że:

istnienie w przyrodzie racjonalnych systemów umysłowo-poznawczych jest manifestacją

obowiązu-

jących w nim praw

[zaznaczenie M.K.-K.]

— niezależnie od tego, że opis umysłu w kategoriach samych

praw, podobnie jak opis Wszechświata, z pewnością nie jest wyczerpujący

Polskiemu terminowi „prawo” odpowiada łaciński rzeczownik ius, który w rzymskiej

literaturze prawniczej posiadał wiele znaczeń. Rzymski wyraz ius używany był często

w połączeniu z rzeczownikiem fas oznaczającym prawo boskie, czyli sferę działania do-

zwoloną i ochranianą przez religię. Naruszenie prawa boskiego określane było terminem

nefas — bezbożność. Bezbożność owa w wyobrażeniach starożytnych skutkowała gnie-

wem i zemstą bogów. Sprawca nefas mógł uwolnić się od negatywnych skutków swoje-

go działania, składając piaculum, czyli ofiarę dla bóstwa. Natomiast słowo ius odnoszo-

ne było do prawa stanowionego przez człowieka. Oznaczało albo określony zespół norm

prawnych, porządkujący daną dziedzinę życia, dotyczącą działania ludzkiego dozwolo-

nego i chronionego przez państwo, albo wynikające z tego rodzaju norm uprawnienie

jednostek. Naruszenie ius określano terminem iniuria (bezprawie). Zaistnienie tego ro-

dzaju wykroczenia skutkowało sankcjami świeckimi. W czasach starożytnego Rzy-

mu wyraźny był jednak związek prawa stanowionego z prawem boskim (zwią-

zek fas z ius). Fas i ius (prawo boskie i prawo ludzkie) stanowiły wówczas spójną całość.

Elementy sakralne przenikały wczesną myśl prawniczą

. Z uwagi na to kapłani posiadali

„monopol znajomości prawa i byli oni zarazem jego pierwszymi interpretatorami”

. Sa-

kralne pochodzenie prawa świeckiego potwierdzają słowa H. Kupiszewskiego: „Prawo

u wszystkich ludów rodzi się w cieniu świątyni”

Za: R. Poczobut,

Umysł a prawa nauki i prawidłowości przyrody

http://www.kkm.uj.edu.pl/xi/rpoczobut.php,

dnia 10.02.2011 r.

R. Poczobut, op. cit. dnia 10.02.2011r.

I. Żeber, Historia źródeł prawa rzymskiego, [w:] E. Szymoszek, I. Żeber, Rzymskie prawa prywatne,

Wrocław 1998, s. 15–16.

Ibidem, s. 15.

Za:

I. Żeber, op. cit., s. 15.

W miarę upływu czasu (od poł. V w. p.n.e.) na terenach starożytnego Rzymu następu-

je powolne rozróżnienie — aż do całkowitego oddzielenia się — prawa boskiego od pra-

wa ludzkiego (świeckiego). Z uwagi na to, że Imperium Rzymskie stało się kolebką bez

mała całej współczesnej cywilizacji, rozumienie pojęcia prawa świeckiego nieodłącznie

związane jest z osiągnięciami i poglądami rzymskich jurystów. Do najbardziej znanych

starożytnych definicji prawa należy zawarta w justyniańskich Digestach definicja rzym-

skiego prawnika Ulpiana (Gnaeus Domitius Annius Ulpianus — ur. w II wieku n.e.; zm.

w 223 n.e.). Ulpian natomiast odwołał się do określenia innego prawnika, żyjącego ok.

100 lat wcześniej — Celsusa (Publius Iuventius Celsus Titus Aufidius Hoenius Severia-

nus). Ulpian pisał:

Kto chce się poświęcić prawu najpierw powinien poznać skąd pochodzi jego nazwa. Zostało
bowiem nazwane od sprawiedliwości: albowiem jak wytwornie Celsus określa,

prawo jest to

umiejętność stosowania zasad dobra i słuszności

Z kolei Paulus, rzymski prawnik żyjący w III w. n.e., stwierdził: „Prawo jest określane na

wiele sposobów: według jednego prawem jest to

co zawsze jest dobre i słuszn

e”

Uogólniając — współcześnie prawo świeckie (pozytywne) określane jest w literatu-

rze, niezależnie od sposobu jego powstawania czy tworzenia, jako „całokształt (zbiór) re-

guł zachowania o cechach generalności i abstrakcyjności, których nieprzestrzeganie za-

grożone jest zastosowaniem przymusu państwowego”

Charakter generalny

prawa oznacza, iż odnosi się ono do każdego podmiotu lub każ-

dej osoby wykazującej określone w danym przepisie cechy

. Adresaci przepisów general-

nych określani są nazwą generalną, np.: „mieszkańcy gminy”, „osoby posiadające pojaz-

dy mechaniczne” itp. Przepisy generalne odróżnić trzeba od przepisów indywidualnych,

których adresaci określeni są nazwą indywidualną, np. Jan Kowalsk

Ibidem, s. 13.

