Wykład 3 - 23 X 2006

PODSTAWOWE POJĘCIA SYNTAGMATYKI FLEKSYJNEJ

BUDOWA FORMY WYRAZOWEJ

➢

Morf - jednostka tekstu, można go wskazać w formie tekstu.

morfy

leksykalne (rdzenie)- mają
określone znaczenie leksykalne
wyrażane niekategorialnie;

słowotwórcze- służą do
tworzenia wyrazów, np.
końcówka -ek: kot-ek, dom-ek;

fleksyjne- odróżniające daną
formę wyrazową od innych
form tego samego leksemu;

➢

morfemy – jednostki systemu językowego. Jeden morfem może być reprezentowany przez
kilka morfów.

➢

forma wyrazowa - zawiera często tylko sam rdzeń. Oprócz niego może zawierać afiksy
(morfy słowotwórcze i fleksyjne).

➢

przyrostki słowotwórcze - występują zazwyczaj przed fleksyjnymi (pies-ek). Wyjątek
stanowią postfiksy, bo występują po końcówce, np.: -kolwiek (ktokolwiek), -ś, -ż, -że
(któryś). Cząstki -kolwiek i -ś występują tylko w zaimkach, natomiast cząstki -ż i -że mają
szerszy zasięg użycia.

➢

wyrazy złożone - zawierają dwa i więcej form, np.: bawidamek (ten: baw-, dam-, oraz
interfiks i sufiks --> baw-i-dam-ek-Ø).

➢

alomorfy - to różne morfy reprezentujące ten sam morfem, np.: M. kot – Ø, Ms. koci – e
(KOT {kot- i koci-} reprezentują jeden morfem KOT).

a) model szkolny: forma fleksyjna = temat + końcówka

DEKLINACJA MĘSKA

LICZBA POJEDYNCZA

LICZBA MNOGA

M.
D.
C.
B.
N.
Ms.

W.

-Ø, -o (-a poeta może być w

mieszanej)

-a, -u

-u, -owi

-a, -Ø

-em

-e, -u
-e, -u

-owie, -i, -y, -e

-ów, -i, -y

-om

-ów, -i, -y, -e

-ami, -mi

-ach

-owie, -i, -y, -e

DEKLINACJA ŻEŃSKA

LICZBA POJEDYNCZA

LICZBA MNOGA

M.
D.
C.
B.
N.
Ms.

-Ø, -a, -i

-y, -i

-e, -i, -y

-ę, -o

-ą

-e, -i, -y

-y, -i, -e

-Ø, -i, -y

-om

-y, -i, -e

-ami, -mi

-ach

W.

-o, -i, -y

-y, -i, -e

DEKLINACJA NIJAKA

LICZBA POJEDYNCZA

LICZBA MNOGA

M.
D.
C.
B.
N.
Ms.

W.

-o, -e, -ę

-a

-u

-o, -e, -ę

-em

-e, -u

-o, -e, -ę

-a

-Ø, -i, -y

-om

-a

-ami

-ach

-a

Temat wskazuje na znaczenie leksykalne, a końcówka na jej funkcję gramatyczną.

Znamię, szczenię, kurczę, imię:

M znami-Ø-ę

M znami-on-a

D znami-eni-a

D znami-on-Ø

C znami-eni-u

C znami-on-om

B znami-Ø-ę

B znami-on-a

N znami-eni-em

N znami-on-ami

Ms znami-eni-u

Ms znami-on-ach

W znami-Ø-ę!

W znami-on-a!

temat rozszerzony

z n a m i – o n – a m i

temat przyrostek końcówka
tematowy

b) forma fleksyjna = temat + (przyrostki) + końcówka

naj – grub – sz – y

temat

końcówka

przedrostek przyrostek
tematowy

Słowa posiłkowe - zawsze są pisane oddzielnie od tematów fleksyjnych. Pełnią funkcje podobne do
afiksów. Niektóre są odmienne i mogą być rozbite na temat fleksyjny i afiks. Niektóre formy
czasowników, oprócz afiksów zawierają słowo posiłkowe. Odmiana - czas zaprzeszły:

czytałem był

czytaliśmy byli

czytałeś był

czytaliście byli

czytał był

czytali byli

Słówko posiłkowe:

będzie: będzi-e czyt-a-ć (dotyczy czasów przeszłych, czasów niedokonanych);

czyt-a-ł był (czas zaprzeszły);
niech czyt-a! (tryb rozkazujący);

Forma fleksyjna = temat + część gramatyczna

a) temat fleksyjny - to część formy fleksyjnej wskazująca na jej znaczenie leksykalne.

