MYŚLENIE I
ROZUMOWANIE

Michał Olszanowski – psychologia, wykład

O czym będą zajęcia?



Myślenie jako operacja poznawcza



Jak umysł człowieka rozwiązuje
problemy?



Podejmowanie decyzji i przesłanki
jakimi kieruje się człowiek
podejmując decyzje

Czym jest ‘myślenie’?



Myślenie

-

jest łańcuchem operacji umysłowych

(zachowań symbolicznych) którego funkcją jest
symulowanie wydarzeń rzeczywistych z
wykorzystaniem poznawczej reprezentacji
rzeczywistości (czyli informacji zakodowanych w
wyobrażeniach i pojęciach)



Myślenie jest więc

substytutem działania

.



Z powyższego wynika, że myślenie wymaga najpierw
zbudowania

symbolicznego modelu rzeczywistości

, a

następnie uruchomienia

procesów symulacji

.

Struktura myślenia



Materiał

– czyli reprezentacje i pojęcia



Operacje umysłowe

– czyli przekształcenia

dokonywane na reprezentacjach



Reguły

– sposoby porządkowania łańcucha

operacji umysłowych

Reprezentacje
obrazowe/niewerbalne



Pozwalają na wykonywanie na wyobrażanych
obiektach operacji podobnych do tych

wykonywanych „w świecie rzeczywistym”…



…tym samym wyobraźnia jest umysłowym
ekwiwalentem percepcji.



Operacje na obrazach mają charakter
analogowy.



Zdaniem wielu autorów istnieją także inne

formy reprezentacji zmysłowych – dźwięki,
odczucia dotykowe, smakowe i zapachowe.

Reprezentacje werbalne



Pozwalają na kodowanie informacji w

postaci symboli językowych.



Pozwalają na zweryfikowanie

prawdziwości wyrażonych słowami

twierdzeń i relacji (np. „długopis leży
na stole

”)



Pozwalają na kodowanie pojęć
abstrakcyjnych.

Bez serc, bez

ducha, to

szkieletów ludy;
Młodości! dodaj

mi skrzydła!

Niech nad

martwym wzlecę

światem

Co to jest klipiec?

Rozumowanie

– czyli reguły

myślenia

Rozumowanie

to formułowanie wniosków na

podstawie przesłanek.



Dedukcyjne

– wyprowadzanie (logicznych)

wniosków z podanych przesłanek.

Wyciągnięte

wnioski są niezawodne.



Indukcyjne

– wyprowadzanie nowych twierdzeń i

hipotez na podstawie zgromadzonej wiedzy.

Wyciągnięte wnioski są niepewne

.

Rozumowanie dedukcyjne



Polega na wyciąganiu wniosków przesłanek z

wykorzystaniem

formalnych reguł logiki

.



A > B



B > C



zatem A > C



Wyciągnięte wnioski są

niezawodne

, bo

stosując reguły logiki zawsze dochodzimy do

rzetelnych wniosków.



Jednak nie zawsze wnioski logicznie prawidłowe

są prawdziwe…



A

≠ B



C < B



zatem C

≠ A

-

Ludzie nie umieją latać

-

Pilot umie latać samolotem

-

Zatem pilot to nie człowiek

Rozumowanie indukcyjne



Istotą rozumowania
jest dokonywanie

uogólnień na
podstawie

określonej liczby
obserwacji



Testowanie hipotez -



strategia konfirmacji



strategia falsyfikacji



Rozumowanie przez

analogię



Odkryj

regułę:



2 4 6



Analogia jako transfer
wiedzy:



Struktura atomu podobna

jest do…

ROZWIĄZYWANIE
PROBLEMÓW

Rozwiązywanie problemów



Człowiek staje przed

problemem

wówczas,

kiedy zna cel (punkt dojścia), nie zna jednak
sposobów jego realizacji (drogi dojścia).