Ibidem, s. 14.

J. Nowacki, Prawo, [w:] J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1996, s. 235.

Ibidem, s. 45.

Przykład

Art. 161 k.p. — „Pracodawca jest obowiązany udzielić pracownikowi urlopu w tym roku ka-

lendarzowym, w którym pracownik uzyskał do niego prawo”. Adresatami tego przepisu są:

pra-

cownicy

mający prawo do urlopu oraz

pracodawc

y zobowiązani do udzielania urlopów. Prawo

to przysługuje wszystkim pracownikom w Polsce, bez względu na wiek, płeć czy rodzaj branży,
w której pracują. Przepis ten nakłada obowiązek udzielenia urlopu na wszystkich pracodawców
w Polsce, bez względu na wiek, płeć czy rodzaj branży, w której prowadzą swoją działalność.
Sposób wskazania adresatów wskazuje decyduje o tym, iż przepis ma charakter generalny.

Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 30 stycznia 2009 r. w sprawie ustalenia szcze-

gółowego zakresu działania Ministra-Członka Rady Ministrów Michała Boniego

— adresatem

tego aktu jest wyłącznie Minister Michał Boni, a nie wszyscy ministrowie. Sposób wskazania ad-
resata wskazuje decyduje o tym, iż przepisy mają charakter indywidualny (konkretny).

Abstrakcyjność

prawa oznacza natomiast, że przepis „normuje zachowania powta-

rzalne w rodzajowo określony sposób”

. Od przepisów abstrakcyjnych odróżnić należy

przepisy konkretne, które we wskazanych okolicznościach wyznaczają adresatom tych

norm jednorazowe zachowanie się

Przykład

Art. 943. § 1 k.p. — „Pracodawca jest obowiązany przeciwdziałać mobbingowi”. Pracodawca
w każdym przypadku stwierdzenia działania lub zachowania dotyczącego pracownika lub skie-
rowanego przeciwko pracownikowi, polegającego m.in. na uporczywym i długotrwałym nę-
kaniu lub zastraszaniu pracownika, musi temu przeciwdziałać. Sposób określenia powinności
prawnej wskazuje, że przepis ma charakter abstrakcyjny.
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 7 stycznia 2003 r. w sprawie ustalenia szcze-
gółowego zakresu działania Ministra-członka Rady Ministrów Lecha Nikolskiego

— § 2 pkt 1:

„Do zakresu działania Ministra należy w szczególności

przygotowanie referendum akcesyj-

nego dotyczącego przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej

[zaznacze-

nie M.K.-K.]”. Tak określone zachowanie się adresata ma charakter jednorazowy, bowiem doty-
czyło konkretnego, jednorazowego referendum, które odbyło się w Polsce w dniach 7–8 czerwca
2003 r. Sposób określenia powinności prawnej wskazuje, że przepis ma charakter konkretny.

Dz. U. 2009 nr 23 poz. 130.

J. Nowacki, Przepisy prawa, [w:] J. Nowacki, Z. Tobor, op. cit., s. 45.

Ibidem.

Dz.U. 2003 nr 1 poz. 6.

2. Rodzaje prawa

2.1. Prawo zwyczajowe

Prawo zwyczajowe to prawo niepisane, charakterystyczne dla początkowego etapu

kształtowania się systemu prawnego danej społeczności. Wywodzone jest z długotrwałej

praktyki określonych zachowań, które zgodnie ze społecznym przekonaniem są

niezbędne dla ogółu społeczeństwa i powinny być przestrzegane przez każdego.

Żywiołowo wykształtowane zwyczaje — czyli reguły przechodzące z pokolenia na

pokolenie, usankcjonowane tradycją i pierwotnie zagrożone gniewem bóstwa —

z czasem przekształciły się w prawo zwyczajowe. Działo się tak, gdy władza najwyższa

zagwarantowywała sankcją przymusu państwowego przestrzeganie określonych

powszechnie uznanych zwyczajów. Jeżeli za nieprzestrzeganie jakiegoś zwyczaju groziła

kara państwowa, oznaczało to że zwyczaj przekształcony został w prawo zwyczajowe.

