BENTE PEDERSEN

NA ŚCIEŻKACH SNÓW

1

Przypłynęły statki z zachodu. Zdążyły w ostatniej chwili. Raija stała na nabrzeżu,

kuląc się z zimna. Przyglądała się Jelizawiecie, która z wypiekami na twarzy czytała

pozdrowienia od stryja. Nawet nie marzły jej ręce - rękawiczki leżały u jej stóp.

Na moment Raija ujrzała przed oczami twarz autora listu. Słowa tego człowieka

potrafiły rozgrzewać. Oczy także. I ręce...

Czy z czystej przekory losu tak wyraźnie zachowała w pamięci jego obraz?

Zapomniała przecież pół życia. Wymazała tak wiele twarzy, które powinna pamiętać, również

z okresu spędzonego w Rosji. Ale nie twarz Wasilija.

Z przekory?

Poszukała wzrokiem Jewgienija. Jego widok zawsze wypełniał ją spokojem.

Pozwoliła skrzydłom duszy nieść się w innych kierunkach niż ku niemu, ale to on był jej

opoką. Przy nim zakotwiczyła. Tej zimy, której tak wypatrywała, Raija będzie wieść spokojne

ż

ycie.

Morze Białe zaczynało zamarzać. Wkrótce droga na zachód zostanie zamknięta.

Będzie można tam pofrunąć tylko myślami, które nie potrzebują wiatru w żaglach.

Raija zamknęła oczy i ukazał jej się obraz jałowego, stromego wybrzeża. To na pewno

nie krajobraz z Rosji. Wydobył się z mroku niepamięci. Płynął ku niej. Nieprzymuszony. Po

prostu się pojawił. Raija patrzyła. Zdawała sobie sprawę, że to nie wytwór czystej fantazji, że

już to gdzieś widziała, że to miejsce istnieje. Istnieje również w niej samej. Musnęła je

wzrokiem i zapamiętała, a potem wypuściła na wolność niczym oddech wiosny ku

nadchodzącej zimie.

Obserwowała, jak Jelizawieta składa list, widziała jej białe, ruchliwe dłonie. Wasilij

był dla dziewczyny jak Bóg - kimś więcej niż stryjem, nawet kimś więcej niż ojcem. Bogiem.

Raija musiała cierpliwie wysłuchać Jelizawiety powtarzającej słowa Wasilija. Jak

rozbrzmiewają tu, w zimnym Archangielsku.

Domyślała się, że Wasilij za pośrednictwem bratanicy napisał do niej. Już zanim

Jelizawieta otworzyła usta, Raija mogła usłyszeć głos Wasilija. Przemawiał do niej z

odległego Finnmarku.

Słyszała jego tęsknotę, unoszącą się na skrzydłach mew. Ale zimowe niebo

znajdowało się wysoko.

Zaszeleścił brzeg spódnicy Toni, który zamarzł i ocierał się o jej nogi, kiedy szła.

Dotknął też nóg Raiji.

- Nowiny? - spytała przyjaciółka. Mrugnęła do Jelizawiety. - Znalazł sobie kogoś w

Norwegii ten twój stryj? Nic na ten temat nie wspomniał w liście do Olega.

Raiję ścisnęło w piersi. Nie powinno. Nie było powodu, dla którego pytanie Toni

miałoby jej sprawić przykrość. Mimo to poczuła ból.

Dobrze, że Jewgienij nie wie, jak blisko niej znalazł się teraz Wasia. Kiedy mieszkali

w tym samym mieście, był jakby za oceanem. Teraz wśliznął się niemal pod jej skórę. Płynął

razem z jej krwią. I stał się może bardziej niebezpieczny.

- Lina zniknęła - oznajmiła Tonią z powagą w oczach. Zniżyła głos, dając Jelizawiecie

do zrozumienia, by zostawiła je same. Sprawa była poufna i powinna pozostać między nią i

Raiją. - Wyjechała z jakimś rybakiem. Zabrała ze sobą chłopca. Prosiła Wasilija, by przekazał

Olegowi, że już nie jest jej potrzebny. I że Olai także go nie potrzebuje...

- Olega?

- Tak. Niezupełnie ją rozumiem - rzekła Tonią. - Założę się, że co do małego, to się

myli. Oleg kocha tego chłopca. I ja też. Czy można nie lubić dzieci? Nie takiego słodkiego

brzdąca, jakim jest Olai. To nawet nie wymaga wspaniałomyślności. I chociaż żal mi Olega,

to muszę przyznać, że się cieszę. Ze względu na mnie i na Linę. Nie można przez całe życie

pozostawać w cieniu wcześniejszej miłości. Nie można zadowalać się resztkami, bo to jakby

hamować własny rozwój...

Raija zmarzła. Nie wzięła peleryny, ponieważ coraz bardziej broniła się przed jej

noszeniem. Przed owijaniem się tym czarnym wełnianym materiałem, który chronił przed

chłodem.

Miała kilka takich okryć. Ludzie układali o niej i o czarnej pelerynie pieśni. Czynili z

niej kogoś, kim nie była. Nie mogła się chować za tę pelerynę. Kiedy ją nosiła, przestawała

być realną Raiją.

Lepiej marznąć, niż stać się dla obcych legendą.

Oleg tracił być może jeszcze jedno dziecko. Raija zdawała sobie sprawę, co przyjaciel

przeżywa. Wydawało jej się, że cierpiała nawet bardziej niż on. Chociaż nie wiedziała

dokładnie, jak czują i myślą mężczyźni. To kobiety rodzą dzieci. Czuła siłę miłości, którą ona

sama darzyła Michaiła. Za skałą, która skrywała przeszłość, kryły się dzieci, które straciła...

Odsunęła to od siebie...

Nie chciała brać na siebie bólu Olega. To do niej niepodobne, ale teraz odsunęła od

siebie cudze kłopoty. Oddaliła się od Toni i jej zmartwień. Nie była w stanie podtrzymać jej

na duchu. Nie umiała jej wesprzeć. Nie teraz.

Nie szukała też towarzystwa Jelizawiety. Nie mogła nawet dzielić radości.

Kiedy zamknęła oczy, wokół zapanowała zima. Czas ciemności. Mróz. Morze Białe

pokryte śniegiem.

Jewgienij!

Lecz jej niemy krzyk nie dotarł do niego. Kiedy poszukała męża wzrokiem, ujrzała

tylko jego szerokie plecy. Spieszył się. Nie miał tu dla niej czasu. Zobaczyła Olgę i Michaiła

obejmujących swych ojców. Dostrzegła Jewgienija, zapragnęła móc swych mężczyzn

zaciągnąć do domu. Być kobietą, matką. Ale port stanowił świat Jewgienija, w którym mąż

jej nie potrzebował.

Fałdy spódnicy powiewały na silnym wietrze, kiedy Raija prowadziła dzieci z

powrotem. Jej spojrzenie wydawało się czarne jak węgiel. Jewgienij tego nie zauważył, ale

synek rozpłakał się, kiedy złapała go za rękę i pociągnęła za sobą. Olga podreptała z tyłu, ssąc

koniuszek rękawiczki. Wiatr zwiał chustę z głowy Raiji, kiedy wędrowała wąskimi zaułkami

do domu Toni. Nie wiedziała, czy przyjaciółka wróciła do siebie, ale stajnia w każdym razie

powinna być otwarta.

Raija nie mogła już dłużej znieść zapachu morskiej wody ani śladów, jakie

pozostawiały wolne wiatry na barwnych żaglach, ani myśli o kraju znajdującym się hen

daleko.

Kiedy to się zaczęło? Kiedy zrodził się ten ból w piersi? Ten głos, który szeptał gdzieś

w głębi duszy...

Łatwo można by powiedzieć, że to z powodu Wasilija. A może to nieprawda? Czy

zapomniała, ponieważ cierpienie również kryło się w okowach niepamięci? Czy i tam

mieszkał ten sam ból?

Raija nie mogła tego wiedzieć. Czasami nawet nie chciała.

W porcie otoczył ją jakiś obcy zapach. Poruszył w niej coś, do czego nie powinna

zbytnio się zbliżać.

- Wpłynęła ostatnia łódź? - spytał Raiję stajenny, kiedy weszła do stajni. Dzieciaki jak

oszalałe skoczyły w siano, w łagodne objęcia zapachu zwierząt. - Całe szczęście! Gdyby

ś

cisnął większy mróz, jak zwykle o tej porze, nie udałoby się już dotrzeć do portu. Woda by

zamarzła...

Od tygodni mieszkańcy Archangielska myśleli o powrocie bliskich. Cieszyli się, że

nie nadchodziły mrozy. Wpatrywali się w dal, na północ, szukając wzrokiem żagli, które

powinny wyłonić się w miejscu, gdzie niebo i morze spotykały się w gorącym pocałunku.

- No, wreszcie dostaniesz swoje ryby - pocieszyła go Raija. Teraz mogła już zdjąć

kurtkę, rozwiązać chustę, strząsnąć włosy w cieple. Uwolnić się od tego, co chciało się

wydostać z okowów niepamięci, a co obudził do życia zapach sprowadzony przez statki.

Stajenny roześmiał się. Mruknął coś o tym, że chyba jego wiara zbytnio nie ucierpiała.

W gruncie rzeczy nie łamał boskich przykazań, jadł po prostu to, co bylo. Zresztą nigdy nie

miał tyle mięsa, by łamanie postów zamknęło przed nim niebieską bramę, zażartował. Raija

roześmiała się razem z nim. Dobrze się tu czuła.

Ból, tęsknota, wielka pustka zbladły. Wszystko nagle wydało się łatwe.

Po chwili przyszedł Jewgienij, uśmiechnięty i promienny. Musnął Raiję pieszczotliwie

dłonią po policzku. Potem wziął syna na rękę, wyglądało na to, że nie czuł bólu w ramieniu.

Raija wiedziała, że zmarszczki na twarzy męża wkrótce się pogłębią. Nazywała je

zmarszczkami zimowymi - mrozy przypomną o ramieniu, które stracił. Ból da o sobie znać.

Stanie się niemal widoczny, prawie namacalny.

Prawdziwa zima jeszcze nie nadeszła. To dopiero początek.

- Sanie są pełne skarbów - mrugnął znacząco Jewgienij. Jego oczy śmiały się.

Czubkiem nosa dotknął noska Miszy. Raija zobaczyła, jaki jej świat staje się mały, że zajmuje

przestrzeń między twarzami męża i syna.

Do szczęścia wystarczy tak niedużo, a mimo wszystko tak wiele. Dwie ciemne głowy

blisko siebie. Bezwarunkowa miłość w dwóch parach ciemnych oczu. Jednego wybrała,

drugiego urodziła.

Wszystko na zachód od Morza Białego, które wkrótce zamarznie, stało się nieważne.

Nieskończenie dalekie. Nie dotyczyło jej. W tej chwili nawet jej myśli nie chciały tam

polecieć. Dały odpocząć skrzydłom. Rozkoszowały się spokojem. Poczuciem bezpieczeństwa

płynącym z widoku ojca i syna dotykających się czołami.

Ż

agle frachtowca, niczym kolorowe skrzydła, również odpoczywały. Nie łapały

wiatru.

Michaił chciał zobaczyć skarby. Chłopiec wkrótce skończy jedenaście lat, ale jeszcze

nie był za duży, by cieszyć się prezentami z dalekiego kraju. Wprost kipiał z ciekawości.

Niemożliwe byłoby zatrzymać go teraz w stajni.

Jewgienij uśmiechnął się do Raiji. Powiedział jej wzrokiem, że czas już iść. Że być

może i dla niej znajdą się w saniach jakieś skarby.

Uległa. Śmiejąc się, podążyła za nimi.

Zrobiło się późno. W saniach rzeczywiście czekały skarby. Materiały, butelki, suszone

ryby. Nawet suszone ryby były skarbem. Muszle, noże z trzonkami z rogu renifera, gładkimi

w dotyku.

Misza dostał jeden z nich. Był oczarowany.

Raija dotknęła zimnym, gładkim trzonkiem do policzka. Doznała dziwnego wrażenia,

które jednak zaraz odpłynęło, tak że nie zdołała go uchwycić.

Wypuściła je, podobnie jak wypuściła trzonek. Czuła, że nie powinna mocniej

zaciskać dłoni na rękojeści. Nie powinna głębiej szukać w pamięci.

Oglądając prezenty, domyśliła się, że materiał jest dla niej. Pochodził z jakiegoś

odległego miejsca świata. Z Europy.

Pokonując długą drogę wzdłuż norweskiego wybrzeża na norweskich statkach, trafił

na samą północ kraju. Stał się upominkiem dla żony rosyjskiego armatora. Palce z

przyjemnością dotykały splotu.

Misza zasnął z nożem w ręku. Raija ostrożnie wysunęła prezent z dłoni syna i

położyła obok łóżka. Gdy chłopiec się obudzi, pomyśli, że nóż wypadł mu podczas snu.

- Podoba ci się? - spytał Jewgienij, wskazując na materiał. Pogładził Raiję po plecach,

czule pomasował.

Raija skinęła głową. Oczywiście, że jej się podobał. Ale go nie potrzebowała. Przez

moment zapragnęła, żeby był bardziej zwyczajny, żeby można z niego uszyć coś, co

nadawałoby się do noszenia nie tylko od święta. Wtedy przydałby się może w skromnych

portowych izbach. Znała wielu ludzi, którzy bardziej niż ona potrzebowali nowego materiału.

Nie mogła się jednak przyznać do swych myśli Jewgienijowi.

Nie chciała go rozczarować. Nie chciała okazać się niewdzięczna. Nie chciała od

siebie odsunąć ani jego, ani miłości, którą jej okazywał. Dał jej ten upominek z taką radością.

Zatem przyjęła materiał. Z mniejszą radością, niż by chciała. Wiedziała, że Jewgienij,

gdyby mógł, przychyliłby jej nieba. Zdarzało się, że pragnęła, by bardziej ją rozumiał, a

kochał mniej.

- Należy ci się to, co najlepsze - rzekł i ucałował ją w czoło.

- Ty jesteś ten najlepszy? - spytała zaczepnie. Co jej szkodzi uciec się do flirtu? -

Poproszę też o najlepsze wino - dodała tonem nie znoszącym sprzeciwu. Jewgienij dla Raiji

skradłby nawet księżyc. Sięgnąłby dla niej po gwiazdkę z nieba.

Pili wino z najładniejszych kieliszków, które były tak ciężkie, że Raija zawsze bała

się, by ich nie upuścić. Spijali napój z warg drugiego. Wino było zimne - schłodziło się w

saniach, przedtem leżakowało w chłodzie na statku, zima pomogła je przechować. Dla nich

obojga, specjalnie na tę okazję.

Ciała mieli gorące. Wydawało się, jakby znad skóry unosiła się para. Odnajdowali te

same krajobrazy, wprawdzie znajome, ale kiedy zamknęli oczy, odkrywali nowe ścieżki,

mogli pójść drogami, których jeszcze nie znali.

Wargi kosztowały wino. Poznawały smak skóry. Spijały soki zmieszane z winem.

Palce zdziwione poruszały się jakby po innej mapie, jakby po dalekich, obcych

stronach. Dłonie, raz delikatne, to znów stanowcze, dotykały, czuły, były.

Pieściły.

Słowa pochodziły z innych języków i z ich własnego. Pochodziły z najgłębszych

zakamarków serca, do których rzadko zaglądali. Rozumieli tę niezwykłą mowę. Potem

płynęli dalej, na otwarte morze. Albo zostawali pod lodem Morza Białego, które pokrywał

ś

nieg.

Płynęli.

Byli sobą i sobą nawzajem. Wszystko było w nich. I dk - aiehi - Nie - nk - byłe - newe

- i jednocześnie nic - takie samo. Czuli w ciałach ociężałość, poruszali się powoli. Mieli w

ustach wszystkie smaki.

Potem napawali się zapachem skóry drugiego na swojej skórze, smakiem drugiego na

własnych wargach. Dłonie nadal rozdawały pieszczoty. Tylko łagodniej, bardziej leniwie.

Nadal odczuwali przyjemność.

Zanim położyli się spać, Raija sprzątnęła kieliszki, wstawiła butelkę do szafy. Dobrze

zakorkowała. Jej policzki rumieniły się, na wargach żyło lato. Wypełniona Jewgienijem,

wypełniona miłością. Nasycona. Zaspokoiła pragnienie. Zawsze powinna tak zasypiać - na je-

go ramieniu, na jego dobrym ramieniu.

Stała przed stromym uskokiem, który wydawał się sięgać aż do nieba. Skała była

wilgotna i zimna, a nad całym tym miejscem wisiało coś złego. Mogło jej wyrządzić krzywdę.

Mogło skrzywdzić każdego, kto dotknął skały, kto zapuścił się zbyt daleko.

Wiedziała, że musi kogoś ochronić. Tu było niebezpiecznie, niebezpiecznie...

Rozejrzała się dokoła. Uznała, że musi to jakoś zasłonić. Musi ukryć całe miejsce.

Musi schować całą tę przeklętą skałę.

Gołymi rękami chwytała kamienne bloki. Podnosiła je, przesuwała, z wysiłku oblewał

ją pot, pozdzierała skórę dłoni, poczuła w ustach smak krwi...

I tak niewiele zdziałała. Jakkolwiek by się starała, zło wydawało się jeszcze bardziej

wyraźne.

Z czarnej czeluści promieniowało światło. Światło, które mogło oczarować,

obezwładnić, opętać...

Które mogło rozpalić pożądanie, niebezpieczne i szalone...

Czuła niechęć, chciała je zakryć, pragnęła schować. Światło było niebezpieczne dla jej

syna. Nie powinien stanąć w blasku bijącym ze skały.

- Skarbie najdroższy, obudź się! Nie płacz, kochana! To sen. To tylko sen, moja Raiju!

Obudź się!

Łagodny, spokojny głos Jewgienija gasił blask nieprzyjemnego światła. Nadal drżała,

kiedy otworzyła oczy. Całe ciało było mokre od potu i zimne, choć leżała pod kocami.

Raija wysunęła się spod nich w objęcia Jewgienija. Pieścił ją czule silnym ramieniem,

delikatnymi palcami, ustami, szepczącymi uspokajające słowa, scałowywał zimny pot z jej

czoła.

- Niezależnie od tego, co to było, moja maleńka Raiju, powinnaś o tym zapomnieć!

Bardziej obawiał się dręczących ją koszmarów niż ona sama. Pewnego dnia mogłyby

przed nią odsłonić przeszłość, którą tak starannie ukrywał. Pewnego dnia mogłyby pewnie

odkryć kłamstwo, w którym i z którym żył. Kłamstwo, które stało się jego krzyżem, ale na

które i dziś by się zdecydował dla spędzonych razem lat.

Spokój jego sumienia nie miał żadnej wartości w porównaniu z wielkim szczęściem,

jakie dzielili.

Raija była szczęśliwa. Była z nim szczęśliwsza, niż mogłaby być w Norwegii.

- Widziałam jakieś światło, Jewgienij - szepnęła tuż przy jego ciepłej szyi. - Złociste

ś

wiatło, które jest niebezpieczne dla Michaiła. Musiałam go przed nim ochronić. Ale nie

byłam w stanie... - Zamilkła. Patrzyła przed siebie. - Jednocześnie czułam, że znajdował się

poza niebezpieczeństwem. Światło zagrażało mojemu dziecku, ale w jakiś dziwny sposób

Michaił znajdował się poza nim...