Rozwiązywanie problemów

– to aktywność,

polegająca na realizacji zaplanowanej
sekwencji operacji umysłowych, ukierunkowana
na zredukowanie rozbieżności między stanem
aktualnym a pożądanym.

Rodzaje problemów



W zależności od precyzji
zdefiniowania celu i
sposobu realizacji

wyróżniamy dwa rodzaje

problemów:



Zamknięte

– dobrze

zdefiniowane



Otwarte

– źle zdefiniowane



Ze względu na możliwe

rozwiązania wyróżniamy
problemy:



Konwergencyjne

– istnieje

jedno rozwiązanie



Dywergencyjne

– istnieje

wiele rozwiązań



Jak wygrać w szachy?



Jak napisać ciekawą

książkę?



Jaką powierzchnię ma

koło o promieniu 1m?



Co zrobić z korkami
drogowymi w
Warszawie?



Wieża Hanoi:

?

A B C

1

2

3

• 1 na C
• 2 na B
• 1 na B
• 3 na C
• 1 na A
• 2 na C
• 1 na C

Strategie rozwiązywania problemów



Kanibale i misjonarze:

M+K >; M <; K+K >; K <;

M+M >; M+K <; M+M >;

K <; K+K >; M <; M+K >

Algorytmiczne strategie rozwiązywania problemów



Algorytmy

– sekwencja kroków,

która zawsze prowadzi do

rozwiązania zadania:



Drzewo decyzyjne

– wyobrażenie sobie

stanu wyjściowego i możliwych do

wykonania kroków + ocena konsekwencji

każdego kroku (decyzja prowadząca do

porażki = martwa gałąź)..



Algorytmy są skuteczne, ale

czasochłonne (np. znajdź ustawienie w 5
cyfrowym szyfrze

– czyli 100.000

kombinacji)



Trudno w ten sposób rozwiązać problemy
otwarte

Rozwiązywanie problemów

7

15

39

3

18

6

23

49

3

20

5

20

59

4

31

4

9

42

6

21

3

18

43

10

5

2

14

163

25

99

1

21

127

3

100

Problem

Pojemność pojemników

Potrzebna

ilość (w l)

A

B

C

D

127

– 21 – (2x3)

163

– 14 – (2x25)

43

– 18 – (2x10)

42

– 9 – (2x6)

59

– 20 – (2x4)

23

– 3

15 + 3

Heurystyczne strategie rozwiązywania problemów



Heurystyka

– jako metoda jest szybka,

ale zawodna. To myślenie ‘na skróty’

poprzez tworzenie własnych reguł.



Metoda redukcji różnicy

– czyli „byle bliżej”.

Utrudnieniem jest unikanie „kroku wstecz”



Metoda poruszania się wstecz

– czyli od

oczekiwanego rezultatu do punktu wyjścia.

Metoda jest zawodna gdy problemy są

otwarte lub symetryczne (np. wieża Hanoi)



Analiza środków i celów

– czyli

dekompozycja problemu i rozłożenie go na

bardziej szczegółowe i prostsze do

rozwiązania

Rozwiązywanie problemów

Trudności i czynniki wspomagające
rozwiązywanie problemów



Przeszkody w rozwiązywaniu problemów:



sztywność myślenia



błędne nastawienie



fiksacja funkcjonalna



Czynniki wspomagające



Transfer pozytywny



Wgląd



Inkubacja

Trudności w rozwiązywaniu
problemu



Sztywność myślenia

– utrzymanie się przeświadczenia,

postawy lub sposobu działania, mimo zmiany warunków i

braku ich dalszej przydatności.