Zasadniczo wspólna dla wszystkich form danego leksemu;

b) tematy oboczne - to tematy tego samego leksemu, różniące się mniej lub bardziej

regularnymi alternacjami, np. matka – o matce;

c) tematy rozszerzone - mogą różnić się przyrostkami tematowymi, np. szczenię – o

szczenięciu;

d) tematy supletywne - to tematy tego samego leksemu różniące się w sposób nieregularny i

niepodobne do siebie, np.

rok – Ø

lata

człowiek – Ø

ludzie

dobry a lepszy
zły a gorszy
iść a idę a szedłem

FORMY SYNTETYCZNE I ANALITYCZNE

•

będzie czytał

•

będzie czytać

•

czytał bym

•

niech czytaliście

•

on by czytał

•

(my)śmy czytali

formy analityczne (złożone) zawierają słowa posiłkowe lub afiks fleksyjny pisany oddzielnie od
tematu fleksyjnego danego leksemu. Nie każda wielosegmentowa forma jest analityczna, np.
'zadzierać nosa' -> forma syntetyczna.

czytał, czytałby, czytano

formy syntetyczne (proste) nie zawierają posiłkowego ani afiksu pisanego oddzielnie.

Do form analitycznych należą:

.

1

formy czasu przyszłego w trybie orzekającym czasowników niedokonanych.

.

2

formy czasu zaprzeszłego w trybie orzekającym, np. od 'czytać'.
czytałem był

czytaliśmy byli

czytałeś był

czytaliście byli

czytał był

czytali byli

Podstawową funkcją tego czasu jest wskazywanie zdarzeń wcześniejszych niż inne
zdarzenia minione.

.

3

formy czasu przeszłego w trybie orzekającym przy prepozycji osobowo- liczbowej '-śmy':
my- śmy krzyczeli / krzyczeli- śmy.

.

4

formy czasu przeszłego w trybie warunkowym, np. byłby krzyczał.

.

5

formy czasu nieprzeszłego w trybie warunkowym przy prepozycji (1 miejsce) morfu ' - by',

np. by pisał, by krzyczał

.

6

formy trybu warunkowego bezosobnika, np. pisano by.

.

7

formy czasu przeszłego i przyszłego predykatywów, np. czas przeszły: można było czas
przyszły: można będzie

.

8

formy trybu warunkowego predykatywów 'trzeba by', 'trzeba by było', 'było by trzeba'

.

9

formy bezokolicznika predykatywów 'być', 'widać'.

.

10

niektóre formy trybu rozkazującego, np. niech przeczyta, słucham, niech pani powie
wyraźnie!

Bańko formy bierne typu 'być czesanym', 'czesze się', traktuje jak składniowe a nie jak fleksyjne.
Niektórzy autorzy za formy analityczne uznają tylko formy zawierające słowo posiłkowe: będzie,
niech, nie zaliczają do analitycznych morfemu (te kategorie by odpadły 3., 5., 6., 8.) -by lub -śmy
odłączonego od tematu czasownika, np. by czytał.

FORMY FUZYJNE I AGLUTYNACYJNE

formy fuzyjne – zasadniczo pojedynczy morf fleksyjny jest wykładnikiem różnych kategorii
fleksyjnych. Morfy fleksyjne są kumulatywne, czyli kumulują funkcje wskazując na osobę i liczbę.

formy aglutynacyjne – zasadniczo wykładnikami różnych kategorii fleksyjnych są różne morfy
fleksyjne.

Czas teraźniejszy od 'pisać'.

Pisz-Ø-ę

pisz-e-my

pisz-e-sz

pisz-e-cie

pisz-e-Ø

pisz-Ø-ą

−

końcówka fleksyjna wskazuje na osobę i liczbę, a przyrostek tematowy na czas.

wskazuje na ogólną strukturę

wskazuje na liczbę

wyjątek- czas teraźniejszy

i czas

pis

-

a

-

ł

-

Ø -

by -

m

wskazuje na

jest wykładnikiem

wskazuje

czas i tryb

trybu

na osobę i

warunkowego

liczbę

−

może wystąpić we wszystkich formach czasowników z wyjątkiem czasu teraźniejszego!!!!
Tryb warunkowy od 'pisać'

Aglutynacyjne w polszczyźnie są:

.

1

formy trybu warunkowego: czytałbym, krzyczałybyście.

.

2

formy czasu przeszłego w trybie orzekającym