Jewgienij przełknął.

- To tylko sen...

- Sny zawsze o czymś mówią - stwierdziła. - W snach jest jakieś przesłanie, Jewgienij.

Nie rozumiem, co ten oznacza, ale się przestraszyłam.

Jewgienij także się bał. Raija pokazała już wiele razy, że ma w sobie jakąś siłę, której

większość ludzi nie posiada. Między nią a niektórymi osobami istniały niewidoczne

powiązania.

Sen rzeczywiście był być może jakimś przesłaniem.

Kiedyś pewnie nadejdzie dzień, kiedy Raija przypomni sobie, że ma więcej niż jedno

dziecko, że Michaił nie jest jej jedynym synem.

- Mogę ci przekazać milsze przesłanie - szepnął jej do ucha. - Kocham cię, Raiju

Bykowa. Jak ci się to podoba?

Pozwoliła mu się oderwać od nieprzyjemnych myśli. Dała się skusić i przestała się

martwić snem, który ją tak bardzo przeraził. Chciała zapomnieć o złocistym świetle. Sen

wydawał się jednak bardziej wyrazisty od pozostałych. Tak jakby naprawdę to przeżyła...

Wolała mimo wszystko szukać pociechy na szerokiej piersi Jewgienija. Uśmiechnęła

się do męża i wyznała szczerze:

- Ja też cię kocham, Jewgieniju Byków. Jednak w przeciwieństwie do niego nie

zasnęła od razu. Głowa Jewgienija ciężko spoczywała na jej ramieniu. We śnie wydawał się

jak chłopiec, jak dziecko. Kiedy spal, Raija zauważała w nim cechy, które sprawiały, że

ukochany wydawał jej się jednocześnie obcy.

Ramiona obejmowały jego ciało, w głowie kłębiły się myśli. W ustach czuła smak

strachu, którego nie chciała spróbować. Nie chciała go dotknąć...

Czy mogła spalić tę część siebie?

W tej samej chwili zadrżała. Poczuła, że strach zmienił smak. Nie wiedziała, dlaczego

pomyślała o ogniu. Czuła, jak ponad nią, całkiem blisko, przesuwa się przerażenie.

To uczucie należało tylko do niej. Nie mogła porozmawiać z mężem o swym strachu.

Jewgienij pragnął uchronić ją od bólu, od wszelkiego cierpienia.

Chciał stanąć pomiędzy nią a najmniejszym nawet zagrożeniem, które wypatrzyły

jego oczy.

Prosił ją, by zapomniała o śnie, który ją tak przeraził. By zapomniała...

Jej nigdy nie przyszłoby do głowy prosić go, by zapomniał o ramieniu, które stracił.

Zaskrzypiało łóżko Michaiła. Raija zdawała sobie sprawę, że tylko przekręcił się przez

sen, lecz mimo to ogarnął ją lęk. Zły sen nie może zaszkodzić jej dziecku.

Chciała wstać, zajrzeć do syna, ale Jewgienij przygniatał ją swym ciężarem. Zimą

nigdy nie miał dosyć snu. Nadejdzie jeszcze sporo nocy, gdy będzie kręcił się na posłaniu, nie

mogąc zasnąć i zaciskając zęby, by nie krzyczeć z bólu. Nadejdzie jeszcze sporo nocy, kiedy i

ona nie będzie spała, nasłuchując jego kroków z kuchni.

Nie uda jej się przesunąć Jewgienija, tak żeby go nie obudzić, zatem została. Sama

musiała uporać się ze swym bólem i strachem.

Kiedy Jewgienij obudził się nad ranem, powiedziała z uśmiechem, że tylko przez

krótką chwilę nie mogła zasnąć. Ze wtedy przyglądała mu się i że przyjemnie było patrzeć na

niego, gdy spał.

Nie we wszystkim skłamała. Jednak przeraziła się, że tak łatwo przychodzi jej

zniekształcanie prawdy. Przerażało ją także, że Jewgienij tak łatwo jej wierzył. Dopóki

Wasilij przebywał w Norwegii, Jewgienij wierzył we wszystko, co mówiła.

- Czyżby Jelizawieta nie napaliła? - zdziwił się, kiedy postawił stopy na zimnej

podłodze.

Ich spojrzenia spotkały się. W jednej chwili oboje przypomnieli sobie. Raija opadła z

powrotem na łóżko i zaciągnęła koc na głowę.

- Zapomnieliśmy o niej! - jęknęła. - Jak mogliśmy zostawić Jelizawietę na cały

wieczór i noc! Misza też o niej zapomniał! Dobry Boże, co ona sobie pomyśli?

- Na pewno jest u Toni - odparł beztrosko Jewgienij. Włożył spodnie, uśmiechał się

słabo. - Nie jest już dzieckiem, Raiju. Już dawno mogłaby opuścić dom i wyjść za mąż. Przez

jedną noc poradzi sobie bez twojej matczynej troski. Nie jest nawet twoją córką!

Raija wiedziała o tym. Słyszała też słowa, których Jewgienij nie wypowiedział. Wcale

ich sobie nie wymyśliła.

Wyraźnie wyczytała je z jego wzroku. Słowa, wokół których jego usta starannie się

zamknęły.

Jelizawietą nie jest też rodzonym dzieckiem Wasilija. Nie jest dzieckiem Wasilija i

Raiji, choć może oni oboje chcieliby, żeby tak było.

Jewgienij o tym właśnie pomyślał.

Raija nie sądziła, by jej samej coś podobnego kiedykolwiek przyszło do głowy.

Jewgienij ranił ją bardziej, niż tego chciał. A może robił to świadomie? Jeśli tak, to

tym gorzej. Między obojgiem zawisło ciężko nieme niedowierzanie. Jewgienij sprawiał

wrażenie, jakby się pogodził z tym, że Raija opiekuje się Jelizawietą, jakby nauczył się z tym

ż

yć. Niemal tak, jak wypada zaakceptować w swym domu kłopotliwego krewnego, który nie

ma innego dachu nad głową.

- Musisz przywieźć Jelizawietę do domu!

- Dobrze - odparł z dziwną niechęcią w głosie. Tak jakby był zazdrosny o dziewczynę.

Tak jakby Jelizawietą wykradała mu Raiję. Jewgienij nigdy dotąd nie okazywał takiej

zachłanności. Nie miał powodu.

Byli przecież ze sobą tak blisko, było im tak dobrze.

Raija ubrała się. Została sama. Coraz częściej ich życie przypominało przypływy i

odpływy. Kiedy spływało na nich wszystko, co delikatne i piękne, kąpali się w szczęściu,

wzajemnej bliskości, zaufaniu i wierności. W wielkim uczuciu, którym się obdarzyli. Woda

zacierała wszystkie inne ślady na piasku. Plaże stawały się niezwykle czyste.

A potem morze cofało się. Obnażało wszystko, co brzydkie. Pozostawiało tak wiele

ś

mieci. Nawet to, czego Raija przedtem nie widziała. Za każdym razem odsłaniało coś

nowego.

Teraz nie chciała patrzeć. W ogóle nie chciała wiedzieć. Pozostał w niej strach, który

zasiał nocny koszmar. Jeżeli nie wzmógł się, to w każdym razie wyraźnie dawał o sobie znać.

Jewgienij stal się chorobliwie zazdrosny.

Zaczął się jeden z tych ponurych dni. Zimny, smutny poranek. Nawet śladu złocistego

blasku ze snu. Jednak Raija nie potrzebowała go.

I bez tego było wystarczająco zimno.

2

- Jewgienij powiedział, że o mnie zapomnieliście. - Jelizawieta potrząsnęła głową.

Trzymała się prosto, lecz warkocz zwisał jej krzywo. Była już tak duża, że powinna go

zapleść równo bez niczyjej pomocy. Raija wiedziała o tym, ale widok Jelizawiety wypełnił ją

ż

ałością. Ogarnęły ją wyrzuty sumienia.

Niech diabli porwą Jewgienija! Mógł wymyślić coś innego i nie mówić prawdy! Mógł

trochę oszczędzić dziewczynę. Wylewanie na to dziecko całej goryczy i niechęci do Wasilija

jest niesprawiedliwe.

Raija objęła Jelizawietę, w każdym razie próbowała. Nie odezwała się, kiedy

dziewczyna odsunęła ją od siebie. Zapiekło ją w piersi, jednak rozumiała tę niechęć.

- Zapomniałaś o mnie? - spytała Jelizawieta.

Kłamstwo stanowiłoby jakieś rozwiązanie. Powiedzieć, że nie zapomniała... Zrzucić

całą winę na Jewgienija...

Jak mogła zapomnieć? Ponieważ chciała zapomnieć o Wasiliju?

Jelizawieta odwiesiła płaszcz. Starannie złożyła ubranie, które zdjęła. Zawsze była

taka dokładna. Zostawiała po sobie idealny porządek, że nie ostał się nawet jeden pyłek

kurzu!

Nie patrzyła na Raiję.

- Jewgienij jest zazdrosny o Wasię.

Raija westchnęła. Zerknęła przez ramię, czy do pokoju nie wszedł Michaił. Gdyby

wytężyła słuch, usłyszałaby jego dźwięczny śmiech.

- Przyszłaś z Tonią?

Bratanica Wasilija skinęła głową. W jej oczach pojawiło się coś, co bardzo

przypominało stryja.

- Wolałabym popłynąć ze stryjem do Finnmarku, niż zostać tutaj! O wiele bardziej.

Wasilij troszczy się o mnie, on w ogóle troszczy się o ludzi. Nie zapomina o nich...

Walerijowi wolno było popłynąć z Piotrem i uczyć się na statku, choć jest jeszcze dzieckiem.

A mnie tak pilnujecie...

Walerij był rok starszy od Jelizawiety, lecz nie wydawał się bardziej dojrzały. Raczej

przeciwnie.

- Zastanów się, dlaczego - westchnęła Raija.

Słowa wprost wyrwały jej się z ust. Nie zamierzała stosować tego rodzaju środków,

ale zwykle bywały skuteczne.

- To nie moja wina, że Wasilij... że ty... - Jelizawieta broniła się już trochę słabiej.

- Nie, to nie twoja wina. - przyznała Raija i objęła Jelizawietę. Ujrzała w niej

dziewczynkę, która czuła się dorosła, która już dawno usiłowała sprawiać takie wrażenie, ale

mimo to zachowała w sobie wiele z dziecka, dziecka, które nigdy się nie bawiło. - Kocham

cię - zapewniła. Pogładziła Jelizawietę po włosach, poprawiła je, tak jak poprawiała włosy

Miszy i Oldze. Tym razem Jelizawieta jej na to pozwoliła. Nawet się uśmiechnęła. -

Kochałabym cię nawet, gdyby Wasilij nie był twoim stryjem. Chyba właśnie z jego powodu o

tobie zapomniałam... I z powodu zbyt gorącej krwi. - Roześmiała się krótko i mrugnęła po-

rozumiewawczo. Jelizawieta znała już tę część życia. Może nie oznaczała dla niej tyle

radości, tyle ciepła, szumu wiosny, co dla Raiji, ale nie była jej całkiem obca. Zarumieniła się

w imieniu Raiji, skoro tamta najwyraźniej wcale się nie zawstydziła.

- Tonią mówi, że stryj kocha wszystkie kobiety, a to nieprawda. Nie kocha wszystkich

kobiet...

- ...ale w każdym razie bardzo wiele - rzuciła sucho Tonią.

Weszła właśnie do środka. Wpuściła jedno z dzieci poranka: świeże powietrze, które

wkradło się przez szczelinę dokładnie tak szeroką jak ona sama, zanim zdążyła zamknąć za

sobą drzwi.

- Uważam, że Wasilij kocha prawie wszystkie kobiety - przyznała Tonią. - Jednak

kilka kocha oczywiście bardziej niż inne. To znaczy, że nie jest z nim tak źle. Twojemu

stryjowi mogłoby się powodzić nie gorzej niż innym mężczyznom, gdyby się ożenił. Tylko

jakoś nie decyduje się na małżeństwo. No cóż, niektórzy z nas nie mogą mieć wszystkiego.

Wyjątkiem jest tylko Raija - Raisa...

Raija uśmiechnęła się, ale czuła, jak sztywnieją jej policzki. Zastanawiała się, czy

Tonią wierzy w to, co mówi. Zastanawiała się, dlaczego ona sama w to nie wierzy.

Raija Bykowa, ona, która ponoć ma wszystko.

- Wybacz mi! - poprosiła i potargała Jelizawietę po włosach. Usiłowała pochwycić

spojrzenie, które jakby zostało porwane do tańca. - Przepraszam, że na ciebie nie zaczekałam.

Wasilij może nigdy mi tego nie wybaczy. A może choć ty spróbujesz? Pewnie podświadomie

czułam, że u Toni jest ci dobrze...

Tonią roześmiała się. Zmęczona i zrezygnowana nie straciła jednak do reszty humoru.

Wyglądało na to, że mimo wszystko było się z czego śmiać.

Jelizawieta odsunęła się od Raiji. Schowała ręce za plecami. Dumnie i z uporem

uniosła głowę.

- Czy jest coś, o czym nie wiem? - spytała powoli Raija.

Spoglądała to na Tonie, to na Jelizawietę. Zauważyła, że Tonią umknęła spojrzeniem,

a Jelizawieta, nie chcąc patrzeć na nikogo, odwróciła wzrok.

Nie wyniośle ani hardo, raczej przestraszona...

Tonią skinęła ku niej głową.

- Gdyby przespała się u mnie, nie musiałabyś się o nią obawiać, Raija - Raisa.

Wówczas byłaby bezpieczna. Jednak do mnie przyszła dopiero dziś nad ranem, zanim

ktokolwiek wyszedł na ulicę. Gdybym chciała, mogłabym po jej śladach trafić tam, skąd

przyszła. Ale przyznała się, gdzie spędziła noc, i nie musiałam tego sprawdzać. - Antonia

westchnęła. W jej ciemnych oczach czaił się niepokój, na twarzy malowała się troska.

Napotkała wzrok Raiji. - Już wolałabym, żeby przenocowała w stajni ze wszystkimi moimi

stajennymi...

- Gdzieś ty, do diabła, była? - nie wytrzymała Raija, zdając sobie sprawę, że nie

przystoi jej przeklinać.

Jelizawieta nie odpowiedziała.

- W domu Norkinów - rzekła ciężko Antonia. Serce Raiji zamarło. Czuła, jak uginają

się pod nią kolana.

- Z ich synem, prawda? - rzuciła Tonią gwałtownie. Uważała, że i tak długo udało jej

się zachować spokój, a Jelizawieta została potraktowana łagodniej, niż na to zasłużyła. Tym

razem dziewczyna brzydko wywróciła oczami. - Może dziękować Matce Boskiej i całemu

zastępowi świętych, że nikt jej w tym domu w nocy nie zauważył. Gdyby stary Norkin znalazł

cię w sypialni swego syna, zażądałby kary publicznej chłosty przed katedrą świętego

Michała! Albo własnymi rękami wrzucił w przerębel na Morzu Białym i czekał, aż otwór

zamarznie!

- Długo znasz Nikołaja Norkina? - spytała Raija ostrożnie. Pogładziła Jelizawietę po

włosach. Na nic się nie zda krzyk, choć naprawdę była tak zła, że mogłaby obedrzeć

Jelizawietę ze skóry. Nie śmiała nawet pomyśleć, co by powiedział Wasilij, gdyby się o tym

dowiedział.

- Jakiś czas - odparła Jelizawieta. Jej ramiona nie wydawały się już tak wyprostowane.

- Jest bardzo miły. To nie jego wina, że rodzina jest bogata.

Raija roześmiała się.

Tak naprawdę można i w ten sposób na to spojrzeć. Nie, to rzeczywiście nie wina

Nikołaja Norkina, że jest najlepszą partią nad Morzem Białym. W każdym razie w tej części

wybrzeża. W Kem mieszkała główna gałąź rodu Norkinów. Prawdopodobnie można by tam

znaleźć nawet kilku krewniaków Nikołaja, którzy pewnie jeszcze bardziej podobaliby się

rodzicom polującym na zięciów.

Poza tym w Archangielsku powszechnie było wiadomo, że matka Nikołaja ze świecą

szukała kandydatki na synową. Zamierzała go wyswatać z panną wywodzącą się z tej samej

sfery.

Jelizawieta nie wzbudziłaby zachwytu w domu Norkinów.

Nawet jako pokojówka.

Tym bardziej nie jako synowa.

- Czy pojmujesz, jak bardzo mogłaś sobie zaszkodzić? - spytała cicho Raija. - Jego

matka zabiłaby cię jak wilczyca w obronie młodych. Ciarki mnie przechodzą, kiedy pomyślę,

jak się przy tym uśmiecha...

- Nie myślę o niej zbyt wiele - rzekła nieśmiało bratanica Wasilija.

- A powinnaś - zauważyła Tonią sucho. - Powinnaś, moje dziecko. Na Boga, mogłaś

przecież przyjść do nas! Dlaczego byłaś tak bezmyślna?

Jelizawieta popatrzyła uważnie na Raiję, potem zatrzymała wzrok na Antonii. Ach, ci

dorośli! Czy zupełnie niczego nie rozumieją, czy tylko udają, że nie są w stanie pojąć?

Czy i ona kiedyś zapomni? O niepewności, strachu, drżeniu, ostrożności, o

samotności...

Czy to wszystko kiedyś przeminie i dorosła Jelizawieta zada kiedyś takie samo

pytanie?

Nie odezwała się ani słowem. Wszyscy wczoraj gdzieś zniknęli. Oleg przybił do

brzegu. Słyszała go. Słyszała, że był zły. Mógłby zaraz ruszyć pieszo na zachód, gdyby

również wybrzeże Finnmarku zimą zamarzało. Nikt nie będzie mu kradł syna!

Widziała, jak Tonią próbowała go uspokoić, widziała ich oboje. Raija się nie

pokazywała. Jewgienij również. Na pewno nie zaprzątał sobie głowy bratanicą Wasilija,

pewnie cieszył się, że nie musi jej oglądać.

Wtedy rozległ się stukot kół. Ujrzała Nikołaja. Dostrzegła cień jego twarzy.

Zobaczyła, jak dostojnie przejeżdża obok, nie pomyślała, że to ich dzieli: że on jedzie, a ona

idzie piechotą.

Podążyła za nim. Czuła na skórze list z Norwegii. Nogi niejako same ją niosły w ślad

za końmi, za wozem.

Nikołaj stal przed stajnią.

Ucieszył się na widok Jelizawiety.

Nie zwróciła uwagi na to, że wprowadził ją do swego dużego domu potajemnie.

Przemykanie tylnymi drogami, przekradanie się ciemnymi korytarzami dla służby wydawało

się jej ekscytujące. Nikołaj był z nią.

Dopiero nad ranem wracała tą drogą sama. Wtedy czuła się jak złodziej. Nikołaj spał.

Nawet nie zauważył, że wyszła.

Przekręcił się przez sen i mruknął coś, kiedy wyśliznęła się z jego ramion.

Ale nic poza tym.

Wtedy Jelizawieta pomyślała, że gdyby śmieci miały duszę i zdolność doznawania

wrażeń, doświadczałyby czegoś podobnego...

- Kochasz go? - spytała Raija. Czuła, jak jej miękną plecy, kolana.