Prawo tego rodzaju wykształcone zostało przez społeczeństwo w toku historii, a nie

obowiązywało na podstawie nadania czy uchwalenia przez odpowiedni organ władzy

publicznej, natomiast działalność prawotwórcza władzy publicznej ograniczała się

bowiem pierwotnie do zagwarantowania określonym zwyczajom mocy obowiązującej.

Istotną rolę w procesie „odnajdywania”

norm prawa zwyczajowego odgrywały sądy,

przed którymi dochodzono istnienia danych zwyczajów. W miarę upływu czasu normy

zwyczajowe zaczęto spisywać w formie dokumentów odnoszących się do szerszego

kręgu adresatów. Tym samym normy prawa zwyczajowego stały się podwaliną prawa

stanowionego

. Współczesne państwa funkcjonują na podstawie prawa stanowionego,

prawo zwyczajowe ma charakter jedynie posiłkowy i dotyczy przede wszystkim

stosunków pomiędzy podmiotami prywatnymi.

Przykład

Jednym ze zbiorów prawa zwyczajowego jest „Ruska Prawda” — spis ruskiego prawa zwycza-
jowego z X i XI w. Pierwszy przepis tego zbioru stanowił, że jeśli mąż zabije męża, wówczas brat
mści brata lub syn ojca, lub ojciec syna, lub bratanek, lub siostrzeniec. Jeżeli nie było nikogo, kto
by pomścił śmierć danej osoby, zabójca płacił 40 grzywien

K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa 1981, s. 11.

Ibidem, s. 10–11.

M.Z. Jedlicki, Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, Warszawa 1955, s.

125–126.

Czy wiesz, że…?

Również obecnie funkcjonują zwyczaje, czyli pewne powtarzalne zachowania, społecznie ak-
ceptowane, a wręcz pożądane w danej dziedzinie życia, np. zawieranie małżeństw w miejscu za-
mieszkania przyszłej panny młodej, podanie ręki na znak zawarcia umowy.
Prawo zwyczajowe jest podstawą życia społecznego w nielicznych krajach świata, np. Somalii
lub Albanii. Albańskie prawo zwyczajowe, czyli Kanun, to jeden z najstarszych znanych syste-
mów prawnych w Europie. Kanun funkcjonował też w przedklasycznej Grecji, co potwierdzają
m.in. tragedie Ajschylosa. Badacze prawa wskazują, iż Albańczycy przejęli Kanun od swych sta-
rożytnych przodków — Ilirów. Prawo zwyczajowe jest ciągle żywe w świadomości współcze-
snych Albańczyków. Potwierdza to zdarzenie z połowy lat 90. XX w., kiedy to parlamencie al-
bańskim toczyła się dyskusja o podatku VAT. W jej trakcie Azem Hajdari, jeden z przywódców
opozycyjnej Partii Demokratycznej, znieważył i pobił deputowanego rządzącej Partii Socjali-
stycznej — Gafura Mazreku. Dwa dni później Mazreku w parlamentarnej restauracji strzelił Haj-
dariemu prosto w pierś, ciężko go raniąc. Po tym zdarzeniu w stolicy Albanii, Tiranie, panowało
przekonanie, że to Kanun kierował ręką Mazreku, gdy ten naciskał spust

Rys. 2. Główny plac w Tiranie, Pomnik Skanderbega

Źródło: zbiory własne autorki.

M. Jędrysik, Prawo gór, prawo krwi, „Gazeta Wyborcza”, nr 11/12, 1998, http://niniwa2.cba.pl/

albania_prawo_gor_prawo_krwi.htm., dnia 20.02. 2011 r. ; zob.: G. Green, Somalijskie prawo zwyczajowe,

http://www.libertarianizm.pl/wolnosciowe_czytanki/praktyka/somalijskie_prawo_zwyczajowe, dnia

20.02.2011 r.

Rys.3. Pomnik Fryderyka Chopina w Tiranie

Źródło: zbiory własne autorki.

2.2. Prawo pozytywne (stanowione) i prawo naturalne

Prawo pozytywne, nazywane też stanowionym (ius positum), to ogół reguł będących

wytworem działalności człowieka. Prawo pozytywne jest stanowione przez upoważnio-

ne do tego organy państwa, np. Sejm i Senat, w trybie przewidzianym dla tej działalności.

Współcześnie do źródeł prawa stanowionego należą np.: konstytucje, ustawy, umowy

międzynarodowe, dekrety, rozporządzenia, uchwały, zarządzenia.