Błędne nastawienie

– przy analizie przestrzeni problemu

jednostka nastawia się na określony kierunek

poszukiwań w drodze do rozwiązania. Nastawienie to jest
trudno podatne na zmiany (patrz: przelewanie wody)



Fiksacja funkcjonalna

– specyficzna funkcja przedmiotu

utrudnia jego zastosowanie w nowy, odmienny niż

dotychczas sposób (patrz: „zadanie ze świecą”)

Czynniki wspomagające rozwiązywanie
problemów



Transfer pozytywny

– przenoszenie wiedzy

albo umiejętności z jednego problemu na inny,
którego struktura jest podobna



Polega to na

uaktywnieniu zautomatyzowanych

schematów

dzięki podobieństwu bodźców

wyzwalających



Lub

odnalezieniu wspólnych cech

problemów

dzięki abstrahowaniu lub znalezieniu analogii

Czynniki wspomagające rozwiązywanie
problemów



Wgląd

– to pojawiająca się nagle zmiana

percepcji problemu, prowadząca do
zrozumienia jego istoty



Inkubacja

– to spontaniczna albo celowa

przerwa w rozwiązywaniu problemu, która
pojawia się po doświadczeniu impasu w
poszukiwaniu rozwiązania i poprzedza jego
odnalezienie przez wgląd

WYDAWANIE SĄDÓW I
PODEJMOWANIE DECYZJI

Sądy probabilistyczne



Który wynik losowania totolotka jest
bardziej prawdopodobny?



1,2,3,4,5,6



5,8,12,15,33,45



Grając w ruletkę możesz obstawiać
pole czarne i czerwone. W ostatnich
czterech grach wypadło pole czarne.
Które obstawisz tym razem?

Czym jest „sąd”?



Sądem nazywamy wyrażone wprost twierdzenie

na temat pewnego stanu rzeczy, np.
przynależności obiektu do określonej kategorii,
posiadania jakiejś cechy a także
prawdopodobieństwa wystąpienia jakiegoś
zdarzenia

Rodzaje sądów



Atrybucyjne

-

odnoszące się do cech, które

charakteryzują ludzi lub inne obiekty



Wartościujące

-

przypisujące obiektom pewną

wartość (estetyczną lub etyczną)



Probabilistyczne

-

polegające na ocenie

szans, zagrożeń lub prawdopodobieństwa
pewnych zdarzeń

Badanie Tversky’ego i
Kahnemana



Linda ma 31lat, jest niezamężna, wygadana
i inteligentna. Ukończyła studia filozoficzne.
Jako studentka angażowała się w problemy
dyskryminacji i sprawiedliwości społecznej.
Uczestniczyła też w demonstracjach
przeciwko broni nuklearnej.



Co jest najbardziej prawdopodobne:



Linda jest nauczycielką



Linda jest urzędniczką w banku



Linda jest nauczycielką i chodzi na zajęcia z yogi



Linda jest urzędniczką w banku i feministką

Tendencyjność w wydawaniu sądów



Heurystyka reprezentatywności

- kierowanie

się tym, czy dany obiekt lub zdarzenie jest
charakterystycznym/reprezentatywnym
egzemplarzem szerszej klasy
obiektów/zdarzeń



Złudzenie hazardzisty

- ocena

prawdopodobieństwa na tle serii zdarzeń



Złudzenie koniunkcji

-

zawyżanie

prawdopodobieństwa cechy, jeśli występuje z
inną cechą

Sądy probabilistyczne

Jaka litera występuje częściej w polskich

nazwiskach:



litera K na przedostatnim miejscu?



litera K na pierwszym miejscu?

Tendencyjność w wydawaniu sądów



Heurystyka dostępności

-

kierowanie się łatwo

dostępnymi przesłankami, ignorowanie trudno
dostępnych.



Efekt świeżości

-

wpływ „świeżych” informacji na

sądy



Złudzenie osobistego doświadczenia

-

sądy nt.

szkodliwości palenia



Prawo małych liczb

-

mała próba może nie być

reprezentacyjna



Zakotwiczenie i dopasowanie

Ignorowanie proporcji podstawowej



Ludzie nieumiejętnie operują
prawdopodobieństwami



Prawdopodobieństwo zakażenia wirusem H1N1 u osoby
wracającej z Meksyku wynosi 1,5%



Test wykrywający wirusa daje 99% pewności, że jeżeli
osoba jest zarażona to test go wykryje



Test błędnie stwierdza zakażenie u 10% zdrowych osób



Jakie jest prawdopodobieństwo, że osoba, która uzyskała
pozytywny wynik testu rzeczywiście jest chora?