Pod powiekami mignęła jej jakaś twarz, nie zniknęła od razu. Rysy rozmywały się, ale

oczy płonęły jak ogień, jak gwiazdy, jak słońce. I te iskrząco czarne włosy! Pojawił się w

blasku. Właściwie go nie było.

Musiał być...

Czy tę samą twarz ujrzała w Wielikim Ustiugu?

Nie wiedziała.

Odnosiła wrażenie, że to ważne. Wielkie. Jeżeli ten człowiek istniał naprawdę, musiał

dla niej wiele znaczyć.

- Czy go kocham? - powtórzyła Jelizawieta jakby zagubiona albo bliska załamania. -

Kocham...

Tonią głośno westchnęła.

- Popłynę z tobą na zachód, moje dziecko! Poświęcę się...

Raija pomyślała o Wasiliju. Nie będzie zachwycony.

Jelizawieta wysunęła dumnie brodę. Jej szczęki przybrały zdecydowaną linię, którą

Raija widywała u Wasilija. Tonią również zauważyła reakcję dziewczyny. Wiedziała, co to

oznacza.

- Nikt nas nie rozdzieli! - rzekła Jelizawieta z pewnością siebie.

Raija zrozumiała, że przyjęły z Tonią złą taktykę. Atakując, dawały tylko dziewczynie

więcej powodów, by z uporem trwała przy Nikołaju Norkinie.

Mówienie „nie”, mówienie, że jej nie wolno, to jakby błaganie jej na kolanach, by się

z nim związała.

- Masz rację, nie jesteśmy w stanie tego uczynić - westchnęła Raija.

- Ale wierz nam, niczego bardziej nie pragniemy - dodała Antonia.

Raija i Tonią pomyślały o matce Norkina: nikt lepiej niż ona nie potrafił stosować

przymusu. Obie żywiły nadzieję, że sprawy nie zaszły za daleko.

Jelizawieta nie odpowiedziała. Szybkim krokiem wyszła za drzwi pod pretekstem, że

musi pilnować dzieci.

- To, że ja się ciągle w coś wplątuję - zauważyła Tonią z naciskiem - to osobna

sprawa. W twoim przypadku jest podobnie. Ale Jelizawieta... W dodatku to nieznośne

uczucie, że trzeba jej strzec, że ciąży na nas pewnego rodzaju odpowiedzialność.

- Wasilij mnie zabije - rzekła Raija ponuro. - Czy powinnyśmy utwierdzać ją w

przekonaniu, że warto walczyć i zachęcać, żeby się nie poddawała, żeby za wszelką cenę

została z Nikołajem?

Tonią uśmiechnęła się smutno. W jej oczach odbijała się ta sama rezygnacja, co w

spojrzeniu Raiji.

- Czasami z tego biorą się dzieci - Raija realnie patrzyła w przyszłość. Zazgrzytała

zębami. - Bóg jeden wie, czy o tym pomyślała. To ja będę jej musiała o tym przypomnieć.

Przeklęta dziewucha!

Antonia nie mogła powstrzymać się od śmiechu. Śmiała się do łez, aż do bólu.

Przypomniała sobie własną przeszłość. Nie życzyła nikomu podobnych przeżyć, zwłaszcza

Jelizawiecie. Ta dziewczyna doznała już wystarczająco wiele zła. Być może Tonią widziała

wszystko w czarnych barwach, ale nie potrafiła uwierzyć, by z tego związku wynikło coś

dobrego. Pozycja Norkina nie miała sobie równych. Taka dziewczyna jak Jelizawieta była dla

niego niczym kasza w zupie rybnej.

- Nie możemy jej uchronić - dodała. Czegoś się w życiu nauczyła. Nie wszystko

zapomniała. - Ale jakoś musimy - zastanawiała się na głos, przeczesując palcami włosy.

Szarpała je. - Wasilij zabije nas, jeżeli jej nie upilnujemy. Naprawdę nas zabije...

Mimo wszystko nie udało się trzymać Jelizawiety na uwięzi. Pojawiły się ważniejsze

sprawy. Wszyscy czym innym zaprzątali myśli. Uwagę całego Archangielska pochłaniało co

innego.

Statek Olega i Jewgienija nie był ostatnim, na który czekano. W mieście mieszkało

wielu innych armatorów. Znaczna ich część posiadała liczniejszą flotę niż Jurków i Byków,

większy majątek i tym samym większą władzę.

Wraz z armatorami z innych portów położonych u wybrzeży Morza Białego tworzyli

dobrze zamaskowaną sieć zgarniającą płody, jakie ofiarowała natura - ziemia, Morze Białe

lub Morze Północne.

Mąkę, drewno i ryby.

Przede wszystkim zależało im na władzy i pieniądzach.

Fakt, że w ową sieć wplątanych było wiele ludzkich losów, nie odgrywał dla owych

potentatów większej roli. Jakimś dziwnym sposobem ważyły mniej niż monety.

Początkowo statki wypływały na zachód wyłącznie po zakup ryb. Norwegowie byli

zadowoleni, że mogą pozbyć się towaru w okresie, gdy jego jakość nie przedstawiała się

najlepiej. Zaś kupcy ze wschodu nie przywiązywali większej wagi do tego, że ryby nie są zbyt

ś

wieże: odrobina robactwa w rybim mięsie nie miała żadnego znaczenia. Rzadko się bowiem

zdarzało, by kupcy lub właściciele statków sami musieli je jeść.

Na rybach dobrze zarabiali, w Rosji chętnie je kupowano.

Wtedy to pewien sprytny armator wpadł na pomysł, by na własną rękę rozpocząć

połowy u wybrzeży Norwegii. Nawet jeśli musiałby opłacić załogę, bardzo by na tym zyskał.

Prowadząc zarówno połowy, jak i sprzedaż ryb, mógł zarobić dużo więcej. Statek wysyłany

na zachód jako statek handlowy mógł również zabrać do domu ryby złowione przez własnych

rybaków w Norwegii.

Norwegowie wyznaczyli Rosjanom łowiska w odległości mili od brzegu. Nawet jeśli

półmisek był duży, niech sąsiedzi sobie nie myślą, że po prostu mogą podejść i się częstować.

Powinni przynajmniej zapytać; tego wymagał obyczaj. A państwo duńsko - norweskie

strzegło swego prawa do tego, by zgodzić się lub nie.

Prowadzenie połowów u wybrzeży Finnmarku wymagało zezwolenia, tzw.

recognition,

za którego wydanie państwo żądało opłaty w markach duńskich. Naczelnik

Kjeldsen opracował zarządzenie wprowadzające recognition w 1743 roku, gdy Rosjanie

łowili w Finnmarku od kilku lat Nie obyło się bez ich protestów.

Naczelnik, który zyskał złą sławę z powodu dyskryminowania imigrantów z Finlandii

w swej rodzinnej Alcie, podjął kilka decyzji, które poprawiły nieco jego wizerunek.

Zarządzenie dotyczące recognition zostało zatwierdzone przez rząd w Kopenhadze

cztery lata po tym, jak wprowadzono je w życie w Finnmarku.

W porównaniu z armatorami, którzy posiadali prawdziwą władzę, Oleg i Jewgienij

byli niewielkimi przedsiębiorcami. Ale nawet oni zatrudniali rybaków do połowów w

Finnmarku, a także mieli swego pełnomocnika na Soresyz. Tworzyli fragment owej ogromnej

sieci.

Zanim ryby przeistoczyły się w monety, zanim przeistoczyły się we władzę, musiały

przejść przez ręce zwykłych ludzi.

Rybacy całymi miesiącami przebywali poza domem, z dala od rodzin i ojczyzny.

Sprzedawali swoją siłę za dach nad głową, strawę, środki do życia dla bliskich. Za pożyczkę.

Każdy rosyjski rybak z północnego wybrzeża zaciągał bowiem dług u swego

pracodawcy. Trzeba było jakoś przetrwać surową zimę, która na wybrzeżach północy była

bardzo długa. Morze Białe w tym czasie zamarzało i nie dawało pożywienia. Nad ujściem

Dwiny nie uprawiano też zboża. A głód nie pyta o porę roku.

Za jedzenie potrzebne na zimę trzeba będzie odpracować.

Zima za zimą, na którą niejeden rybak musiał brać zaliczkę z udziałów, z pensji, nie

pozwalały dorobić się bogactwa rękami o twardej skórze z odciskami. Coraz bardziej rosła

natomiast zależność lokatorów szarych izdebek od mieszkańców bogatych domów.

Owa zależność coraz bardziej zginała zmęczone plecy. Zwiększała władzę,

spoczywającą w jedwabiście gładkich rękach.

Rąk z odciskami było wiele, wiele twarzy ze zwątpieniem w każdej bruździe, wiele

pokornych charakterów - było w czym wybierać. Wolne miejsca pracy długo nie czekały.

Ludzi, potrzebujących zatrudnienia, czekało dosyć.

W Finnmarku łowiła duża grupa rybaków z Rosji, sporo rosyjskich statków pływało

wzdłuż norweskiego wybrzeża. Prowadziły połowy na obrzeżach ogromnej sieci, którą

armatorzy znad Morza Białego mocno zaciskali w swych wypielęgnowanych dłoniach.

W niedużych izbach kobiety i dzieci czekały na mężczyzn - ojców, braci i synów.

Czekały również na zimę. Łudziły się nadzieją, że udziały okażą się wystarczające, by

chociaż zaciągnąć dług, który pozwoliłby przetrwać długą noc polarną. Może być ciężko. W

ręce pełne odcisków trafiała trzecia część zarobku ze sprzedaży ryb. Właściciel, który nawet

nie znał się na rybach, zabierał pozostałe dwie trzecie. Rybacy, których skóra przeszła

zapachem ryb, otrzymywali najmniej.

Mieszkańcy ciasnych izb z każdym dniem coraz bardziej martwili się o tych, którzy

sprzedawali siłę własnych rąk za żywność zjedzoną poprzedniej zimy.

W Archangielsku oczekiwano statku Norkina płynącego z Finnmarku. Wypatrywano

rybaków, powracających do skromnych chat.

Codziennie do portu przychodziły kobiety. Wodziły niespokojnie oczyma, szukały

wzrokiem.

W porcie mówiono o statku z Kem, który nie powrócił. O tej porze zimy powrót

zazwyczaj był już niemożliwy. Morze Białe z każdym dniem stawało się coraz mniejsze. Lód

zagarniał swoje obiema rękami.

Norkin czekał na „Fewronię” - statek nazwany imieniem jego żony.

Kobiety czekały na swoich mężów. Na swoich żywicieli. Ich oczy pociemniały,

wydawały się czarne niczym lód pod warstwą śniegu pokrywającą Morze Białe.

Norkin wsunął ręce głęboko w kieszenie swego futra. Czapkę nacisnął mocno na uszy

i na kark.

Kobiety stojące na wietrze szczelniej otulały się wełnianymi szalami, wpatrywały w

biel i szarość, poza którymi nic nie było widać.

Wreszcie przypłynął statek z Kem. Przywiózł wiadomości i czterech rybaków z załogi

Norkina.

„Fewronia” zatonęła. Zatonęły również dwie łodzie, które jej towarzyszyły. Trzecia

popłynęła na półwysep Kola.

Sztorm zniszczył jeden z masztów statku z Kem. Marynarze na jego pokładzie -

dziękowali świętemu Mikołajowi, że miał ich w swej opiece.

Norkin spochmurniał. Z rękami w kieszeniach opuścił port.

Kobiety zostały. Ciągle wpatrzone w morze: szukały wzrokiem bliskich.

3

Nawet w takim mieście jak Archangielsk strata ponad pięćdziesięciu mężczyzn to

dużo.

Jednak armatorzy mówili przede wszystkim o zatopionym statku, o utraconym

sprzęcie, złowionych rybach. O zarobku, który spoczywał teraz na dnie Morza Północnego i

którego nie da się w żaden sposób odzyskać. Połów się udał. Statek był załadowany po brze-

gi, pełen bogactwa. Dorodne ryby wróciły do morza.

To przykre, mówili ludzie pokroju Norkina, mężczyźni, którzy mogli stać z rękami w

kieszeniach, bo nie musieli podejmować żadnych działań. Zaciskali pięści rozczarowani.

To przykre, mówili.

Przybywało im nowych zmarszczek wokół ust. Ostrych linii, jakby wyciętych nożem.

Głębokich rys pociągniętych stromo w dół. Wokół oczu pojawiło się więcej ponurych

ś

cieżek. Niteczek na skórze, które obnażały charakter nieubłaganie, bezlitośnie.

Przykre, mówili. Ssali to słowo, jakby było kawałkiem cukru lub kandyzowanym

owocem. Ssali je, czerpiąc przez chwilę przyjemność, po czym wypluwali.

W jednej chwili mieli mniej do liczenia. Widzieli rzędy liczb po niewłaściwej stronie

w słupkach, które nanosili w swoich papierach.

Przykre.

- To naturalnie przykre - rzekł Norkin do Jewgienija.

Stał odwrócony plecami do Raiji i nie widział jej. Czekała, aż Jewgienij skończy.

Chciała, by poszedł do domu. A on musiał jeszcze powiedzieć tysiąc słów, zanim narzuci

płaszcz.

Zmrok nie czekał.

Raija skrzywiła się. Słowo wiło jej się w uszach. Sprawiało ból.

Roześmiała się gorzko.

Dopiero wtedy Norkin ją zauważył. Ten staruch, który tak bardzo cierpiał. On,

któremu przepadł cały zarobek tak daleko, że być może nigdy nawet tam nie był.

- Straciłem statek - rzekł, akcentując każdą sylabę. - Nie rozumiem, jak panią może to

ś

mieszyć.

- W porcie stoją kobiety, które straciły swoich mężów - odparła Raija. Nie zdołała się

powstrzymać, nie zdołała utrzymać języka za zębami. - One nie uważają, że to przykre. Patrzą

ś

mierci w oczy. Nie ma słów na określenie tego, co czują. Dla nich nazywanie tego, co się

stało, przykrym, brzmi jak drwina...

- Droga pani Bykowa nie słucha uważnie - roześmiał się tubalnie Norkin, ale jego

oczy pozostały zimne jak nagie kamienie w styczniu. Śmiejąc się, chciał, by poczuła się mała.

Wzrokiem zmuszał ją do milczenia. - Nie mówię o kobietach w porcie. Mówię o sobie. Dla

mnie strata statku jest przykra. Łodzie rybackie można szybko zastąpić innymi, ale statek był

niczym złoto. Mógł jeszcze pływać całe lata. Był tak solidny jak kobieta, której imię nosił. To

przykre, pani Bykowa. Przykre...

Raija przełknęła. Przełknęła znowu. Zacisnęła zęby. Nie odpowiedziała. Norkin

zresztą nie spodziewał się odpowiedzi. Zaskoczyło go, że jakaś baba ośmieliła mu się

sprzeciwić. Nie sądził, by kobiety w ogóle mogły myśleć.

Raija widziała, że nie zamierza odejść. Pewnie miał jeszcze coś do powiedzenia

Jewgienijowi o tragedii, która go spotkała. Pewnie chciał jeszcze coś dodać o tym, jak bardzo

mu przykro.

Oddaliła się. Nie mogła znieść widoku karku Norkina, jego pleców, ramion, które

unosiły się i opadały.

Nawet powietrze wydawało się bardziej gęste, tak jakby ten człowiek uniemożliwiał

jej oddychanie.

Na zewnątrz spotkała milczący las czarno ubranych kobiet. Ich ciała były jak proste

pnie drzew. Żony marynarzy osaczały ją wzrokiem. Zaklinały.

Słyszały o niej. Znały ją, mimo że ona większości z nich nigdy nie widziała. Niektóre

dostrzegła może kiedyś w tłumie. Może kiedyś musnęła je spojrzeniem.

Ale one ją znały.

Była Raiją w czarnej pelerynie. Potrafiła ratować życie. Weszła na pokład statku, na

którym wybuchł bunt. Pielęgnowała rannych marynarzy. Troszczyła się o tych, których nikt z

jej pozycją nie zauważał.

Dotykała ich, leczyła, darzyła szacunkiem. Była Carycą. Znały na pamięć pieśni na jej

cześć.

Przed panią Norkin pochyliłyby głowy, nie patrzyłyby jednak jej w. oczy. Nie z

szacunku, raczej ze strachu.

Na Raiję odważyły się spojrzeć. Patrzyły na nią z respektem. Z miłością. Z nadzieją.

- Czy Norkin nadal tam jest? Wymówiły jego nazwisko, jak gdyby był Bogiem i

szatanem w jednej osobie. Jak gdyby uosabiał sądny dzień.

- Czy porozmawiasz z nim? - spytała ochrypłym szeptem jakaś blada kobieta w ciąży,

która z trudem się poruszała. Zostało jej może parę tygodni do rozwiązania...

- Ja mam z nim porozmawiać? - zdumiała się Raija. Czuła, że zewsząd otacza ją

gorycz. Pomyślała, że Norkin nie rozumiał, co to takiego. Używał błędnych określeń, mylił je.

Nie rozumiał, o czym mówił.

- Kobiety nie mają głosu. Nie słucha ich. Nie liczy się z ich zdaniem - A może twój

mąż mógłby z nim porozmawiać? - rzuciła tym razem inna kobieta, znacznie starsza. O rę-

kach, które już piastowały wnuki. Która widziała wiele razy, jak się rodzi i jak odchodzi

ż

ycie. Która już straciła nadzieję. Znała wartość większości rzeczy. Wiedziała, że ludzie tacy

jak ona i jak Norkin inaczej je oceniali.

- Kochana pani Bykowa! Proszę namówić męża! Niech porozmawia z Norkinem!

- Proszę się za nami wstawić!

- Proszę go ubłagać!

- Mam ośmioro dzieci, nie wiem, jak sobie poradzę! Nie mam rodziny, nie mam

dorosłych synów, którzy mogliby nas wyżywić...

- Spodziewam się dziecka, w domu zostawiłam jeszcze troje...

- Proszę go ubłagać!

- Został nam dług sprzed trzech lat, nie jesteśmy w stanie go spłacić. Nigdy nie

możemy zwrócić tego, co jesteśmy winni. Nie udałoby się nam nawet, gdyby mój mąż

wrócił...

- Straciłam tam na morzu męża i dwóch synów...

- Jestem stara, nie wiem, dokąd pójść. Nie mam dzieci, nikt nie otworzy przede mną

drzwi...

- Proszę go ubłagać!

- On nie może być taki nieczuły! Jest zima, musi w nim istnieć choć trochę litości!

- Ma taki wielki dom, niczego mu nie brakuje. Nic nie straci, okazując dobroć.

Raija zaczynała się domyślać, dlaczego otoczyły ją ciasno, przypominając brzozowy

zagajnik. Dlaczego błagalnie wyciągały ku niej ręce - gałęzie.

Zrozumiała i coś w niej zaprotestowało. Nie chciała wierzyć. Pomyślała, że to, co

mówiły kobiety, to tylko w połowie prawda. Nie chciała wierzyć, nie była w stanie, że ktoś

może być aż tak bezduszny.

Nikt by chyba tego nie zrobił.

- O co mnie prosicie? - spytała szeptem. Głos odmówił jej posłuszeństwa. Napotkała

wzrok kobiet. Spojrzała w każdą z tych zaklinających ją, błagających, zrozpaczonych twarzy.