Prawo naturalne z kolei obejmuje ogół reguł wypływających z natury społeczeństwa,

z natury rzeczy, z natury ludzkiej lub woli istoty nadprzyrodzonej. Prawo naturalne

obowiązuje niezależnie od ludzkiej woli, rolą człowieka nie jest bowiem jego stanowienie,

a jedynie jego odkrywanie

. Prawo natury uznawane jest za prawo najlepsze, najbardziej

sprawiedliwe, niezmienne, obiektywne i powszechne

. Ukształtowanie się nowożytnej

szkoły prawa natury związane jest z postacią holenderskiego prawnika, polityka i filozofa

żyjącego na przełomie XVI / XVIII w. — Hugona Grocjusza. Sformułował on katalog stałych

i wynikających z natury człowieka zasad, takich jak: obowiązek dotrzymywania umów,

nienaruszalność własności jednostki, obowiązek naprawiania wyrządzonej szkody

J. Nowacki, Prawo, op. cit., s. 233.

T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, Kraków 1984, s. 266 i n.

K. Sójka-Zielińska, op. cit., s. 209.

Czy wiesz, że…

Étienne-Gabriel Morelly, żyjący w XVIII w. francuski filozof, przedstawiciel komunizmu utopij-
nego, w 1755 r. stworzył dzieło pt.: „Kodeks natury, czyli prawdziwy duch jej praw”. Akt ten nie
był kodeksem w rozumieniu prawniczym, a raczej zbiorem reguł sprawiedliwości i moralności
naturalnej.

2.3. Prawo przedmiotowe i prawo podmiotowe

Prawo przedmiotowe to określony zespół norm prawnych porządkujących jakąś dzie-

dzinę życia, dotyczących działania ludzkiego dozwolonego i chronionego przez państwo.

Zdaniem J. Nowackiego mianem „prawo przedmiotowe” określany jest „niezależnie od

sposobu powstawania, całokształt (zbiór) obowiązujących norm czy przepisów praw-

nych o cechach generalności i abstrakcyjności, które są podstawą decyzji jednostkowych,

wydawanych przez organy orzekające (sądy, administracja)”

Prawo podmiotowe oznacza uprawnienia (lub jedno tylko uprawnienie) podmiotów

prawa, których źródłem jest prawo przedmiotowe

Przykład

Art. 140 Kodeksu cywilnego

— norma prawa przedmiotowego:

W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może,
z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym prze-
znaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy.
W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.

Ze wskazanego przepisu wynika norma prawa podmiotowego. Na prawo podmiotowe

w tym przypadku składa się zespół uprawnień obejmujących:

1. uprawnienie do korzystania z rzeczy, czyli możliwość posiadania, używania, pobiera-

nia pożytków i innych przychodów z rzeczy,

2. uprawnienie do rozporządzania rzeczą, czyli możliwość wyzbycia się własności rze-

czy np. w drodze przeniesienia własności (sprzedaż, darowizna) oraz możliwość ob-

ciążenia rzeczy np. ustanowienie służebności gruntowej lub hipoteki

J. Nowacki, op. cit., s. 235.

M. Nazar, Prawo podmiotowe [w:] T.A. Filipiak, J. Mojak, M. Nazar, E. Niezbecka, Zarys prawa cywilnego

i rodzinnego, Lublin 1998, s. 69 i n.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. — Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964, Nr 16, poz. 93).

3. uprawnienie nieingerowania przez inne podmioty we własność

2.4. Prawo publiczne i prawo prywatne

Rozróżnienie norm prawa publicznego od norm prawa prywatnego jest tradycyjnym

i ciągle aktualnym podziałem prawa wywodzącym się ze starożytnego Rzymu. Podział

ten sformułowany został w definicji Ulpiana:

„Publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat, privatum quod ad singulorum utilita-
tem: sunt en im quae-dam publice utilia quaedam privatim. (D. l, l, l, 2) [Digestie, czyli część

kodyfikacji prawa rzymskiego dokonana przez cesarza Justyniana I Wielkiego — przypis

M.K.-K.].

Prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, [prawem] prywat-
nym to, które dotyczy korzyści jednostek, są bowiem pewne [normy] ogólnie użyteczne, pew-
ne prywatnie

Kryterium rozróżnienia pomiędzy prawem publicznym (ius publicum) a prawem pry-

watnym (ius privatum) stanowił utilitas —„korzyść”, „interes”. Uogólniając: prawo pu-

bliczne definiowane jest jako „zespół norm regulujących organizację państwa, dotyczą-

cych organów państwowych, a także struktur administracji państwa”

. Prawo prywatne

z kolei — jako osobna sfera interesów jednostkowych — przynosić miało korzyści po-

szczególnym osobom

. Współcześnie prawo prywatne obejmuje ogół stosunków praw-

nych między osobami prywatnymi, w szczególności w zakresie spraw majątkowych i ro-

dzinnych

T.A. Filipiak, Prawo rzeczowe [w:] T.A. Filipiak, J. Mojak, M. Nazar, E. Niezbecka, Zarys prawa cywilnego

i rodzinnego, Lublin 1998, s.161; Zob. M. Sitek, Prawo cywilne i gospodarcze dla ekonomistów, Toruń 2000,

s. 12.

Za: I. Żeber, op. cit., s. 16.

I. Żeber, op. cit., s. 16.

Ibidem, s. 17.

Ibidem; K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 2007, s. 27–28.

Przykład

Podstawowym źródłem prawa publicznego jest Konstytucja RP

, określająca zasady ustroju

i funkcjonowania państwa, np.:

Art. 1. Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich
obywateli.
Art. 2. Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem
prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.
Art. 3. Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym.
Art. 4.
1. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu.
2. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub
bezpośrednio.

Podstawowym źródłem prawa prywatnego jest Kodeks cywilny, który (zgodnie z art. 1. tego Ko-
deksu) reguluje stosunki cywilno-prawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi, np.:

Art. 10
§ 1. Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście.[…]

Art. 710. Przez umowę użyczenia użyczający zobowiązuje się
zezwolić biorącemu, przez czas oznaczony lub nie oznaczony, na
bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy.

Stosunki prawno-rodzinne uregulowane są przede wszystkim w kodeksie rodzinnym i opiekuń-
czym

, np.:

Art. 12. § 1. Nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta
chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak
stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu
ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została
ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może jej zezwolić na zawarcie
małżeństwa.
[…]
Art. 23. Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie.
Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy
i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez
swój związek założyli.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. nr 78, poz. 483).

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. — Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59).

3. Pomniki prawa ze szczególnym uwzględnieniem

wartości i znaczenia prawa rzymskiego

3.1. Kodeks Hammurabiego (Hammurapiego)

Niezwykle trudno spośród bardzo wielu ważnych i ciekawych aktów prawnych

uchwalanych na przestrzeniu wieków wybrać te najważniejsze dla rozwoju państwa

i prawa. Z pewnością do tego rodzaju „pomników prawa” należy

Kodeks Hammurabie-

go (Hammurapiego)

stanowiący dla współczesnych przykład niezwykle surowego pra-

wa. Kodeks ten został odkryty w 1901 r. przez francuskiego uczonego J. de Morgan’a pod-

czas prac wykopaliskowych w Suzie (stolica Elamu, potem państwa perskiego). Uczony

znalazł na miejscu dawnej warowni pokaźnych rozmiarów blok diorytu. Na górnej

części widniały płaskorzeźby, na dole bloku częściowo już zatarte pismo klinowe.

Znalezisko zostało następnie zbadane przez innego uczonego, profesora Scheil’a. Po

odczytaniu pisma klinowego i informacji wyrażonych w płaskorzeźbach stwierdził on,

iż jest to pochodzący przypuszczalnie z VIII p.n.e. zbiór prawa (kodeks)

babilońskiego

króla Hammurabiego

. Dla wczesnych etapów rozwoju myśli prawniczej charakte-

rystyczne było łączenie pierwiastka duchowego, boskiego z pierwiastkiem ludz-

kim. W omawianym Kodeksie wyraźnie podkreślono ponadnaturalny, boski charakter

prawa, które zostało ogłoszone przez Hammurabiego jakoby z polecenia bogów. W zbio-

rze zawarte były przepisy dotyczące: prawa rodzinnego, prawa spadkowego, prawa

własności, stosunków najmu na wsi (przepisy dotyczyły robotników rolnych, pa-

sterzy, czy też hodowli wołów), niewolnictwa, prawa karnego, procedury sądowej,

jak i stawek wynagrodzeń za różnego rodzaju usługi (np. usługi rzemieślnicze). Ponad-

to w

Kodeksie Hammurabiego

zawarte były zaklęcia pod adresem babilońskich bo-

gów, by czuwali nad pomyślnością funkcjonowania ogłoszonego prawa

3.2. Znaczenie prawa rzymskiego dla dorobku cywilizacyjnego i kulturowego

Pojęcie „prawo rzymskie” jest wieloznaczne — w literaturze fachowej wymienia się

kilka znaczeń tego terminu. Dla potrzeb niniejszego wykładu prawo rzymskie rozumiane

będzie jako „prawo powstałe i obowiązujące w starożytnym państwie rzymskim, czyli ab