(1,5*99)/(10*99)=0,15%

Podejmowanie decyzji



Jak człowiek podejmuje decyzje?



Klasyczna teoria decyzji



Strategie wspomagające podejmowanie decyzji



Teoria perspektywy



Proces podejmowania decyzji

Decyzja to wybór jednej możliwości

działania spośród co najmniej dwóch opcji.

Na jakich podstawach podejmujemy
decyzję?



Masz do dyspozycji

1000zł, możliwych do
zainwestowania w

fundusze giełdowe.

Który z nich
wybierzesz?



Ryzykowny -

dający

50% szans na wzrost
o 20% rocznie



Bezpieczny -

dający

90% szans na wzrost
10% rocznie



Idealny w pełni
racjonalny decydent

„oblicza” użyteczność

każdej z możliwych
opcji wyboru.



Dlaczego ludzie nie

wybierają
racjonalnie?

Podejmowanie decyzji



Oczekiwana subiektywna użyteczność

- to

współczynniki modyfikujące obliczanie
użyteczności



np. poczucie bycia „szczęściarzem”



Kompensacyja

-

dostępne opcje oceniamy

według szeregu kryteriów, które sumujemy.



np. „za 1200zł kupię fajny telefon” (+2) „mam
pecha w finansach” (-2), „jak stracę żona będzie
mieć żal” (-10)

Dlaczego nie jesteśmy racjonalni?



Nasze decyzje

zapadają często w warunkach

niepewności

(czyli nie mamy pełnej wiedzy o

wszystkich dostępnych opcjach)



Nie zawsze mamy

odpowiednią ilość czasu i

dostępnych zasobów

do pełnej analizy

użyteczności



Człowiek nie jest racjonalny…

Strategie podejmowania decyzji



Strategia zadowolenia

-

przeglądanie

dostępnych opcji w przypadkowym porządku i

wybór tej, która nas wystarczająco

satysfakcjonuje.



Strategia eliminacji opcji

-

z dostępnych opcji

eliminujemy te, które nie spełniają jednego z

kryteriów.



Koncepcja wyboru „szybko i oszczędnie”

-

ludzie korzystają z heurystyk, żeby podjąć

decyzję szybko i przy minimalnym koszcie

poznawczym. Dlatego stosują proste zasady

typu „kieruj się tym, co najważniejsze”, „kieruj

się tym, co się sprawdziło ostatnio” itp.

Badanie Kahneman i Tversky



W pewnym kraju panuje epidemia, która

zagraża 600 osobom. Władze mają do
wyboru dwa rodzaje leczenia:



Szczepionka A -

daje gwarancje, że ocaleje

200 osób



Szczepionka B - na 30% daje szanse na
ocalenie wszystkich 600, ale jest 70%

szansa, że nie przeżyje nikt.



Szczepionka C -

spowoduje, że 400 osób

umrze



Szczepionka D -

daje 30% szans, że nikt nie

umrze, i 70% szans, że umrze wszystkie 600

osób

72%

28%

A

B

22%

78%

D

C

Perspektywa podejmowania decyzji



Asymetria pozytywno-negatywna

- ludzie

inaczej wartościują zyski i straty



Wygrana 20zł subiektywnie nie dwa razy większa

niż wygrana 10zł



Przegrana 20zł jest ponad dwa razy bardziej

dotkliwa niż przegrana 10zł



Efekt obramowania

- decydent przedstawia

sobie sytuację problemową w sposób

specyficzny (nakłada ramy), co skłania go do

swoistych wyborów.