- Norkin wyrzuci nas z domów - rzekła kobieta w ciąży. Była młoda, może młodsza

od Raiji, lecz Raija w jej spojrzeniu dostrzegła oczy jej matki. Potrafiła sobie wyobrazić, w

jaki sposób wiek, ciężka praca i bieda ją naznaczą. Coraz wyraźniej z każdym rokiem, z

każdym dzieckiem. - Nasze mieszkania przejmą inni rybacy. Nawet na te, które zbudowali-

ś

my sami, musieliśmy zaciągnąć dług. Także ci, którzy posiedli domy na własność, są u

Norkina zadłużeni. Jeśli nie zapłacimy, będziemy musieli się wynieść. Zagroził nam, że

wezwie żołnierzy, o ile zajdzie taka potrzeba.

- Proszę go ubłagać! Proszę z nim porozmawiać! Nawet on nie może być taki

nieczuły! On też ma syna.

Raija nie słuchała już kobiet. Oparła się o chropowatą ścianę, usiłując zrozumieć, co

sprawia, że człowiek staje się aż tak bezwzględny. Człowiek, któremu niczego nie brakuje.

Może poza sercem.

Nie była w stanie tego pojąć.

Nie znajdowała również słów obietnic dla tych kobiet. W jej piersi narastał krzyk. Nie

prośba, nie pokora, tylko złość.

Wchodząc do domu Norkina, zostawiła drzwi otwarte, ale kobiety nie ruszyły się z

miejsca. Niczym drzewa wrośnięte w ziemię. Widziały, jak powiewa jej peleryna. Już nie

czarna, jak w pieśniach, lecz granatowa z nieco jaśniejszą niebieską podpinką. Powiewała

niczym żagiel. Obcasy stukały o twardą podłogę. Przypominały strzelanie z bicza. Złość

dodała jej słowom niezwykłego brzmienia.

Kobiety stojące na zimnie słyszały głos Raiji. Nie mieściło im się w głowach, że się

odważyła. Oniemiałe składały dłonie. W równym stopniu za nią, co za siebie.

Nie miała może wiele do stracenia, ale mimo to podziwiały ją za odwagę. Nikt chyba

do tej pory nie rozmawiał z Norkinem tak jak ona. W ich sprawie.

Trochę się nawet za siebie wstydziły. Chodziło im przecież tylko o to, by się za nimi

wstawiła, a nie żeby się dla nich narażała. Nie spodziewały się, że tak dobrze je zrozumie...

Raija wpadła do środka niczym gnana wichrem. Przefrunęła przez pokój jak

granatowy motyl, który złożył skrzydła przed Norkinem. Jej spojrzenie, ciemniejsze niż

kiedykolwiek, spoczęło na gospodarzu. Przykuło lodowato niebieskie oczy tak mocno, że ten

władczy mężczyzna poczuł się nieswojo.

Poza tym powiało od drzwi.

Raija stanęła na szeroko rozstawionych nogach. Czarne noski butów ustawiły się na

ukos pod brzegiem spódnicy. Ręce spoczęły na biodrach. Plecy wyprostowały się.

Jewgienij dwukrotnie wymówił jej imię. Udała, że nie słyszy. Kiedy chciał ją

odciągnąć, bojąc się najgorszego, odepchnęła go. Szorstko strząsnęła z siebie jego rękę.

- To przykre, że straciłeś statki, Anatoliju Norkin! Przykre! Tak przykre, że musisz to

sobie wynagrodzić, wyrzucając wdowy na ulicę. Czy wtedy poczujesz się lepiej?

- Ci, którzy nie mogą spłacić długu w inny sposób, muszą się wyprowadzić ze swoich

domów. Z moich domów.

Raija roześmiała się głucho.

- I zupełnie cię nie obchodzi, że te kobiety straciły swych żywicieli zaledwie tydzień

temu? Nie, tak jest lepiej, nie można być zbyt miękkim. Ktoś przecież mógłby wpaść na

pomysł, by to wykorzystać, co?

- Jeżeli zapłacą, będą mogły zostać.

- Czy ktoś kiedykolwiek był w stanie spłacić dług w tak krótkim terminie? - spytała

Raija. Jej policzki zaczerwieniły się ze złości, lecz również Norkin poczerwieniał na twarzy.

Kiedy ostatnio tak się do niego odezwano, był oseskiem. A guwernantka, która sobie

na to pozwoliła, szybko musiała opuścić dom Norkinów. Nie znalazła później pracy nigdzie

nad Morzem Białym. O ile Norkin wiedział, nawet w Sankt Petersburgu nie udało jej się

znaleźć zatrudnienia.

Jeżeli istniało coś, czego Anatolij Norkin nie znosił, to właśnie braku respektu!

- Wcześniej egzekwowałem spłatę długów - odparł.

Nie mógł milczeć. Coś w tej piekielnej kobiecie drażniło go i zagrzewało do walki.

Ów żar w oczach, które patrzyły na niego tak śmiało. Musi go zgasić. Powinien. To go

podjudzało, irytowało, sprawiało, że miał ochotę ją złamać, kazać jej cofnąć wszystkie

zarzuty...

- Na pewno, Anatoliju Norkinie! - roześmiała się głucho.

- Raija! - rzucił błagalnie Jewgienij.

Złapał żonę za ramię, odciągnął od Norkina, trzymał w żelaznym uścisku, ale nie mógł

jej zmusić do milczenia.

Raija nie zniżyła głosu.

- Jest coś takiego, co się nazywa litością. Coś, co zwykli ludzie dobrze znają. Coś, co

oznacza troskę o innych, wzajemną pomoc. Te kobiety właśnie o to proszą, na czas zimy. Nie

możesz wyrzucić kobiet i dzieci na śnieg. To nie jest egzekwowanie długu, to morderstwo!

- Raija! Jewgienij popchnął ją na swoje krzesło. Podniósł rękę. Raija zamarła.

Z trudem się opanował. Jednak omal nie uderzył.

- Proszę o wybaczenie w imieniu mojej żony - rzekł, patrząc Norkinowi w oczy.

Odwrócił się plecami do Raiji. - Nie wiem, jak wyrazić swój żal z powodu tego wszystkiego,

co powiedziała. Kobiety myślą sercem. Ufam, że wie pan o tym równie dobrze jak ja. Kobiety

często ogarnia niezwykła troska o pokrzywdzonych. Nie potrafię w inny sposób wytłumaczyć

takiego zachowania... Ale bardzo żałuję...

Raija znienawidziła Jewgienija, słysząc, jak się kaja, jak mruczy niczym kot, gdy się

łasi.

- Chciałbym usłyszeć, jak sama przeprasza - zażądał Norkin. - Przekonałem się już, że

jest dość wygadana.

- Raija? - Jewgienij spojrzał na żonę pytająco, z prośbą w oczach.

Wyraźnie dawał do zrozumienia, czego od niej oczekuje.

Raija nie potrafiła się zdobyć na skruchę.

- Nie umiem kłamać - rzekła krótko. - Kłamstwa pozostawiam wam, mężczyznom.

Wam, którzy się nimi karmicie.

Wstała. Przemknęła obok nich. Nie mogła patrzeć nawet na Jewgienija.

Dawno jej tak nie rozczarował. Chyba nigdy nie potrzebowała jego wsparcia tak jak

teraz. Nie dla siebie, lecz dla tych wielu kobiet, które zostały same.

Odwrócił się do niej plecami. Płaszczył się przed Norkinem. Jak zbity kundel lizał

buty temu człowiekowi. I prosił ją, by zrobiła to samo.

Nie potrafiła się czołgać.

Niemy las kobiet utworzył dla Raiji ścieżkę. Nie śmiały nawet na nią spojrzeć. Nie

wiedziały, czy powinny się odezwać. Spodziewały się jej wstawiennictwa, ale nigdy w taki

sposób. Nie znała ich, ale zdecydowanie stanęła w ich obronie.

Raija zatrzymała się na końcu grupy kobiet. Powoli odwróciła się w ich stronę.

Przyglądała się ich twarzom, próbowała zachować je w pamięci. Chciała je zapamiętać.

Chciałaby znać ich imiona, poznać je, porozmawiać, lepiej zrozumieć.

- Nie udało mi się nic dla was zrobić - rzekła zmęczona. - Chyba raczej pogorszyłam

sytuację. Żałuję. Nie chciałam, by tak się stało.

- Rozmawiałaś w naszej sprawie - odezwała się jedna ze starszych wdów. Objęła Raiję

ramieniem. Jej głos brzmiał łagodnie, niemal macierzyńsko. - Nie przywykłyśmy do tego.

Wiemy w każdym razie, że jesteś po naszej stronie, razem z nami. Gorzej dla ciebie, że

wkrótce i cały Archangielsk się o tym dowie... Ludzie pokroju Norkina niełatwo wybaczają.

Nie musiała o tym mówić. Raija doskonale zdawała sobie sprawę, że naraziła się

wszystkim wielkim w okolicy.

Czegoś takiego szybko nie zapomną.

- Mniejsza o mnie - powiedziała szczerze. Poradzi sobie bez Norkina i jemu

podobnych. Jej życie było bez nich lepsze. - Mam dach nad głową - dodała. - Nic nie jestem

Norkinowi winna. Powinnam raczej pomyśleć o was i bić przed nim czołem...

Wokół rozległ się ostrożny śmiech. Rozjaśnił trochę ściągnięte twarze.

- Przyjemnie było usłyszeć, jak ktoś mówi do niego w taki sposób - zauważyła jedna z

kobiet. Inne przyznały jej rację. Nie śmiały się od chwili, kiedy otrzymały wiadomość o

zatonięciu statku. Teraz trochę się rozweseliły.

Kosztem Norkina.

Raiji daleko było do śmiechu.

- Zrobię, co w mojej mocy - obiecała. Nie miała pojęcia, jak tego dokona, ale nie

mogła odejść od tych kobiet, niczego im nie dając.

Odrobina nadziei jest chyba lepsza niż nic. Nie wiedziała. Czuła się w pewnym sensie

jak kłamca. Ale wierzyła w to, co mówiła. W głębi duszy była przekonana, że powinna

spróbować.

Powinna spróbować im pomóc. Może nie wszystkim, ale przynajmniej niektórym.

Uśmiechały się ostrożnie. Już ją usprawiedliwiały. Nie spodziewały się od niej więcej

niż od innych żon armatorów.

A już uczyniła więcej, niż którakolwiek inna by się ośmieliła. Słyszały jej słowa, lecz

uznały, że rzuciła je ot tak, wypluła jak starą kaszę, która rosła w ustach. Musiała je z siebie

wyrzucić.

Zebranym wokół niej kobietom podobało się, że potraktowała je jak ludzi, że uważała,

iż jest im coś winna.

Zostały przed domem Norkina, gdy Raija ruszyła w górę ulicy ku stajni. Ku domowi

Antonii. Ale rozpierzchły się, odsunęły od siebie, zanim Norkin wyszedł. Zanim wyszedł

Jewgienij.

Przestraszone przemykały się do swych szarych izb, których nie kochały, lecz które je

wszystkie wiązały z życiem.

Bykowa miała rację: jeżeli Norkin wyrzuciłby je zimą na ulicę, popełniłby zbrodnię.

Raija wśliznęła się niepostrzeżenie do stajni Antonii i zamknęła drzwi na klucz.

Panowało tu przyjemne i miłe ciepło.

Przemawiała półgłosem do koni. Uspokoiła je, że to tylko ona. Przestały się

denerwować. Poznały ją.

Usiadła na pryczy w izbie stajennego. O tej porze było tu pusto. Tonią nie zatrudniała

teraz stajennych spoza miasta. Stajnia pełniła funkcję stajni, nie domu.

Raija płakała. Ze złości i rozpaczy, że istnieją tacy ludzie jak Anatolij Norkin.

Zastanawiała się, co by stracił - poza twarzą - gdyby pozwolił tym biednym kobietom zostać

razem z dziećmi w swych domach. Zyskałby zasługi w kościele i w niebie, gdyby się zgodził,

by wdowy i dzieci - półsieroty mogły zachować dach nad głową jeszcze przez zimę. Raija nie

sądziła, by ucierpiały na tym jego interesy.

Ale aż do dziś nie przypuszczała, że na świecie żyją tacy ludzie jak on, że w ogóle jest

to możliwe. Ze ludzie mogą mieć tak zimne serca.

Raija płakała z rozczarowania, z bólu, nad Jewgienijem. Często przysięgał, że ją

kocha, że zawsze będzie przy niej stał, wielokrotnie obiecywał jej więcej, niż mogłaby sobie

ż

yczyć.

Rzadko jednak życzyła sobie czegokolwiek.

Ale tym razem nie okazał się na tyle wspaniałomyślny, by ją poprzeć. Przeciwnie,

potraktował ją tak, jak nie potraktowałby nawet Michaiła. Raija dawno nie czuła się równie

upokorzona. Zachował się wobec niej jak ojciec.

Potrzebowała męża, kochanka i przyjaciela, który by ją wspierał. Pomagał.

Był z nią.

Jewgienij zaś stanął przeciw niej. Usprawiedliwiał ją przed Norkinem, nie pytając jej

nawet o zdanie. Niemal nakazał jej, by uczyniła to samo.

W obecności Norkina.

Jak mógł?

Raija nie była pewna, czy będzie mogła mu to wybaczyć. To coś więcej niż

rozczarowanie.

To zdrada.

Sama również może nie zawsze była wobec niego w porządku, ale nigdy jeszcze nie

czuła się tak źle. Nigdy jeszcze z powodu Jewgienija nie przeżywała takiej udręki. Nie

sądziła, że zdoła mężowi wybaczyć.

Nie była w stanie go usprawiedliwić.

Czyżby mogła żywić wobec niego nienawiść?

4

Głos w ciemności. Jej imię. Pytający: Raija, gdzie jesteś?

- Tu...

Raija osuszyła łzy, ale zaraz wezbrały na nowo. Pozwoliła im popłynąć. Wszelkie

próby ich powstrzymania i tak były daremne.

Konie bijące kopytami. Parskające cicho. Może poznały Olega.

Jego sylwetka utworzyła ciemniejszy zarys na tle drzwi, na moment je wypełniła. Po

chwili dostrzegł cień Raiji. Usiadł obok niej.

- Jewgienij pojechał do domu. Zabrał ze sobą Tonie i dzieci. Tonią powiedziała Miszy,

ż

e musisz pomóc komuś, kto zachorował. Brzmiało to nawet wiarygodnie.

Raija skrzywiła się w ciemności, ukazując zęby.

- Poróżniłaś się z Norkinem... - Raija dosłyszała, że się roześmiał. Chętnie zapaliłaby

lampę, żeby zobaczyć jego twarz, stwierdzić, jakie uczucia się na niej malują. - On ci nigdy

tego nie zapomni.

Raija przełknęła.

- Już mi to mówiono - rzekła. - Jeśli o mnie chodzi, nie przejmuję się zbytnio. Boję się

tylko, że nic dobrego z tego nie wyniknie dla tych biednych kobiet...

- Jesteś bardzo odważna. - Oleg pogładził ją po włosach. Może nie miękko i łagodnie,

ale był przecież potężnym mężczyzną. Nigdy zresztą nie miał lekkiej ręki, chociaż starał się

być delikatny. - Założę się, że stary Norkin drży na samą myśl o tobie. Takiej kobiety jak ty

chyba jeszcze nie spotkał. Jewgienij mówił, że chłop zbladł...

- To Jewgienij zbladł - zauważyła Raija. Wargi miała odrętwiałe, z trudem

formułowała słowa. Nie wątpiła, że Jewgienij przedstawił swoją wersję rozmowy z

Norkinem. Sprawiało jej ból, gdy pomyślała, co powiedział na jej temat.

- Mówił o tym... - Oleg nadal przemawiał łagodnym głosem, niczym dobry wujek,

który po długim czasie przyjechał w odwiedziny.

- Jak Norkin może wyrzucać bezbronne kobiety? Dzieci? - Raija nie chciała myśleć o

Jewgieniju. Pragnęła to od siebie odsunąć. Nie chciała słuchać usprawiedliwień, które z

pewnością Oleg wysunie w jego obronie, w jego imieniu. Niech zostawi je na później. - Czy

nic go nie obchodzi, co się z nimi stanie? Nic a nic? Czy on nie widzi, że to też są ludzie?

Oleg ciężko oparł się o ścianę. Prycza zatrzeszczała, kiedy trochę się przesunął.

- Większość domów należy do Norkina - rzekł jakby niechętnie. - Mieszkania są

związane z pracą, z miejscem na statku. Wiążą cię z armatorem. Dom i dług trzymają cię przy

jednym chlebodawcy. Zgadzasz się na to. Więzy działają w obie strony. Jednak zarabia na

tym tylko właściciel statku, bo łatwiej się ugniesz, jeżeli masz coś do stracenia.

Raija potrafiła to zrozumieć. Ona prędzej by się złamała, niż by się ugięła, ale to

zupełnie inna sprawa. Nie była wiotka jak źdźbło trawy.

- Norkin potrzebuje nowych ludzi do pracy. Nie zamierza budować dla nich nowych

domów - mówił dalej Oleg. - Nie może najmować do połowów wdów po marynarzach,

których stracił. W ten sposób na to patrzy. Dlatego każe kobietom się wynieść.

- Wykorzystuje ich dług, żeby się ich pozbyć - wtrąciła Raija.

- I, niestety, ma prawo po swojej stronie - dodał sucho Oleg. - Wie, co robi. Nie musi

okazywać wspaniałomyślności. Nic by na tym nie zyskał. Nikt nie marzy o tym, by go

zniszczyć i pozbawić pozycji, którą zajmuje w Archangielsku. Jeżeli nawet ktoś myśli tak jak

ty, to na pewno się do tego głośno nie przyzna. W każdym razie żadna z wpływowych osób,

która cokolwiek znaczy i której Norkin by wysłuchał. To, co robi, nie jest piękne, ale wolno

mu tak postąpić. I to całkiem bezkarnie. Taka jest prawda.

- To przykre - odezwała się Raija, naśladując Norkina.

Oleg roześmiał się krótko. Raija nie była w stanie się śmiać. Nie zdobyła się nawet na

uśmiech. Była zmęczona i zrezygnowana. Myśl o nieszczęsnych kobietach, o ich dzieciach,

sprawiała jej ból.

A rozczarowanie z powodu zachowania Jewgienija nadal piekło.

- W domu jest ciepło - Oleg wyprostował się. Najwidoczniej było mu niewygodnie

siedzieć na pryczy. Raija wiedziała, że kiedyś uważałby się za szczęśliwca, gdyby znalazł

choć dach nad głową. - Jedzenie. Wódka...

- Czy masz zamiar mnie ułagodzić wódką? - spytała Raija. - Czy tak to sobie

obmyśliliście? To za mało. Myślałam, że lepiej mnie znasz. Myślałam, że Jewgienij zna mnie

lepiej...

- To ja muszę się napić - wyjaśnił Oleg. - Potrzebuję tego chyba bardziej niż ty...

- Uprzedzam, że nigdy nie poproszę Norkina o wybaczenie! - Raija nie ustępowała. -

Nic nie pomoże, jeśli ty i Jewgienij padniecie na kolana i będziecie mnie o to błagać. Nigdy

tego nie uczynię. Prędzej po raz drugi powiem mu to samo prosto w twarz.