Urbe condita (od powstania państwa rzymskiego) w połowie VIII wieku p.n.e. do śmierci

Justyniana (listopad 565 r. n.e.). Tak pojmowane prawo rzymskie obejmuje niemal czter-

naście stuleci systematycznego rozwoju”

. W czasie swego historycznego dojrzewa-

nia prawo to wyro

ło ponad inne prawa antyczne i

tało

ię

yntezą praw starożyt-

ności. Pojęcie „prawo rzymskie” rozumiane może być także szerzej jako antyczne prawo

rzymskie oraz tzw. wtórne prawo rzymskie. „Wtórnym prawem rzymskim” nazywane

M.Z. Jedlicki, Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, Warszawa 1955, s. 5.

I. Żeber, op. cit., s. 10.

jest w literaturze prawo powstające (recypowane w różnych postaciach) już po upadku

Cesarstwa Rzymskiego na znacznych obszarach Europy i świata — aż do początków XX

w. Co ciekawe, prawo rzymskie przestało być prawem obowiązującym w Europie dopie-

ro w końcu XIX w., czyli w czasie wielkich kodyfikacji cywilnych. Na przełomie XIX i XX

w. prawo rzymskie z dyscypliny prawa obowiązującego przekształciło się w dyscyplinę

historyczno-prawną. XX w. rozpoczął bowiem epokę swego rodzaju „nacjonalizacji pra-

wa” — każdy naród stanowić zaczął swoje własne prawo prywatne

. Mimo to w literatu-

rze podkreśla się istnienie nieprzerwanej tradycji znajomości i stosowania prawa rzym-

skiego od czasów antycznych aż do współczesności. Okoliczność ta wskazuje na ciągłą

styczność współczesnych systemów prawnych z prawem rzymskim, którego wartości

i zasady są ciągle żywe. Prawo to zatem zajmowało, i nadal zajmuje, wyjątkowe miejsce

w historii kultury europejskiej.

Znaczenie prawa rzymskiego jako trwałego elementu europejskiego systemu prawa wy-

raża się przede wszystkim w jego

wymiarze etycznym i personalizmi

e. Personalizm

oznaczał, że persona (osoba) była celem i podmiotem prawa rzymskiego

. Rzymski jury-

sta Hermogenianus (IV w. n.e.) powiedział: Hominum causa omne ius constitutum sit (D. 1,

5, 2) — „Wszelkie prawo jest ustanawiane ze względu na ludzi”

Prawo powinno być

bowiem środkiem zaspokojenia materialnych i duchowych potrzeb człowieka. Zostało

bowiem ustanowione ze względu na ludzi i dla ludzi. Nieprzemijającym walorem prawa

rzymskiego jest także jego

etyczny wymiar

. Podstawową wytyczną dla jego stosowania

były zasady

bonum et aequum, czyli zasady dobra i słuszności. W prawie tym uwypukla-

no znaczenie sprawiedliwości (temin ius — prawo wywodzi się z pojęcia iustitia — spra-

wiedliwość). Do podstawowych zasad etycznych w starożytnym Rzymie zaliczano

— żyć uczciwie,

— nie krzywdzić nikogo,

— oddać każdemu, co mu się należy.

Zasady te korespondowały z trzema republikańskimi cnotami rzymskimi

— męstwo,

— rzetelność, wiarygodność,

— sumienność w dopełnianiu wszelkich zobowiązań moralnych.

Niestety owe wygórowane oczekiwania w stosunku do społeczeństwa, prawa i jego sto-

sowania nie zawsze są spełniane. Współczesna historia, a zwłaszcza doświadczenia II

wojny światowej, wskazują, jak niebezpieczne jest odwrócenie się od ducha i zasad prawa

rzymskiego

. Wyraźnie ilustruje to

M. Jastrun w wierszu „Z pamiętnika byłego więźnia

obozu koncentracyjnego” (fragment):

Ibidem, s. 10.

Ibidem..

Za: I. Żeber, op. cit., s. 11.

Ibidem, s.15.

Ibidem, s. 15.

Ibidem, s. 10–15.