Oleg westchnął.

- Wiem o tym - przyznał. - Dobrze o tym wiem. Jewgienij także. To dlatego siedzę tu

teraz z tobą. Jewgienij również potrzebuje trochę czasu do namysłu. Nie ułatwiasz nam

sprawy, Raija - Raisa...

Raija milczała. Pytanie zawisło między nimi. W ciszy. Słowa, których jej usta nie

wypowiedziały, a które i tak usłyszał.

- My także pożyczyliśmy pieniądze od Anatolija Norkina - wyznał wreszcie Oleg. -

My też zaciągnęliśmy u niego dług.

To tłumaczyło zachowanie Jewgienija, lecz mimo wszystko Raiji trudno było mu

wybaczyć.

- Nie jesteście w stanie zapłacić? - spytała. - Czy nie możemy mu zwrócić długu?

Chcesz powiedzieć, że siedzimy w kieszeni u tego człowieka?

- Jeżeli wpadnie na pomysł, by zażądać zwrotu wszystkiego od razu - wyjaśnił Oleg -

to tak. Wtedy ma nas w swojej kieszeni. Dokładnie. Musimy wybierać: czy zapłacić naszym

marynarzom, czy jemu. Lecz naprawdę nie mamy wyboru. Rozumiesz? Rozumiesz

Jewgienija?

Raija nie odpowiedziała. Nie potrafiła. Pytał, czy rozumie. Nie była przecież zawzięta,

rozumiała to. Mimo to nadal czuła kłucie w piersi. Mimo to nadal czuła ból.

Nie była pewna, czy Oleg by to pojął.

- Mówiłeś, że masz wódkę? - spytała. Wstała. Musiała się zastanowić. Właściwie

wątpiła w to, żeby alkohol mógł jej rozjaśnić w głowie, ale musiała stąd wyjść. Musiała na

moment zaczerpnąć świeżego powietrza. Spojrzeć prosto w czarne oczy nocy.

Ciemność nie dała jej odpowiedzi. Ciemność wszystko skrywała. Również ją.

W domu było ciepło. Oleg nalał wódki. Nie skąpił trunku.

Raija przełknęła alkohol. Skrzywiła się. Podsunęła Olegowi szklankę, by nalał jej

jeszcze.

- Nie jesteś Tonią - zauważył Oleg wesoło, ostrzegając po bratersku. Jego oczy śmiały

się, kącik ust uniósł się ku górze. Ostrożnie. - A to nie woda - dodał na wypadek, gdyby Raija

nie zrozumiała, o co mu chodzi.

- Śniło mi się złote światło - rzekła Raija, jakby nie dosłyszała słów Olega. Ściskała

szklankę w dłoniach. Łokcie oparła na stole. To powinno pomóc jej utrzymać równowagę,

gdyby za dużo wypiła. - Nie rozumiem tego snu.

Zamilkła i uniosła szklankę do ust. Nie dostrzegła, że Oleg się o nią martwi. Nie

patrzyła na niego. Wiedziała, jak wygląda. Mówiła bardziej do siebie niż do niego.

Porządkowała myśli. Musiała słyszeć słowa, by móc je umieścić na odpowiedniej półce.

- Może to złote światło to pieniądze. Może powinnam się bać. Nie o Misze, raczej o

Jewgienija. O nas wszystkich...

- Sny mają chyba niewiele wspólnego z Anatolijem Norkinem - zauważył Oleg.

Przyglądał się swoim rękom. Pragnął móc potrząsnąć Raiją, by przywołać ją do rozsądku.

Równocześnie pragnął posiadać tyle odwagi, co ona. Pragnął móc potrząsnąć Norkinem i to

jego przywołać do rozsądku...

- Nie? - spytała Raija takim tonem, że Oleg musiał na nią spojrzeć.

Takie piękne kobiety nie powinny chodzić po świecie, przebiegło mu przez głowę.

Takie jak Raija i Tonią.

Raija nadal miała w sobie wiele z małej dziewczynki. Pamiętał ją sprzed dziesięciu lat.

Nie wiedział, jak wyglądała pół życia temu. Mógł to sobie tylko wyobrazić.

Mimo wszystko nie sądził, by bardzo się mylił w swych wyobrażeniach. Przytłumione

ś

wiatło ukrywało drobne zmarszczki na jej twarzy. Policzki stały się okrągłe i miękkie. Ładne

kreski wokół oczu, które znał, zniknęły w półmroku, tak dla niej życzliwym.

W oczach palił się żar - w tych ciemnych węgielkach nad policzkami, które straciły

letnią opaleniznę. Gęste, długie rzęsy. Brwi biegnące ku prostemu, zdecydowanemu czołu,

ciemne, uparte kreski. Czarne włosy okalające jasną twarz. Zawsze wymykający się któryś z

kosmyków. Raiji nigdy nie udawało się ujarzmić włosów.

Silnie zaznaczone pod delikatną skórą kości policzkowe. Nasz Pan miał dobry dzień,

kiedy stwarzał Raiję, pomyślał Oleg. Wyraźnie zarysowana broda, świadcząca o

zdecydowaniu, prosty nos nad pełnymi ustami.

Na wargach zaznaczony ten sam rys zdecydowania, co na brodzie. Przez te wargi

przeszło tyle różnego rodzaju słów. Raija nie powstrzymywała się od tych najmocniejszych,

wymawiała je głośno, nie ukrywała, że potrafi być dosadna.

Powinno istnieć prawo, które zabraniałoby takiego wyglądu. Nie powinna istnieć taka

kobieta. Tak silna i łagodna jednocześnie. Tak młoda i tak pełna doświadczenia.

Oleg potrafił zrozumieć zaskoczenie Norkina. Ten potężny człowiek widział to, co

chciał widzieć. Oleg mógł sobie wyobrazić, jak wzrok tego podstarzałego człowieka

spoczywa na postaci Raiji. Z pewnością przyjrzał się nie tylko pięknej twarzy, lecz zmierzył

spojrzeniem całą sylwetkę. Miała krągłe piersi i szczupłą talię.

Norkin dostrzegł jej urodę. Tę miękkość, kobiecość. Spodziewał się, że jest kobietą

tego pokroju, które znał. Które poskramiał jedną ręką.

A przed nim stanęła Raija.

Człowiek.

Dusza. Istota myśląca, posiadająca wolę, która nie została stworzona do tego, by

kształtował ją jakikolwiek mężczyzna.

Mężczyźnie wolno by było rzucić Norkinowi w twarz to, co powiedziała mu Raija, to

nie uwłaczałoby jego godności.

Ale Norkin nie zamierzał wybaczyć Raiji jej słów, choć przekonał się, że jest

niezwykła.

Oleg mógłby się założyć, że Raija poważnie przestraszyła tego człowieka.

Była kobietą, a zachowała się jak mężczyzna. Tak jakby miała do tego pełne prawo.

- Moje sny - odezwała się Raija. - Moje sny, Oleg... boję się ich...

Oleg również bałby się śnić, gdyby był Raiją. Nawet teraz go przerażała, gdy tak

patrzyła swymi wielkimi, ciemnymi oczyma, gdzieś dalej, w głąb jego źrenic, w jego duszę,

tam gdzie sam nie mógł zajrzeć.

Przerażała go, gdy próbowała tłumaczyć sny. Pomyślał, że jeszcze jednej rzeczy

należałoby Raiji zabronić - prawa do snów i wizji.

Ta jej niezwykła zdolność również jego napawała lękiem.

- Nie będę się czołgać przed Norkinem! - powtórzyła nagle Raija.

Wcale nie złagodniała, gdy napiła się wódki. Nic by też nie pomogło, gdyby jeszcze

sobie nalała.

Od tego nie zmięknie.

Oleg wiedział, że Raija jest wobec siebie uczciwa. Bardziej niż on sam. Często czuł,

jak sumienie kłuje go w piersi. Jej się to pewnie nie zdarzało. Żyła tak, jak dyktowało jej

serce. Nie łamała swych zasad.

Dobrze jest tak żyć - być sobą. Nie udawać. Ale to może oznaczać kłopoty dla

wszystkich wokół, tych, którzy nie są w stanie podążać za głosem serca, którzy nie żyją w

zgodnym rytmie ze swą duszą.

- Chcę pomóc tym kobietom, Oleg. Czy wolno mi? Ktoś musi to zrobić. Nie wiem jak,

ale wiem, że muszę im pomóc. Nie potrzebują współczucia, słów...

- Będą potrzebowały domów - zauważył Oleg sucho.

- To prawie dwieście osób, Raija - Raisa. I będą potrzebowały jedzenia. Nie

współczucia. Masz co do tego rację. Będą potrzebowały wielu rzeczy, które kosztują, moja

droga. A pieniędzy i ty nie masz. - Westchnął. - Nie uratujesz wszystkich, którzy cierpią,

Raiju. Jeden człowiek nie jest w stanie tego dokonać!

- Muszę - odparła z powagą. Naprawdę tak myślała. - Muszę. Nie mogę zamknąć

oczu. Nie wolno mi udawać, że niczego nie widzę.

Oleg napił się. Zastanawiał się, jak by wyglądał Archangielsk, gdyby wszyscy

postępowali tak jak Raija. Gdyby wszyscy żyli według jej zasad. Nie był w stanie sobie tego

wyobrazić.

- Nie chciałam nikomu sprawić kłopotu... Czy Jewgienij jest na mnie zły? - spytała

Raija nieoczekiwanie.

O nieba! Co powinien odpowiedzieć? Jewgienij bił gołymi pięściami w ścianę, aż

pozdzierał skórę. Oleg nie mógłby powtórzyć tego, co jego druh na początku mówił, zanim

się trochę uspokoił...

- Rozumiem, Jewgienij jest na mnie zły - stwierdziła Raija z przekonaniem. Nie trzeba

być jasnowidzem, żeby zgadnąć.

Oleg też by się tego domyślił, gdyby ktoś opowiedział mu całe zdarzenie.

Na pewno byłby zły, gdyby Tonią zachowała się podobnie. Miałby pewnie ochotę

zepchnąć ją ze skały do morza.

Jewgienij ograniczył się do wrzucenia do wody dwóch krzeseł. Trzecie rozbił o

nabrzeże.

Raija nie uważała, żeby na Norkinie świat się kończył.

- Powinniśmy wybrać się na tańce, Oleg - westchnęła. - Powinniśmy przetańczyć całą

noc. Na stole. Powinieneś śpiewać tęskne pieśni, a wtedy ja mogłabym się wypłakać, nie

wzbudzając niczyjego zdziwienia. Powinniśmy tam spotkać pijanych marynarzy i ludzi,

jakich Norkin nigdy nie chciałby oglądać. Nikt nie powinien zaprzątać sobie głowy

Norkinem...

- Knajpy są teraz zamknięte - zauważył Oleg. - W mieście panuje żałoba. Straciliśmy

prawie pięćdziesięciu rybaków...

- A Norkin stracił statek - dodała Raija. - Nie wolno ci o tym zapominać. To takie

przykre!

- Każdy patrzy ze swojej pozycji - podsumował Oleg. Wódka sprawiła, że poczuł się

zmęczony. Minęło trochę lat od czasów, kiedy budziła w nim diabła. Może zaczynał się

starzeć? - Norkin nie zna tych kobiet. Nie wywołują w nim żadnych uczuć. Statek coś dla

niego znaczył, a kobiety to dla niego teraz tylko kłopot. Załoga, którą stracił, to ręce, które dla

niego pracowały. Musi sobie kupić nowe. Tak właśnie myśli...

Raija zadała pytanie, które musiała postawić. Oleg chyba się tego spodziewał.

- Czy i ty tak myślisz? Czy Jewgienij tak myśli?

- Nie znasz odpowiedzi?

Raija skinęła głową. Mdliło ją. Kręciło się jej w głowie. Odsunęła do połowy pełną

szklankę. Albo do połowy opróżnioną. Zależy, jak na to spojrzeć.

- Wyjdź ze mną! - poprosiła. Zatoczyła się nieco, kiedy próbowała wstać. Zaśmiała się

z siebie, gdy Oleg wyciągnął do niej rękę.

- Jest zimno! Już noc! - próbował protestować. Raija roześmiała się znowu. Miała

przecież ciepły płaszcz. Sama też była rozgrzana. Nie chciała wychodzić po to, by zmarznąć.

Po prostu potrzebowała trochę przestrzeni. Ściany i sufit przytłaczały ją.

- Spadnę z nabrzeża, jeżeli nie pójdziesz ze mną - ostrzegła.

Wychodziła już, kiedy zrezygnowany ruszył się z miejsca.

- Dlaczego zawsze dostosowujemy się do was? - dziwił się. - Dlaczego my,

mężczyźni, dostosowujemy się do takich jak ty i Tonią? Najczęściej w końcu dostajecie to,

czego chcecie. Niezależnie od tego, jak to wygląda na początku...

- Tak ci się tylko wydaje - odparła Raija. - Ja to widzę trochę inaczej.

Rozbawiła go. Raija nie zapominała tak łatwo. W jej wspomnieniach mocno

utwierdzały się najdrobniejsze szczegóły. Dlatego Oleg czul się dziwnie, wiedząc o

wszystkim, o czym zapomniała. Często z trudem się powstrzymywał, by nie wyjawić jej

prawdy. Znał tak wiele faktów z jej życia. Milczenie wydawało mu się wobec niej

niesprawiedliwe.

Bywały chwile, że już miał ochotę opowiedzieć Raiji o jej przeszłości.

Nie raz. Wiele razy.

Jak dotąd udało mu się jednak dochować tajemnicy.

Jewgienij ufał mu ślepo. W przeciwnym razie nie zostawiłby ich samych, tak jak teraz.

Oleg z trudem znosił tę swoistą deklarację zaufania.

Momentami nie zasługiwał na owo zaufanie. Tak jak teraz.

Tak łatwo byłoby ją objąć, wymówić jej imię, powiedzieć, że musi jej coś wyznać...

Noce były ciche o tej porze - zanim zima głębiej nie wgryzie się w ziemię - a dni

jeszcze cichsze, niż do tego przywykli.

Nie hałasowano już na ulicach Archangielska, w wąskich uliczkach nie śpiewano

pieśni pełnym głosem, nie wznoszono głośnych toastów za oknami rzucającymi skąpe światło

na ulicę...

Okazywano szacunek ofiarom.

Ż

ycie i śmierć szły zawsze ręka w rękę dla ludzi żyjących z morza, nad morzem, na

morzu, ale mimo to nie godzono się bez żalu z tym, że zginęło tylu marynarzy.

Nie było w Archangielsku człowieka, którego bliscy nie spoczywaliby w tym

najdalszym z grobów. Wszyscy rozumieli ból.

A ponieważ życie i śmierć szły ręka w rękę, stanowiły część jednej całości, były ze

sobą nierozerwalnie związane niczym kochankowie, okazywano śmierci szacunek. Tak jak

okazywano szacunek życiu.

Ta noc była ciszą. Ciemnością. Chłodem. Ale przede wszystkim ciszą.

Chrzęst zmarzniętego śniegu pod stopami. Tylko ich kroki, nic poza tym. Ich kroki.

Olega, a potem Raiji - niczym echo. Przygłuszone.

Nogi zaprowadziły ich do portu. Od morza wiał zimny wiatr. Nieludzki. Wdzierał się

pod ubrania. Przypominał, co ich wkrótce czeka.

- Powinnaś pożyczyć futrzaną kurtkę Toni.

Oleg objął Raiję ramieniem, ale mróz powstrzymywał go od zwierzeń. To mógłby być

taki moment.

Raija lekko drżała. Marzła, ale przede wszystkim czuła się wolna.

Wiatr smagał ją i mówił, że żyje. Czuła ból - większy niż ten, który odzywał się na

wspomnienie słów Jewgienija, jego spojrzenia, dotyku dłoni.

- Nie poproszę Norkina o wybaczenie - powtórzyła po raz nie wiadomo który. - Nie

zrobię tego. Uważam, że ten drań nie ma prawa żądać przeprosin. Gdybym popełniła błąd,

przyznałabym się do tego. Nie przyszłoby mi to łatwo, ale przeprosiłabym. Lecz tym razem

nie popełniłam błędu.

- Norkin nie domaga się od nas spłaty całości długu - stwierdził Oleg pocieszająco.

Nie powiedział Raiji, że Jewgienij mówił całkiem coś innego. Nie powiedział jej, że Anatolij

Norkin im groził. - Nie martw się, znajdą się tacy, którzy nam pomogą - dodał.

Nie mógłby na poczekaniu podać żadnych nazwisk, gdyby spytała.

Raija jednak nie spytała.

Oleg przez moment ujrzał siebie jako marynarza. Boso lub w drewnianych chodakach.

Grad jak drobne kamyki uderzał w grube wręgi, w cienkie spodnie...

Nie, nie chciałby wrócić do tego życia.

Mimo to nie potrafił się również złościć na Raiję, choć przez jej porywczość mógł

teraz stracić wszystko, co posiadał. Przeciwstawianie się szaleńcom może okazać

niebezpieczne. Nie wolno też zbytnio spoufalać się z tymi, z którymi prowadzi się interesy.

Raija nie mogła powiedzieć, że o tym nie wiedziała. Wyraźniej niż wielu innych

dostrzegała obowiązujące zasady. Wyraźniej niż większość ludzi zauważała ich

różnorodność, widziała powiązania, zależności, uprzedzenia.

Wiedziała...

Nie był na nią zły.

- Czy już się napatrzyłaś? - Uścisnął ją za ramię. Marzł, ale nie chciał, by z jego

powodu wracali. Duzi mężczyźni nie mogą okazać się większymi zmarzluchami niż drobne

kobiety! - Jeżeli się rozchorujesz, nie będziesz mogła podjąć walki ze starym Norkinem -

uśmiechnął się.

- Wasilij mnie tutaj pocałował - wyznała Raija, jak gdyby nie dosłyszała, co mówił.

Oleg rozumiał, dlaczego wspomniała teraz o Wasi. Na szczęście Jewgienij dał się

przekonać, by wracał do domu bez niej. On i Raija pozabijaliby się tej nocy, gdyby jedno

niepotrzebne słowo sprowokowało potok następnych, wywołało lawinę niedopowiedzianych i

skrywanych pretensji, które mimo wszystko powinny pozostać w ukryciu, skoro tak długo

tłumili je w sobie.

Imię Wasilija mogłoby się stać iskierką wyzwalającą wielki pożar.

Oleg ujrzał morze przeszłości, do którego mógłby sięgnąć Jewgienij.

- Gdyby Wasilij nadal był z nami, również by się nie odważył otwarcie wystąpić

przeciw Norkinowi - zauważył Oleg. - Wasilija też wiąże nasz dług. Wiedziałby, kiedy

trzymać język za zębami. Minęło już trochę czasu od tamtej pory, kiedy wypełniało go tyle

goryczy, że zaplanował bunt, moja droga. Minęło też trochę czasu, odkąd ludzie zaczęli cię

nazywać Carycą...

W ciemności błysnęły białe zęby Raiji. Oleg wiedział, że chętnie zrezygnowałaby z

tego przydomka. Nigdy nie upajała się swą sławą.

- Tęsknię za Wasilijem - rzekła. - Zostawił po sobie pustkę, której nie da się opisać

słowami.

- Tęsknisz za nim, ponieważ jesteś zła na Jewgienija.

- Może. - Oparła ciężko głowę na ramieniu Olega. Nie dosięgała mu do barku. -

Chociaż właściwie nie jestem zła na Jewgienija. Raczej rozczarowana. To co innego. Złość

szybciej przechodzi. Rozczarowanie ma pazury. Mocno się wczepia. Długo trzyma...

- Gdybyście poszli spać razem, łatwiej byłoby wam rozmawiać. Nawet stary Norkin z

pewnością łagodnieje, kiedy się przytuli do żony.

Raija nie potrafiła sobie tego wyobrazić.

- Zimno mi - powiedziała. - Chodźmy do domu.

5

Wykradanych chwil nigdy nie było dość. Jednak te potajemne spotkania były

wszystkim, co mieli. Rzadko widywali się za dnia. Ich schadzkom towarzyszył pewien

niesmak.

Ale to miało się zmienić.

Jelizawieta wierzyła w to. Nie chciała dopuszczać do siebie myśli, że zawsze będą

musieli coś ukrywać, spotykać się w tajemnicy w miejscach, gdzie nikt niepowołany nie

powinien się pojawić.

- Chyba będziemy mieli kłopoty - rzekł Nikołaj. Chwycił Jelizawietę za ręce. Chociaż

jego palce były bardzo szczupłe, miały niezwykłą siłę. Jelizawieta nigdy nie widziała tak

pięknych męskich dłoni. - Przez nią - dodał, zanim zdążyła zapytać.

- Przez kogo?

- Przez Bykową. - Wzruszył ramionami. - Nie mogę jej nazwać twoją przybraną

matką, bo nią nie jest. Nigdy nie rozumiałem, jakie was łączą więzi...

Jelizawieta nie wspomniała, że Wasilij kochał Raiję. Przemilczała to, o czym, jak się

jej wydawało, od dawna wiedziała.

- Raija nie zniszczy tego, co jest między nami! - Nawet wobec Nikołaja zamierzała

bronić Raiji.

- Mogłem cię przedstawić rodzicom - rzekł Nikołaj Norkin, tak jakby sam wierzył w

to, co mówił. - Chciałem. Ale teraz się nie odważę. Powiedzieliby, że ponieważ jesteś jej

pasierbicą, nigdy nie zaakceptują naszej znajomości. Tato mówi, że zamierza ją zakuć w

kajdany...

Jelizawietę przeszył dreszcz.

- Nie może tego zrobić! Nikołaj znowu wzruszył ramionami. Jelizawietę nagle to

zirytowało. Wcześniej ten gest wydawał się taki niewinny, myślała, że to urocze, iż Nikołaj

nie wie o tylu sprawach.

Teraz urok owej niewiedzy zbladł. Zmienił się w bezradność, której Jelizawieta nie

chciała przyjąć do wiadomości. Nie chciała jej widzieć. Nie u niego.

- Byłoby nam łatwiej, gdyby poprosiła mojego ojca o wybaczenie...

Jelizawieta zamknęła oczy.

Czy Nikołaj zawsze miał taki ton głosu? Czy zawsze brzmiała w nim nuta

utyskiwania?

Dlaczego wcześniej nie zwróciła na to uwagi?

- Raija robi to, co chce - rzekła zimno.

- Nie chcę o niej teraz myśleć - powiedział Nikołaj. Splótł palce z jej palcami. Były

niemal szczuplejsze niż jej własne, dłonie równie wąskie. Jelizawieta zawsze patrzyła na nie z

podziwem. Zdumiewające, że należały do mężczyzny. - Chciałbym móc cię zabrać do domu -

szepnął. Jego usta, miękkie jak u dziewczyny, połaskotały ją po policzku.

Usta innych mężczyzn nie były takie.

Nikołaj był najłagodniejszą z osób, które znała. Dostrzegała w nim cechy, których nie

lubiła, ale i tak był najmilszym z chłopców - z mężczyzn - których kiedykolwiek spotkała.

Dotykał jej, jak gdyby była z najdelikatniejszego szkła. Jak gdyby była niczym filiżanka z

porcelany z przejrzystym dnem.

Lubiła być tak traktowana. Nikt inny nie odnosił się do niej w ten sposób.

Tylko Nikołaj.

Nic nie można na to poradzić, że nazywa się Norkin. Nikt nie ma wpływu na to, w

jakiej rodzinie przyjdzie na świat. To nie wina Nikołaja, że jego rodzicom tak dobrze się

powodzi, że jest spadkobiercą niepojętej fortuny.

- Lubię, gdy do mnie przychodzisz - mówił dalej, bawiąc się guzikami jej bluzki. -

Chciałbym, żeby zawsze tak było. Chciałbym z tobą zasypiać.

Rzeczywiście, było pięknie. Aż do chwili, kiedy wymknęła się nad ranem. Sama. Nikt

jej wtedy nie mówił, że jest śliczna. Wszystko by zniosła, byleby już nie powtórzył się taki

ranek. Nigdy nie czuła się tak niewiele warta.

Nikołaj nie wspomniał nic o budzeniu się razem. Jelizawieta nie śmiała o to spytać.

Bała się, że uzna ją za niemądrą.

Dziewczęta, które znał, nawet by o tym nie pomyślały. W ogóle nie wolno im było

zostawać sam na sam z mężczyzną. A już na pewno nie chciałyby się z nim umawiać w

szopie na łodzie jego ojca.

To jedyne miejsce, gdzie mogli się widywać.

Jelizawiecie również nie podobało się to miejsce: zapachy, zimno, ciasnota, ale po

prostu musiała spotykać się z Nikołajem, nie mogła inaczej.

Marzli.

Mocniej się do siebie przytulili. Nikołaj wykradł z domu wełniane koce. Czasami

Jelizawieta zastanawiała się, czy nie obarczono za to winą kogoś ze służby, bo na pewno

zauważono, że zniknęły.

Ale to też należało do spraw, o które nie miała odwagi spytać. Nie o wszystkim

chciała wiedzieć.

Skulili się pod kocami. Otaczała ich ciemność i nocny chłód.

- Powinniśmy się poznać zimą - mruknął Nikołaj tuż przy jej czole. - Mielibyśmy

przed sobą całe lato...

- Ale potem znowu by nadeszła zima - rzekła i już po chwili żałowała swych słów. Nie

wiedziała przecież, jak długo będą się spotykali i czy ich znajomość przetrwa do następnego

lata. Tak łatwo w rozmowie z Nikołajem zdradzała swoje myśli. Z pewnością uważał, że jest

niemądra, mimo że nie wspomniał o tym nigdy ani słowem.

Morze o nich szeptało. Kazało falom się z nimi drażnić. Jeszcze nie całkiem zamarzło.

Nadal woda potrafiła wypełnić ciszę dźwiękami.

Wiatr przedrzeźniał mowę morza. Opowiadał więcej. Opowiadał dalej. Niósł wieści o

dwojgu młodych daleko do innych krain.

Spotykali się ukradkiem, w tajemnicy. Kochali w ciemności, między wilgotnymi,

szorstkimi kocami. Bez światła. Nie mogąc popatrzeć sobie nawzajem w oczy. Mieli dla

siebie tylko krótkie chwile, urywki, mgnienia.

Tak jak gdyby niebo mogło się rozpaść na kawałki, a potem złączyć w całość. Nie

starczało im czasu na szukanie wszystkich części. Niektóre zostawały.

Być może będą mogli je zebrać. Stopniowo.

Może niektóre zostaną na zawsze. Zapomniane. Bez blasku. Tam gdzie słońce nie

dojdzie, by je oświetlić, by dać im życie.

Potem poprawiali ubranie, przytulali się, wymieniali pocałunki, pieścili. Znajdowali

miejsca na skórze, które zachowały czucie mimo nocnego mrozu. Lodowate wiatry wdzierały

się bezlitośnie do środka.

Szopa nie nadawała się do spania ani do przebywania tu przez dłuższy czas. Nie

nadawała się do kochania.

W żadnym razie nie dawało się tu zasnąć. Siedzieli więc tylko ciasno przytuleni.

Odpoczywali razem.

Myśleli razem.

Może oboje pragnęli więcej ze sobą rozmawiać. Czasem bywało to prawie

niemożliwe.

Teraz dzielił ich mur. słowa, które Raija rzuciła w twarz Norkinowi.

Ale Jelizawieta i Nikołaj nie poruszali tego tematu.

Siedzieli tak długo, jak tylko mogli wytrzymać, aż robiło się tak zimno, że by

zamarzli, gdyby zostali dłużej. Wtedy wymykali się z szopy. Szli razem najbardziej

zacienionymi zaułkami. Nie mogli trzymać się za ręce przez całą drogę. Otulali się cieniami

niczym wełnianymi kocami. Stanowili tylko szare zarysy pośród innych cieni.

Nikołaj podążał za Jelizawieta, dopóki uważał to za bezpieczne. Kiedy wychodzili na

otwartą przestrzeń, nie miał odwagi iść z nią dalej. Wtedy obejmował ją, przytulał i mówił, że

ją kocha.

Rozstawali się niedaleko jego domu. Jelizawieta zawsze musiała pokonać dłuższą

drogę.

Nie zaprzątała sobie jednak tym myśli. Nie przejmowała się drobiazgami. W tym, co

czuła do Nikołaja, istniało tak wiele piękna i światła.

Nogi niosły ją lekko przez ostatni odcinek drogi do domu, do domu nad Dwiną.

Wypełniało ją dziwne ciepło. Czuła się tak bardzo szczęśliwa.

Drzwi rzadko skrzypiały, kiedy wślizgiwała się do środka. Regularnie je oliwiła.

Nie sądziła, by ją słyszeli. Może Raija, ale jej się Jelizawieta nie bała. Wiedziała, że

Raija na wiele jej pozwoli. Poza tym opiekunka myślała zupełnie o czymś innym.

Jelizawietę cieszył spór Raiji z Norkinem za każdym razem, kiedy przekręcała klucz w

zamku i nie słyszała nic poza ciszą.

Jeszcze raz się udało - nikt nie czyni jej wymówek. Jeszcze raz...

Wśliznęła się do łóżka. Czuła, że kocha Nikołaja. Wiedziała, że nie po raz ostatni

spotkała się z nim po kryjomu.

Nastał ranek. Dwie kobiety ramię w ramię zaczęły razem nowy dzień. Ich ręce

poruszały się szybko. Trzeba było ogrzać dom, przygotować strawę dla ludzi i zwierząt,

nanosić wody.

Raija nie miała służby, jedynie własne ręce i ręce Jelizawiety. Również pod tym

względem różniła się od żon innych właścicieli statków.

Wstający poranek rzadko stanowił porę rozmów. Najwięcej mówił Misza. Jewgienij

mniej.

Jelizawieta sądziła, że to może z jej powodu. Ze zrobiło się cicho, odkąd ona pojawiła

się w tym domu. Jewgienij patrzył na nią i widział Wasilija.

Ostatnio w małej kuchni zrobiło się jeszcze ciszej. Zaraźliwy śmiech Raiji rozlegał się

znacznie rzadziej.

Nikt w Archangielsku nie komentował głośno ataku Raiji na Norkina. Ale szeptali o

tym wszyscy.

Nie było w mieście bardziej ekscytującego tematu do rozmów, odkąd Antonia

opuściła dziecko i męża, by wrócić po paru latach.

Wszyscy o tym mówili oprócz Jewgienija, który w ogóle niewiele się odzywał.

Jelizawieta słyszała go dopiero następnej nocy, kiedy Raija wreszcie wróciła do domu.

Jej oczy zdradzały, że nie spała. Białka oczu przecinały czerwone niteczki. Widać, że płakała.

Ale ściągnęła twarz w złości, brodę trzymała w taki sposób, jak zwykła czynić, gdy była

nieprzejednana.

Raija płakała także tej nocy. W jej głosie brzmiał głęboki smutek. W słowach również.

Jelizawieta podsłuchiwała bezwstydnie, lecz nie wszystko słyszała. Chciała lepiej poznać

Raiję, by zrozumieć, dlaczego stryj wybrał samotność. Chciała poznać również ciemne strony

Raiji, te, których nie pokazywała nikomu.

Jewgienij nie szczędził słów. Przemawiał jak do dziecka. Zadawał pytanie za

pytaniem. Milczeniem przyjął jej płacz.

Jelizawieta nie sądziła, by wziął Raiję w ramiona. Nie wtedy.

To nie było takie proste.

Płacz i złość.

Zza drzwi do ich sypialni dochodziły hałasy, jak gdyby toczyła się tam jakaś szaleńcza

wojna bez celu, którą prowadzono, nie pamiętając właściwie, o co.

Ujawniły się oczekiwania wysokie jak stuletnie drzewa. Rozczarowania głębokie jak

studnia...

Złość z najciemniejszego cienia. I płacz. Wszystko, co drżało w ukryciu. To, co

obojgu sprawiało nieludzki ból.

Droga, którą razem przemierzyli. Rozstaje. Cierpienie z powodu braku pomocnej

dłoni drugiego, niemożliwości porozumienia, nie teraz...

Miłość, którą mimo wszystko wzajemnie się darzyli. Ta niepojęta nić, która ich

łączyła, mimo że ciskali sobie w twarz najstraszliwsze słowa.

Więzi, mimo że patrzyli na siebie oczyma, które nie rozumiały, które nie mogły

pojąć...

Mrok ogarnął ziemię, kiedy płacz ucichł, kiedy cisza sprawiała ból ich uszom. Agresję

rozładowały słowa. Potem kochali się.

Jednak niczego nie rozwiązali. Nie usunęli tego, co ich dzieliło. Każde nadal trzymało

swój koniec liny, na której pozostały mocno zaciśnięte supły. Jeżeli nie uda się ich rozwiązać,

z każdym dniem będzie trudniej.

Jelizawieta słyszała, że się kochają w milczeniu. Zabolało ją. Zastanowiła się, czy i

ona będzie taka, czy kiedyś i jej to wystarczy.

Nie sądziła, że tak się stanie, jeśli zwiąże się z Nikołajem. Przy nim nic nie mogłoby

być ponure.

Ranek wstał milczący. Mówiły tylko stopy, ręce i ruchy. Słowom trudno było znaleźć

skrzydła. Zresztą, podobnie jak ptaków u progu zimowej ciemności, słów pozostało niewiele.

Większość - te najpiękniejsze - poleciały ku ciepłu.

A w czasie zawiei śnieżnej nawet wróbel uważał, gdzie stawia łapki.

- Gdzie się z nim spotykasz? - Raija utkwiła wzrok w twarzy Jelizawiety. Dziewczyna

przestraszyła się. Pragnęła, by przytłaczająca cisza panująca od rana mogła nadal trwać. Ale

Jewgienija nie było w domu.

Może wkrótce i Raija wyjdzie. Cisza wypełzła na zewnątrz, gdzieś na ganek, a potem

powędrowała drogą do Archangielska. Nic nie pomogła niewinna mina i udawanie

zaskoczonej. - Nie zgrywaj się! - rzekła Raija surowo. - Przecież słyszę, jak wracasz. Myślisz,

ż

e jestem głucha? Tak dobrze naoliwiłaś zawiasy, że zostały plamy na podłodze, ale nie ze

mną te sztuczki. Może popełniam błąd, ale nikomu nie pisnę o tym ani słowa. Do chwili,

kiedy Jewgienij sam cię nie usłyszy. Wtedy nie będę już udawać...

- Nikt nas nie widział - odparła Jelizawieta naburmuszona. Zamknęła się w sobie

niczym kwiat, który zamyka się przed deszczem, przed chłodem, przed nocą.

Raija westchnęła. Sprzątnęła rzeczy, które stały już na swoim miejscu. Wytarła plamy,

których nie było.

- Czy warto? - spytała. - Czy Nikołaj Norkin jest tego wart, moja Jelizawieto?

- To nie jego wina, że jest Norkinem! Rodziców się nie wybiera!

Gotowa była go bronić do upadłego, bić się za niego do utraty tchu. Zaskoczyło ją to

odkrycie, nie zdawała sobie sprawy, że uczucie, które nią zawładnęło, jest takie silne.

- Nie - przyznała cicho Raija i popatrzyła przez okno. - To nie jego wina, że jest

Norkinem. Ale chciałabym, by nim nie był.

- Ty i Tonią najbardziej się boicie, co na to powie stryj! - wyrwało się Jelizawiecie.

Nie zdążyła się dobrze zastanowić nad tą myślą, nieprawdziwą i złą, która jednak zaświtała

jej w głowie i pluskała się niczym mała rybka tuż pod powierzchnią wody.

- Tonią i ja najbardziej obawiamy się o ciebie. - Raija nawet się nie rozzłościła.

Jelizawieta poczuła się jak niegrzeczne dziecko, zrobiło się jej głupio. - Kochamy cię.

Pragniemy twojego dobra, pragniemy dla ciebie tego, co najlepsze. I żadna z nas nie jest pew-

na, czy Nikołaj Norkin jest dla ciebie najlepszym chłopakiem. Pewnie ci się to nie podoba, ale

nie mogę cię okłamywać, moja droga. Nie mogę ci powiedzieć czegoś innego, niż myślę. Nie

mogę udawać, że jestem z tego zadowolona, skoro wszystko we mnie się temu sprzeciwia.

Chcę tylko twojego dobra, kochanie. Chcę tylko twojego dobra...

- Nie znasz Nikołaja!

- Chcesz mnie z nim poznać? Nikołaj i Raija mieliby się spotkać? Gdzie? Jak?

Nikołaj nigdy się na to nie zgodzi. Uważał przecież, że Raija stanęła między nimi, że

Raija zamknęła mu możliwość przedstawienia jej rodzicom.

O Boże, jak Raija wszystko skomplikowała, chociaż chciała dobrze.

Jelizawieta milczała.

- Pomyśl o tym! - odezwała się Raija. Musnęła Jelizawietę po policzku. Była

jednocześnie z nią i przeciw niej. Wprawiała Jelizawietę w zakłopotanie. - Nie niszcz swojego

ż

ycia, niezależnie od tego, co robisz! Tyle jeszcze przed tobą. Jesteś taka młoda...

Być może w głębi duszy Jelizawieta czuła się rozczarowana, ponieważ spodziewała

się walki.

Matka krzyczałaby i zabroniła się z nim spotykać. Zamknęłaby ją w domu i pozwoliła

widywać tylko z innymi chłopcami. Przy zachowaniu przyzwoitości. Zadbałaby o to,

wypytywała, jak się zachowywali, co robili.

Natomiast Raija jakby wszystko już wiedziała, i ta myśl wydawała się najtrudniejsza

do zniesienia. Jak i ta, że Raiji jest wszystko jedno, że obojętne jej, co Jelizawieta robi, że

właściwie jej to nie obchodzi, ponieważ nie jest jej matką. Nawet macochą. Ściśle biorąc, jest

obcą osobą.

Raija splotła włosy. Zwykle tego nie robiła. Nie dbała o to, by wyglądać jak zamężna

kobieta. Nosiła włosy, ubranie, jak jej się podobało. Nie przejmowała się zbytnio, co

powiedzą inni.

Spięła w węzeł na karku długi czarny warkocz.

Jelizawieta uważała, że wygląda w tym uczesaniu surowo, starzej, niemal ponuro.

Raija zdjęła fartuch. Kręciła się w samej koszuli, szukając porządnej spódnicy.

Założyła starannie uprasowaną bluzkę ze sztywnym kołnierzykiem.