(…) Żyłem w latach,

Kiedy każdego dnia pytano: „Kto następny?”
Zdawało się, że ludzie bawią się jak dzieci
W odbijankę z losem: Podaj dalej!
Żyłem w latach,

Gdy mord masowy miał sankcję najwyższą
Państwa, w którym prawo rzymskie przestało istnieć

[

zaznaczenie M.K.-K.]

To okropne, że ludzie zaczęli się przyzwyczajać
Do faktu, że prawo rzymskie przestało istnieć,
Że śmierć z ręki kata jest rzeczą pospolitą,
A ludzka rzecz jest wymysłem i przesądem

Wolnomyślicieli.(…)

Mimo iż prawo rzymskie nie stanowi dyscypliny obowiązującej, jego wpływ jest cią-

gle widoczny. Prawo to nadal inspiruje i wyznacza kierunki interpretacji prawa. Na 76 ko-

lumnach gmachu polskiego Sądu Najwyższego (oddanego do użytku 11 listopada 1999r.)

umieszczono osiemdziesiąt sześć paremii prawniczych w języku polskim i łacińskim jako

wyraz istotnego znaczenia prawa rzymskiego dla kształtowania się współczesnego pra-

wa i kultury prawniczej

O niezaprzeczalnej wartości prawa rzymskiego świadczy fakt, iż zarówno w języ-

ku prawniczym, literackim, jak i codziennym używane są rzymskie paremie, sentencje

i przysłowia. Wydaje się, że w XXI w. znajomość ich znaczenia ciągle jest miarą wysokiego

poziomu umysłowego, oczytania, a także poczucia cywilizacyjnej przynależności i spu-

ścizny. Starożytne maksymy jak: Alius est Amor, alius Cupido („Co innego jest miłość, co in-

nego namiętność”) czy Amans, quod suspicatur, vigilans somniat („Podejrzewa się, że zako-

chany śni na jawie”) nie straciły nic ze swojej aktualności. Dorobek rzymskich jurystów

wyraża się z kolei w ciągle przywoływanych i obowiązujących we współczesnym prawie

zasadach, takich jak np.: Dura lex sed lex („Surowe prawo, lecz prawo” — nawet surowego

prawa należy przestrzegać, bo jest ono prawem), Ignorantia iuris nocet, ignorantia facti

non nocet („Nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość faktu nie szkodzi”), In dubio pro

reo („W razie wątpliwości [należy rozstrzygać] na korzyść pozwanego”), Lex retro non

agit („Ustawa nie działa wstecz”), Pacta sunt servanda („Umów należy dotrzymywać”).

Więcej na: http://www.sn.pl/nowygmach/index.html (zdjęcia gmachu polskiego Sądu Najwyższego);

http://www.sn.pl/nowygmach/index.html (film typu panorama), dnia 01.09.11 r..

Rys. 4. Zasięg Imperium Rzymskiego w 117 r. n.e.

Źródło: http://messiahiscoming.org/web_images/imperium_rzymskie_117_ne.jpg, dnia 20.02. 2011 r.

Czy wiesz, że…?

Terytorium Imperium Rzymskiego w okresie pryncypatu (27 p.n.e.–284 n.e.) rozciągało się od
Półwyspu Iberyjskiego i wybrzeży obecnego Maroka na zachodzie po zaśnieżone góry Kaukazu
i tereny Persji na wschodzie oraz od spalonego słońcem Egiptu na południu aż po smaganą wia-
trem Brytanię na północy. Na podbitych lub podporządkowanych sobie terytoriach Rzymianie
wprowadzali swoje prawo, krzewiąc w ten sposób wartości cywilizacji łacińskiej.

3.3. Kodeks Napoleona

Z pewnością wskazując na dzieła prawne o podstawowym znaczeniu dla współczesnej

cywilizacji, należy odnieść się do Kodeksu Napoleona (

Code Civil)

z 1804 r. Sam

Napoleon m

wił na Wyspie św. Heleny „Moja chwała nie polega na 40 zwycięskich

bitwach, bo pamięć o nich zatarło Waterloo. Ale jest coś, czego nic nie zatrze, co żyć

Zob.: http://pl.wikipedia.org/wiki/Kodeks_Napoleona, dnia 25.02.2011 r.

będzie wiecznie; tym jest mój kodeks cywilny”

. Kodeks ten obowiązuje (ze zmianami)

już przeszło dwieście lat we Francji, Belgii, Luksemburgu. W wielu innych krajach świata

stanowi zaś podstawę regulacji prawa prywatnego (w krajach Ameryki Łacińskiej,

w Izraelu, Kanadzie). Uniwersalny charakter dzieło to zawdzięcza, zdaniem K. Sójki-

Zielińskiej, m.in. w

lor

tec

hni

m, takim jak:

ły, o

peruj

ący p

tymi i j

sformuł

owa

niami język

unik

anie zbędnej

kazui

i i

abs

h k

trukcji

ycz

koś

ć i

otów kodeksowych

żliwiła t

wórc

int

rpr

ację

i d

wywa

e ich

do aktualnych p

eb ż

yci

w drodze or

zec

ądowego.

a zewn

Kodek

s, dzięki

ąc

eniu

różn

ych sys

mów i kultur

ych,

łu

ył kons

dac

ji polity

j kr

jów,

e znalazły się w orbicie wpływów Napoleona.