- Jewgienij zabrał sanie - zauważyła Jelizawieta. - Nie możesz wziąć wozu...

- Pojadę konno.

- Sama? Raija przytaknęła.

- Zabierze mi to niecały dzień - dodała. - Zajmij się Misza. Wrócę do domu przed

Jewgienijem.

- Czy on o tym wie? Jelizawieta zdawała sobie sprawę, że nie ma prawa pytać, ale po

prostu jej się wyrwało.

- Nie.

Raija włożyła wysokie buty. Podczas takiej jazdy będzie zimno. Nawet przed

południem. Nawet w futrze sięgającym prawie do kolan.

- Nie zrobisz nic niebezpiecznego? Raija roześmiała się. Jelizawieta zauważyła, że

wokół ust pojawiły się jej zmarszczki. Ukazywały się, kiedy się uśmiechała tym zmęczonym,

smutnym uśmiechem. Wcześniej tego nie zauważyła. Nie starała się tego zobaczyć.

- Nie martw się, nie zamierzam zabić Norkina - uspokoiła ją Raija. Odrzuciła głowę w

charakterystyczny dla siebie sposób. Jelizawieta nigdy nie widziała równie dumnego gestu,

jak ten nieznaczny ruch głową. Wyrażał swoisty upór, wielką siłę.

Zastanawiała się, czy i ona mogłaby się nauczyć podobnie odrzucać głowę, czy też

może trzeba to w sobie mieć: bunt we krwi. Tego nie można się chyba nauczyć.

Raija spojrzała na Jelizawietę. Pragnęła móc pamiętać samą siebie w tym wieku.

Jednak ten okres spoczywał dobrze ukryty w cieniu. W okowach niepamięci.

Czy również była taka naiwna?

Czy nie dostrzegała życia toczącego się wokół? Czy kochała tak gorąco, mocno, tak

młodzieńczo? Czy postępowała na przekór wszystkim?

Chciałaby wiedzieć. Może wtedy mogłaby inaczej doradzić Jelizawiecie? Może

znalazłaby więcej cierpliwości i zrozumienia?

Teraz denerwowało ją, że Jelizawieta nie dostrzega tego, co się dzieje tuż pod jej

nosem. Złościło ją, że ani trochę nie przejmuje się tym, czym żyje całe miasto. Jest zbyt

zaślepiona przez tego młokosa Nikołaja Norkina!

- Dzisiaj zostaną wyrzucone na bruk cztery rodziny - rzekła, starając się zapanować

nad sobą. - To ponad dwadzieścia osób, Jelizawieto. Wolno im zabrać tylko to, co będą mogli

unieść. Zaczyna się zima. Nie mogę zaradzić wszystkiemu, ale chciałabym zobaczyć, że nie

dzieje im się większa krzywda niż niesprawiedliwość, której nie jestem w stanie zapobiec.

- Tylko zobaczyć? - spytała Jelizawieta.

- Nie - odparła Raija stanowczo. - Nie chcę tylko patrzeć. Jest zbyt wielu, których

jedynie na to stać, dziewczyno. Ja nie potrafię.

Jelizawieta nie przyjęła do siebie tej uszczypliwej uwagi. Zmarszczyła brwi, martwiła

się o Raiję. Pomyślała o tym, o co prosił ją Nikołaj, a co wydawało się niemożliwe.

Wiedziała, że stary Norkin posiada ogromną władzę.

Zastanowiła się, jak wielką, jak daleko mogą sięgać jego wpływy, jak mocno może

uderzyć.

Bała się o Raiję. Ale nie mogła jej poprosić, by miała się na baczności.

Nie mogła.

Raija i Antonia dużo rozmawiały o tym, co robić, żeby pomóc wdowom po rybakach.

Nikogo w Archangielsku nie zdziwiłoby, że myślały tak samo, czuły tak samo. W mieście u

ujścia Dwiny po prostu uznawano to za fakt.

Wyróżniały się. Obie. Były inne, niezależnie od tego, w jakim znalazłyby się

towarzystwie. Były sobą. Przyciągały spojrzenia.

Takich jak one nikt by nie chciał mieć blisko siebie. Sprawiały, że przy nich inni czuli

się tacy przeciętni...

Raija jechała konno do Antonii. Było jej zimno. Żal jej było konia i nie popędzała go.

Marzła.

Ale w stajni Antonii było ciepło. I był też chłopak, który zajął się zwierzęciem, kiedy

Raija dotarła na miejsce. Musiała dojść kawałek do domu. Stąpała cicho po udeptanym

ś

niegu.

- Oleg nic nie wie - rzekła Tonią. Stała gotowa, by narzucić futrzaną kurtkę. Na swą

małą głowę już nasunęła zbyt dużą czapkę. - Zabrał ze sobą Olgę. Powiedziałam, że będzie

mi przeszkadzała.

Raija skrzywiła się, próbując się uśmiechnąć. Pomyślała, jak Oleg by zareagował,

gdyby dowiedział się prawdy.

Pomyślała, co by powiedział Jewgienij, jeżeli w ogóle by się odezwał.

- Czy potrzebujemy więcej niż jednego wozu? - Tonią popatrzyła pytająco na Raiję.

Tego żadna z nich nie wiedziała.

- Niewiele można zabrać, jeżeli wszystkie rzeczy trzeba nieść samemu - rzekła Raija

ostrożnie.

Tonią uśmiechnęła się.

- Powinnam była zapytać - wyrzucała sobie. - Do diabła, nie jestem wcale lepsza od

tych damulek... Nie chciałam nikogo zranić, dlatego nie spytałam. Nie pomyślałam.

Weźmiemy dwa wozy, co? Jest też trochę osób do przewiezienia...

Raija czuła tę samą niepewność co Tonią. Co innego obiecać pomoc, a co innego

pomóc, tak by przypominało to podanie ręki. Nie powinno to wyglądać jak jałmużna, jak

dawanie czegoś, na co nas stać tylko dlatego, że jesteśmy lepiej sytuowani.

Nie w ten sposób...

Szare domy wydawały się nieduże, kiedy Raija z Tonią prowadziły konie wąskimi

uliczkami.

Urzędnicy już przybyli. Norkin wyrzucał mieszkańców, zasłaniając się prawem.

Jego samego nie było. Nikt z rodziny Norkinów nie widział, jak żony marynarzy

opuszczają swe domy z pochylonymi głowami. Opłaceni ludzie starannie zamykali za nimi

drzwi na klucz.

Raija i Tonią zaciskały zęby, kiedy pomagały umieszczać w wozach dzieci i sprzęty

wybrane często całkiem przypadkowo. Nie rozmawiały ze sobą. Nie rozmawiały z kobietami,

które skupiły się wokół nich.

Nie było to konieczne. Rozumiały się nawzajem. Nie chciały dostarczać gapiom

dodatkowej rozrywki.

W najbliższych dniach tłum będzie mógł zobaczyć wiele innych rodzin wyrzucanych z

domów. Przyzwyczai się do tego.

Lecz tego pierwszego dnia Archangielsk obiegła wieść, że żony Jurkowa i Bykowa

zabrały kobiety i dzieci wyrzucone na bruk i dały im dach nad głową.

Nie więcej niż dach nad głową. Strych nad stajnią Toni służył przez część roku za

mieszkanie stajennym, których zatrudniała.

Mężczyźni nie stawiali większych wymagań co do wyglądu pomieszczeń. Rzadko

mieszkali tu dłużej. Z nowymi mieszkańcami rzecz miała się inaczej.

Ale nawet niewielki kąt w stajni to coś lepszego niż tułanie się pod gołym niebem.

Ś

ciany stajni chroniły przed wiatrem i śniegiem.

Anatolij Norkin nie przejmował się losem wyrzucanych kobiet. A Tonią i Raija nie

przejmowały się tym, co sobie o nich pomyśli.

Wyciągnęły do potrzebujących pomocną dłoń nie dlatego, by zrobić mu na złość. Nie

uczyniły tego po to, by przysporzyć mu złej sławy. Nie martwiły się wcale, jak zareaguje.

Ale powinny znać jego zdanie.

Słowo po słowie powinny usłyszeć, co Anatolij Norkin sądzi o Jurkowej i Bykowej.

Powiedział o tym wyraźnie przy posiłku, a w domu Norkinów tylko panu domu wolno

było wypowiadać się przy stole.

Jego syn, Nikołaj, miał dobrą pamięć. Powtórzył wszystko Jelizawiecie.

Płakała, opowiadając o tym Raiji.

6

- Nie płacz! - Raija gładziła Jelizawietę po plecach. Pocieszała dziecko, pocieszała

młodą kobietę. - Nie płacz, moja mała! Mów słowo w słowo, co pamiętasz. Łzy nic nie

pomogą. Nic a nic.

Jelizawieta również tej nocy wróciła po kryjomu. Wśliznęła się jak złodziej.

Tej nocy drzwi zaskrzypiały. Jęknęły. Jewgienij nie spał. Ramię, chłód, myśli,

zmartwienia - wszystko mu dokuczało.

I jeszcze Jelizawieta.

Złość. Przesłuchanie. Wymówki.

Jelizawieta siedziała w swoim łóżku. Była jeszcze noc. Powinna spać, lecz jedyne, co

mogła, to płakać.

Nie o wszystkim powiedziała Jewgienijowi, kiedy ją wypytywał i domagał się

zgodnych z prawdą odpowiedzi. Pewne rzeczy mogła wyznać tylko Raiji. Lecz płacz

przygniatał jej pierś, tłumił słowa.

- Groził... że powstrzyma... aktywne kobiety - wybełkotała wreszcie Jelizawieta.

- Słyszałam już o tym - odparła Raija niezrażona.

- Dlaczego to robisz? - spytała Jelizawieta, szlochając. Rękaw koszuli nocnej Raiji był

mokry od łez. - Dlaczego? - Nie czekała na odpowiedź, tylko jeszcze bardziej się rozpłakała. -

Nie wiedziałam, że Jewgienij i Oleg mają u niego dług... - rzuciła ze łzami.

- Ja też nie - odparła sucho Raija. Kołysała w ramionach bratanicę Wasilija. Gładziła

ją po włosach.

Ż

eby naprawdę pocieszyć Jelizawietę, musiałaby obiecać, że pójdzie do Anatolija

Norkina, upadnie przed nim na kolana i cofnie wszystko, co powiedziała.

Tego jedynego nie mogła zrobić.

- Zażąda spłaty długu. Raija skinęła. Dawno już się tego spodziewała.

- Powiedział, że Jewgienij i Oleg nie są w stanie zapłacić. Czy będziecie się musieli

wyprowadzić? Czy Tonią i Oleg również? Czy stracicie wszystko, co macie?

Raija nie wiedziała. Nie znała odpowiedzi. Pytała Jewgienija. Pytała Olega. Żaden z

nich nie chciał jej powiedzieć prawdy.

- Nie wiem.

- Dlaczego to robisz? - spytała Jelizawieta ponownie. Wyswobodziła się z objęć Raiji.

Usiłowała zobaczyć ją w ciemności. Dostrzegła jedynie żar w oczach.

Tę nieugiętość, desperację, dumę, upór...

Raija potrząsnęła głową. Dlaczego? Mogłaby całą noc wymieniać powody. Może nie

skończyłaby do rana, a nawet do następnej nocy.

Mogłaby też odpowiedzieć krótko. Nie tłumacząc wszystkiego, ale mówiąc prawdę.

- Muszę.

Jelizawieta opadła z powrotem na poduszkę. Roześmiała się przez łzy. Drżała, ale nie

chciała, by Raija ją objęła, nie chciała, by przytulała ją jak dziecko.

Nie była już dzieckiem. Już nie. Ona też stanowiła część tej gry. W większym stopniu,

niż by sobie tego Raija życzyła.

- Zagroził, że cię powstrzyma, choćby nie wiem co...

Raija uśmiechnęła się blado, w ciemności błysnęły jej zęby. Westchnęła krótko

zmęczona.

- Wiesz, że opowiadają o tobie historie... Układają pieśni... Nazywają cię Carycą.

Wiesz o tym?

Raija skinęła.

- Wykorzysta to, Raija - Raisa. Powiedział... powiedział, że są odpowiednie miejsca

dla tych, którzy uprawiają szarlataństwo. Dla tych, którzy są w zmowie z diabłem, którzy

ubliżają Matce Rosji, carycy...

Jelizawieta rozpłakała się.

Raiję przeszył dreszcz, ale nie pozwoliła opanować się strachowi. Nie do końca. Nie

brała na poważnie gróźb Anatolija Norkina, nie dziś w nocy.

Nie była w stanie.

Roześmiała się cicho, ale w jej śmiechu zabrzmiał smutek. Oparła się o ścianę i

roześmiała z bezsilności.

- Nie ma się z czego śmiać - rzekła Jelizawieta przestraszona.

Zaczynała rozumieć potęgę Anatolija Norkina. Zaczynała rozumieć, jak wielka jest

owa sieć, której istotną część stanowił ojciec Nikołaja.

- Sądzisz, że caryca pomyśli, że jej w jakiś sposób zagrażam? - spytała Raija. - Raija z

Archangielska nie jest osobą, która mogłaby zasiąść na tronie Romanowów, Jelizawieto.

- Ale mogłaby trafić do więzienia Romanowów - odparła Jelizawieta.

- Norkin nie może do tego doprowadzić - zapewniła Raija bez zająknięcia i pomyślała,

ż

e pewnie by mógł, ale nie chciała denerwować Jelizawiety. Była noc i Jelizawieta musiała

się przespać. Z dziewczyny wkrótce zostaną skóra i kości. Jadła za mało, za dużo się

martwiła, za mało spała...

Dziwnie było tak siedzieć na brzegu łóżka Jelizawiety. Minęło dużo czasu, odkąd

Raija siadywała na łóżku Michaiła, patrząc, jak zasypia. Niekiedy wypełniało ją to

wewnętrznym spokojem. Widok łagodniejącej twarzy, ciemnych rzęs na policzkach, uśmiech

przez sen.

Innym razem ogarniało ją zniecierpliwienie, niepokój. Istniało tysiąc innych rzeczy,

które wolałaby robić, niż siedzieć przy łóżku dziecka, które nie chce zasnąć. Które woli czuć

zapach mamy, trzymać ją za rękę, słuchać bajek, niż pozwolić się ogarnąć snowi.

Jelizawieta również pragnęła, by ktoś przy niej teraz siedział. Kto obroniłby ją przed

ciemnością, kto by czuwał, przynajmniej przez chwilę, kto by przy niej był, kto by się o nią

martwił.

Słowa, które wyszeptała tuż przed zaśnięciem, z czego chyba nie całkiem zdawała

sobie sprawę, długo dźwięczały Raiji w uszach.

- Czy naprawdę mnie kochasz, Raija? Naprawdę mnie kochasz?

- Kocham cię - odparła Raija. - Naprawdę. Pytanie Jelizawiety sprawiło Raiji ból.

Zapiekło. Czy musiała zapytać?

- Nie wydajesz się zbytnio zaskoczona.

Jewgienij zasiadł przy końcu stołu w kuchni.

Raija westchnęła. Ona także była zmęczona. Tłumienie uczuć w rozmowie z

Jelizawieta wyczerpywało w równym stopniu jak noszenie kamieni.

- Wiedziałam - odparła. Z trudem znosiła ten ton głosu męża. Jewgienij nie powinien

patrzeć takim wzrokiem.

- Czy uznałaś, że to nie jest na tyle ważne, by mi o tym powiedzieć? A może myślałaś,

ż

e w ogóle nie ma o czym mówić?

- Miałam nadzieję, że to minie - westchnęła Raija, gryząc kostki dłoni. - Urządziłbyś

prawdziwe piekło, sam to przyznasz. A ona robiłaby wszystko, by i tak się z chłopakiem

spotykać. Łudziłam się, że jej przejdzie, że zniknie jak chmury na letnim niebie. Minie..

- Tam, gdzie jest jakiś Norkin, nie ma letniego nieba! - Jewgienij zacisnął pięść.

Rozluźnił dłoń i zacisnął ją ponownie. - Myślisz, że stary wie? Zdajesz sobie sprawę, co może

zrobić?

Raija przełknęła. Miała ochotę schwycić niespokojną dłoń Jewgienija. Miała ochotę ją

przytrzymać, uścisnąć. Ale nie zdobyła się na to, by wyciągnąć ręce nad stołem, dotknąć

męża.

Nie zdobyła się na to.

Dzielił ich zbyt duży dystans.

- Dla ilu rodzin znalazłyście dom? - spytał. Raija nie wiedziała, czy naprawdę jest

ciekaw. Spytał w sposób, który nie zdradzał żadnych uczuć.

- Dla dwudziestu kilku kobiet - odparła. - Jedenaście z nich znalazło schronienie u

krewnych. Przynajmniej na czas zimy.

Jewgienij potrząsnął głową.

- Jesteście z Tonią z piekła rodem! Raija nie wiedziała, czy miała to być pochwała, bo

i to powiedział bez wyrazu.

- Zostało siedemnaście - westchnęła Raija. - Siedemnaście domów do opróżnienia. Nie

ma w nich wielu dzieci, w każdym razie małych. Większość to starsze kobiety.

- Nie wierzyłem, że uda się wam cokolwiek dla nich znaleźć. Poza tymi, które

rozlokowałyście w stajni Toni...

Czyżby dosłyszała nutę radości w jego głosie? Odrobinę podziwu? Mrok skrywał jego

twarz, otaczał tak ciemnym cieniem, że nic nie można z niej było wyczytać. Raija musiała

zgadywać po głosie.

- Zdołacie pomóc również pozostałym siedemnastu?

- Postaramy się.

- Może zdobędziemy pieniądze na spłacenie długu. Raija wstrzymała oddech.

Jewgienij powiedział to z dziwnym napięciem. Jakby rzucił wielki kamień w wodę, który

przeciął z pluskiem jej powierzchnię. Potem zapadła cisza. Po wodzie rozchodziły się kręgi.

Dopływały niemal do brzegów. Niemal ich dotykały.

- Poświęcimy jeden statek, jeżeli będziemy musieli.

- Jak? - spytała Raija.

- Nie wszyscy darzą Norkina sympatią - odparł Jewgienij. - Znajdą się tacy, którzy nie

będą mu posłuszni. Byle tylko on sam się o tym się nie dowiedział.

Raija uważała, że to ryzykowne, ale może stanowić rozwiązanie.

Nie pytała Jewgienija, jak długo z Olegiem nad tym się zastanawiali i co zdecydowali.

Nie pytała, czy od dawna nosił się z zamiarem sprzedaży.

Jeżeli będzie chciał powiedzieć, na pewno sam jej powie.

- Nie poproszę go o wybaczenie!

Uśmiechnął się. Raija dosłyszała to. Poznała, że jego głos złagodniał. Usłyszała, jak

wypuszcza powietrze przez nos, zanim oznajmił:

- Po jakimś czasie wreszcie zrozumiałem.

- I nadal uważasz, że powinnam przeprosić Norkina? - spytała Raija po chwili

milczenia.

Czekała w napięciu. Odpowiedź Jewgienija wiele dla niej znaczyła, wiele mogła

powiedzieć.