Zakres oddziaływania Kodeksu Napoleona szybko przekroczył granice starego

kontynentu,

ęgając w

lu r

ów o

Z oczywistych względów akt ten zajmuje szcz

egó

miejsc

e w polskiej

tradycji pr

Wpr

y bowiem został

poleo

u d

ęstwa

aw-

ego

, ale po

dku

nadal

obo

wią

zywa

ł n

a z

iac

h polski

h p

abor

kim

W literaturze określono go wręcz jako „

spę

ośc

i w m

kie-

awo

wa, a jednocześnie s

l n

j ł

kulturą pr

ą Z

ach

du”

Kodeks Napoleona stanowił podstawę nauki dla wielu

kol

ń pr

wnik

zy w

łej Polsce podjęli trud ponownego ukształtowania polskiego systemu prawnego

Podsumowując: Code Civil uznać należy za wybitne dzieło sztuki legislacyjnej XIX w.,

mające istotne znaczenie dla ukształtowania się współczesnej kultury prawnej.

Rys. 5.

Kodeks Napoleona (Code Civil), 1804 r.

Źródło : http://pl.wikipedia.org/wiki/Kodeks_Napoleona, dnia 25.02.2011 r.

Podaję za: K. Sójka-Zielińska, Kodeks Napoleona, Historia i współczesność, Warszawa 2008, s. 9.

Ibidem, s. 10–11, 68 i nast.

Ibidem, s. 11.

Ibidem, s. 10–11.

Bibliografia

1. Filipiak T.A, Prawo rzeczowe, [w:] T.A. Filipiak, J. Mojak, M. Nazar, E. Niezbecka, Zarys

prawa cywilnego i rodzinnego, Lublin 1998.

2. Jedlicki M.Z., Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych,

Warszawa 1955.

3. Kolańczyk K., Prawo rzymskie, Warszawa 2007.
4. Nazar M., Prawo podmiotowe, [w:] T.A. Filipiak, J. Mojak, M. Nazar, E. Niezbecka, Zarys

prawa rodzinnego i cywilnego i rodzinnego, Lublin 1998.

5. Nowacki J., Prawo, [w:] J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1996.
6. Nowacki J., Przepisy prawa [w:] J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice

1996.

7. Sitek M., Prawo cywilne i gospodarcze dla ekonomistów, Toruń 2000.
8. Sójka-Zielińska K., Historia prawa, Warszawa 1981.
9. Sójka-Zielińska K., Kodeks Napoleona. Historia i współczesność, Warszawa 2008.
10. Ślipko T., Zarys etyki ogólnej, Kraków 1984.
11. Żeber I., Historia źródeł prawa rzymskiego, [w:] E. Szymoszek, I. Żeber, Rzymskie prawo

prywatne, Wrocław 1998.

Netografia

1. Green G., Somalijskie prawo zwyczajowe, http://www.libertarianizm.pl/wolnosciowe_

czytanki/praktyka/somalijskie_prawo_zwyczajowe, dnia 20.02.2011 r.

2. Jędrysik M., Prawo gór, prawo krwi, „Gazeta Wyborcza” 11/12, 1998, http://niniwa2.

cba.pl/albania_prawo_gor_prawo_krwi.htm., dnia 20.02. 2011r.

3. Kodeks Napoleona, http://pl.wikipedia.org/wiki/Kodeks_Napoleona, dnia 25.02.2011 r.
4. Tekst Kodeksu Hammurabiego, http://www.rovan.za.pl/text/kodeks-Hammurabiego.

pdf, dnia 20.02.2011 r.

5. Poczobut R., Umysł a prawa nauki i prawidłowości przyrody, http://www.kkm.uj.edu.

pl/xi/rpoczobut.php, dnia 10.02.2011 r.

Document Outline

Zagadnienia wprowadzające

Moduł 1 materiały dydaktyczne

Document Outline