Miała wskazać jej drogę. Im obojgu. Raija zastanawiała się, czy Jewgienij również

dostrzegał wagę swych słów. Czy może po prostu odpowiadał na jakieś tam pytanie. Jedno z

wielu, które zadawała. Bywały momenty, kiedy wzdychał zrozpaczony, ponieważ chciała

poznać na wylot jego duszę, chciała wszystko o nim wiedzieć, znać jego myśli.

- Zgodziłem się poświęcić statek, prawda?

Nie takich słów Raija się spodziewała. Co prawda odpowiedź Jewgienija mieściła w

sobie to samo, ale czasami słowa, które znaczą to samo, mogą brzmieć inaczej.

Teraz Raija wsłuchiwała się w ich muzykę. To nie ta melodia, która miała otworzyć

zamknięte drzwi jej serca.

Otworzyć przed nim jej duszę.

Dla nich obojga.

To nie był odpowiedni moment, kiedy mogłaby poprosić go, by przyjrzał się sobie i

spróbował zobaczyć siebie jej oczyma w chwili, kiedy powiedziała Anatoiijowi Norkinowi

prawdę. To nie pora, by uzmysłowić mu swe rozczarowanie.

Nie mógłby zrozumieć.

- Mam nadzieję, że nie dojdzie do tego, byś musiał poświęcić statek - rzekła.

Przemilczała to, o czym z płaczem mówiła jej Jelizawieta.

Ż

aden urząd nie uwierzy, że w krążących o niej opowieściach kryje się coś więcej niż

bajki. Nie tworzy się oskarżeń przeciw ludziom na podstawie pieśni śpiewanych w tawernach.

Czyż nie?

- Ja także - westchnął Jewgienij.

Lecz jego odpowiedź nie stała się wstępem do ciepłej, miłej rozmowy. Nie zrodziła

niczego nowego. Nawet pustki.

Raija poszukała męża wzrokiem, lecz nie udało jej się podchwycić jego spojrzenia.

Nie udało jej się nawet sprawić, by zrozumiał, że szukała z nim kontaktu.

- Kładziesz się? - spytała.

- Jeszcze trochę posiedzę - odparł. Łóżko wydawało się takie szerokie, gdy położyła

się w nim sama.

Minęło parę dni i nic się nie wydarzyło. I nocy, podczas których Jelizawieta nie

wymykała się z domu. W ciągu dnia kilka razy znikała na dłużej. Raiji wydawało się, że

potem na dziedzińcu pojawiało się więcej śladów stóp, ale o nic nie pytała. Ich stodoła równie

dobrze nadawała się na spotkania, jak każde inne miejsce.

Ostatnie siedemnaście wdów zostało w swych domach. W niepewności i strachu.

Czekając na pukanie do drzwi. Spodziewając się, że kiedy je uchylą, zobaczą przedstawicieli

władzy, żądających opuszczenia mieszkań.

Raija i Tonią poświęciły mnóstwo czasu oraz argumentów, by postarać się o dach nad

głową dla wyrzuconych kobiet.

Prosiły gromkim i ściszonym głosem. Sprawiły, że ludzie poczuli, iż mogą uczynić

coś wielkiego, otwierając swój dom dla potrzebującej kobiety lub dziecka, które w razie

odmowy nie przeżyłoby zimy. Obiecywały cząstkę raju ludziom, którzy przyjmowali wdowę

na swoje utrzymanie. Którzy właściwie nie potrzebowali więcej służby, ale dawali się

przekonać do przygarnięcia matki z dzieckiem.

Schlebiały i prawiły komplementy. Czasem wcisnęły jakiś grosz.

Obiecywały przychylność świętych wszystkim, którzy okażą wspaniałomyślność.

Obiecywały, że Najświętsza Panienka weźmie w opiekę tych, którzy okażą miłość bliźniego.

Zdarzało się też, że niektórzy odmawiali. Zamykali drzwi przed nosem. Pytali, czy

mogą otrzymać w zamian coś więcej niż wątpliwe obietnice raju po śmierci.

Niektórzy mężczyźni nazywali Raiję i Tonie aniołami, ale przy tym sugerowali, że

skosztowanie przedsmaku raju gdzieś między ich udami i biustem pomogłoby w szukaniu

kluczy i uprzątnięciu pokoi.

Dziękowały za ten rodzaj miłości bliźniego.

Straszono ich wójtem, żołnierzami i diabłem oraz niebezpieczeństwami, które mogą

na nie czyhać w ciemnych uliczkach.

Spotkały też takie kobiety, które uważały, że Raija i Tonią przynoszą wstyd całemu

rodzajowi żeńskiemu nad Morzem Białym.

Ale nie mogły się poddać. Nie mogły. Siedemnaście kobiet nadal czekało na dzień, w

którym utracą swe domy.

Jewgienij miał nadzieję, że nie będzie musiał poświęcić statku.

Raija spodziewała się wszystkiego i niczego. Zorientowała się szybko, że ktoś szedł w

jej stronę. Widziała go już z daleka. Była przygotowana.

Ale nie na to, co się stało.

Wyglądał na tego, kim był - na chłopca na posyłki. Może pracował w stajni, może w

ciemnej kuchni, do której rzadko zaglądali jaśnie państwo.

Na wpół dorosły, na wpół wyrośnięty.

Papier, który wcisnął Raiji do ręki, nosił brudne ślady jego palców.

- Pani prosiła mnie, żebym powiedział, co tu jest napisane, gdybyś nie umiała czytać -

bąknął przez nos. W niebieskich oczach, które utkwił w Raiji, nie było śladu pogardy.

Powiedział to, o co go proszono. Za co mu zapłacono. Raija nie miała pewności, czy w ogóle

dostrzegał w wypowiedzianych przez siebie słowach coś obraźliwego. - Chce z tobą pomó-

wić. Możesz od razu przyjść. Czeka na ciebie. Możesz iść ze mną...

Wzruszył ramionami. Wskazał na sanie, które zostawił na dziedzińcu.

Raija dostrzegła kątem oka, że nie były to te najlepsze we dworze Norkina, lecz

służące do wożenia towarów.

Jego pani wszystko starannie dobrała.

Raija rozłożyła papier. Miała nadzieję, że Jelizawieta jeszcze przez chwilę zostanie w

stodole. Zastanawiała się, czy był też tam młody Norkin. Czuła pokusę, by pójść i sprawdzić,

ale to mogło okazać się ryzykowne. Nigdy nie posunęłaby się tak daleko. Nieskończenie

wiele powodów powstrzymywało ją przed kontrolowaniem Jelizawiety.

Raija ujrzała strome pismo kobiety, która zawsze dostawała to, co chciała.

Jakakolwiek odmowa nie mieściła jej się w głowie.

Nie prosiła o nic - wydawała polecenia.

Raija złożyła list. Popatrzyła spokojnie na chłopaka. Jej oczy zwęziły się.

Czekał.

- Zapamiętasz dobrze? - spytała.

Popatrzył zakłopotany. Skinął głową.

Raija uśmiechnęła się swym najbardziej czarującym uśmiechem. Złożyła pismo z

pieczęcią lakową Norkinów na mniejsze części.

- Pozdrów swoją panią i powtórz jej, że nie mogę dzisiaj skorzystać z jej zaproszenia.

Muszę wpierw rozważyć, czy będę mogła przyjść jutro. Jeśli tak, przyjdę z samego rana.

Jeżeli nie dostanę od niej wiadomości, uznam, że się zgadza. Jeżeli twoja pani życzy sobie

widzieć mnie wcześniej, ufam, że wie, gdzie mnie znaleźć. Znajdę czas, by z nią

porozmawiać, ale nie na to, by ją ugościć.

Chłopak nieco zbladł. Nie takiej odpowiedzi się spodziewał.

Raija czuła, że pani Norkin również się nie spodziewała odmowy.

- Czy nie mogłabyś tego napisać? - wyjąkał.

- Nie - rzekła Raija krótko. - Myślę, że bezpieczniej będzie, jeżeli ty przekażesz jej

wiadomość, słowo w słowo, niż jeśli ja to napiszę.

Raija potrafiła być przebiegła. Obraza w słodkim opakowaniu stanowiła nowe

doświadczenie. Niektórzy to lubią. W takim razie nie będzie im odmawiać tej przyjemności...

Raija po łokcie unurzała ręce w cieście. Mąkę miała dosłownie wszędzie - we

włosach, na ubraniu. Istniały prace, z którymi była na bakier, i należała do nich większość

zajęć kobiecych.

Pieczenie chleba wyjątkowo lubiła. Podczas ugniatania ciasta można było się pozbyć

wielu złych i trudnych emocji. Ciasto poddawało się. Można w nie bić, aż się rozrywało, ale

dzięki temu chleb stawał się lepszy.

A żadne słowa, które się przy tym mruczało, nie wpływały na zmianę smaku

gotowego pieczywa.

Raija lubiła piec chleb. Ale po każdym pieczeniu musiała sprzątać całą kuchnię, prać

ubranie i myć włosy.

Usłyszała turkot przed domem i wyjrzała przez okno. Tym razem zaprzęgnięto sanie

używane od święta, z wymalowanymi po bokach inicjałami rodziny. Konie wyczyszczone,

dobrze utrzymane.

A Fewronia Norkina wyglądała jak okryta futrem góra na ruchomym tronie.

Nie była wysoka, ale nadrabiała wymiarami wszerz. Raija zastanawiała się, ile wilków

oddało życie na jej futro.

To nie wypływało ze złośliwości. Raija uśmiechnęła się. Chcąc przetrzeć twarz,

ubrudziła ją mąką jeszcze bardziej. Przewróciła niechcący drewniany ceber, kiedy próbowała

trochę sprzątnąć.

- Zabierz Misze do bocznej izby! - skinęła głową w stronę Jelizawiety.

- Ale... - odezwała się dziewczyna. Dobrze wiedziała, czyje sanie zatrzymały się na

dziedzińcu. Tak się bała, że żołądek jej się ściskał, ale wiedziała, że ta wizyta dotyczy także

jej.

Chciała zostać. To tchórzostwo wymykać się z podkulonym ogonem.

- Zabierz Misze do izby i nie wychodź stamtąd, choćbyś nie wiem co usłyszała,

choćby nie wiem co się działo!

Raija wbiła w nią swój wzrok. Jej oczy bardziej przypominały czarne węgielki niż żar,

lecz omal nie ciskały iskier.

Misza już zniknął. Znał matkę i ten wyraz jej twarzy. Bezpieczniej wtedy było, gdy

dzieliły go od niej drzwi i ściany.

Jelizawieta niechętnie wyszła.

Raija wróciła do ugniatania ciasta. Wolno oskrobała palce z lepkiej masy, kiedy

rozległo się pukanie. Nie miała przecież służby, która wykonywałaby za nią szarą, codzienną

robotę.

- Bykowa? - usłyszała warknięcie, kiedy otworzyła drzwi. - Raija Bykowa?

Mało brakowało, a Raija uśmiechnęłaby się mimo wrogości, mimo powagi sytuacji.

Archangielsk nie był aż tak dużym miastem, by ludzie nie wiedzieli, kto kim jest.

Pozdrawiali ją, choć chłodno, od kiedy została żoną Jewgienija. Wtedy była obcym ptakiem,

tak że nawet pani Norkin nieznacznie uniosła brwi zaciekawiona.

- Nie wejdziesz?

Raija wprawiła przybyłą na moment w zakłopotanie. Nie przywitała się, ponieważ

ręce miała nadal w mące i cieście.

Z tego samego powodu nie mogła pomóc pani Norkin zdjąć futro. Nie mogła jej

zaproponować, by usiadła. Nie miała jej czym ugościć, jeżeli składająca wizytę na to liczyła.

Nie można tego nazwać brakiem gościnności lub uprzejmości...

- Poczekaj na zewnątrz! To nie zajmie dużo czasu! - rzuciła matka Nikołaja przez

ramię.

Stajenny cofnął się kilka kroków, gdy tylko się do niego odezwała.

Raija uśmiechnęła się ukradkiem.

Chłopak został za drzwiami.

Pani Norkin pochłaniała Raiję wzrokiem. Sama zatrudniała w kuchni trzy służące.

Utkwiła bladoniebieskie oczy w Raiji, jak gdyby chciała przeniknąć ją wzrokiem na wskroś.

- Masz na swoim utrzymaniu młodą dziewczynę, córkę Walerija Uskowa?

Raija przytaknęła.

- Jest kimś w rodzaju pasierbicy - odparła łagodnie. - Na tej zasadzie jest na moim

utrzymaniu. Należy do rodziny, chociaż nie jest moją rodzoną córką. Nie jest służącą.

- Chcę, żeby przestała zawracać głowę mojemu synowi.

Raija odgarnęła kosmyk z czoła. Czuła, jak mąka spada jej na nos. Na próżno czyniła

starania, by przybrać taki wygląd, żeby tamta mówiła do niej jak do dorosłej.

- To raczej - rzekła Raija głosem słodszym niż cukier - twój syn powinien przestać

zawracać głowę Jelizawiecie. Nie popieram tego związku bardziej niż ty, Norkina.

- Nikołaj nie biegałby za służącą! Raija pozwoliła, by zapadła wymowna cisza, zanim

ponownie się odezwała.

- Proszę zrozumieć, że wcale ich nie zachęcam. Zabroniłam dziewczynie się z nim

spotykać, ale nie mogę jej trzymać na uwięzi. Nie będę ganiać za dorosłą kobietą. Nie podoba

mi się to, ale wiem, że się spotykają. I o ile dobrze się orientuję, to nie Jelizawieta kusi twego

syna do zguby. On ma osiemnaście lat, jeżeli się nie mylę. Myślę, że wie, co robi...

- Ta dziewczyna, którą przygarnęłaś, jest córką dziwki. Jeszcze jako dziecko

sprzedawano ją tym, którzy mogli zapłacić! I ty mi mówisz, że mój Nikołaj ją uwodzi? Nie,

Bykowa! Nawet ślepy by zauważył, co tu się dzieje. Nawet ślepy by się domyślił, która strona

jest winna!

- Właśnie dlatego, że Jelizawieta jest tym, kim jest, że wyrosła w takich, a nie innych

warunkach, nigdy nie zostanie taka, za jaką ją bierzesz! - Raiję ogarnęła złość na matkę

Norkina, ponieważ zaatakowała Jelizawietę, która nie mogła się bronić. Słysząc ten nie-

sprawiedliwy atak omal nie schwyciła za wałek do ciasta dla podkreślenia swoich słów.

Łatwo jest siedzieć na jedwabnych poduszkach i patrząc z góry, oceniać życie innych

ludzi.

- Chciałabym wiedzieć, kto ciebie wychowywał, Norkina, czy przypadkiem nie

urodziłaś się gnieździe żmii!

Matka Nikołaja zaczęła ciężko oddychać, jej twarz nabrała czerwonej barwy. Oczy

zniknęły w licznych fałdach skóry.

- Już rozumiem, dlaczego niektórzy uważają, że jesteś nieuprzejma - rzekła żona

starego Norkina. Udało jej się niemal przywołać wyraz twarzy tak typowy dla jej męża. -

Mimo wszystko złożę ci propozycję, Bykowa. Nie wyobrażam sobie, jak mogłabyś z niej nie

skorzystać. Nie mówię tego, żeby wywrzeć na tobie presję.

Mój maż ma dzisiaj rozmawiać z gubernatorem. Ma mu powiedzieć o pogłoskach,

jakie krążą tu w Archangielsku o pewnej kobiecie. Kobiecie, która przybyła do miasta jako

obca i która również później znacznie się wyróżniała spośród innych. Która, jak się zdaje,

stawia się ponad prawem i władzą kościoła. A nawet ponad carem. Która drwi z carycy

Elżbiety...

- Jaka to propozycja? - spytała Raija niewzruszona.

W żołądku czuła lodowate zimno, ale nie pozwoliła sobie na strach. Ta kobieta nie

będzie przychodzić do jej domu z groźbami, myśląc, że ją nastraszy.

To nie w taki sposób można nakłonić Raiję Bykową do ustępstw.

- Mój mąż nie darzy cię serdecznymi uczuciami, Bykowa. Muszę przyznać, że

podzielam jego zdanie. Rozmowa z tobą niestety nie zmieniła mojego stosunku do ciebie.

Sądziłam, że dwie kobiety mogłyby dojść do porozumienia... - Westchnęła. Zabrzmiało to

sztucznie. - Mogę sprawić, żeby zapomniał o długu twego męża i Jurkowa. By go skreślił.

Mogę sprawić, żeby zapomniał, że kiedykolwiek go obraziłaś. Żeby powiedział

gubernatorowi, że przez pomyłkę podał mu informacje niezgodne z prawdą.

Cisza była nie do wytrzymania, ale Raija nawet nie mrugnęła.

- Jednak nie chcę widzieć tej dziewczyny w pobliżu mego syna!

- Masz rację, Norkina - odezwała się Raija. - Nic nie wyniknie z naszego spotkania. W

przeciwieństwie do ciebie nie handluję ludzkim życiem. I podtrzymuję wszystko, co

powiedziałam twojemu mężowi.

Fewronia Norkina nie zamknęła za sobą drzwi.

7

Raija nakazała Jelizawiecie milczeć o wizycie niecodziennego gościa. Nietrudno było

ją przekonać. Gorzej poszło z Michaiłem, który dopiero za sporą porcję brązowego cukru

obiecał trzymać język za zębami. Nie rozumiał, dlaczego to takie ważne, by tato się o tym nie

dowiedział, ale słodycze kusiły.

Jelizawieta wyglądała blado. Zarzuciła Raiji ręce na szyję i podziękowała na ucho. Nic

więcej nie musiała mówić. Raija również nie oczekiwała niczego więcej.

Powiedziała sobie, że nie pamięta wizyty Fewronii Norkiny. Nie prosiła Jelizawiety o

zerwanie z Nikołajem Norkinem. W głębi duszy żywiła nadzieję, że Jelizawieta ma dość

rozumu, by wiedzieć, co jest dla niej dobre. Nie chciała jej nic narzucać. Nie była matką, nie

w taki sposób.

Raija nadal robiła to, co sobie poprzysięgła - pomagała tym, których Anatolij Norkin

wyrzucił z domów.

Nadszedł jeden z ostatnich dni przed nastaniem ciemności. Zima nieubłaganie

upominała się o swoje. Chwytała obiema rękami.

Tego dnia obie z Tonią były bardzo poruszone.

Dwie spośród siedemnastu kobiet zdołały spłacić dług. Ani Raija, ani Tonią nie

pytały, w jaki sposób. Domyślały się, ale uważały, że to nie ich sprawa. Cieszyły się, że

prawie dziesięć osób zachowa dach nad głową.

Jedna z kobiet wyznała półgłosem, że może na wiosnę popłynie do Norwegii jako

kucharka załogi Norkina.

A więc przynajmniej jedna mu się przyda.

- Pewnie dlatego, że jest z nich najładniejsza - stwierdziła Tonią cierpko, kiedy

wracały razem z Raiją. - Nawet nie jest zbyt wyniszczona, chociaż ma czworo dzieci i tyra jak

wół. Wszystkie zęby zdrowe i błyszczące włosy. Jak one to robią? Czy to dzięki zupie rybnej?

Ja przecież także jem ryby.

- W każdym razie zostaje - rzekła Raija. - I to jest najważniejsze.

- Naprawdę? - zdziwiła się Tonią. - Sprzedałabyś się za to? Ty nawet nie chcesz prosić

Norkina o wybaczenie! To tanio, jeśli porównywać, moja piękna pani!

- Nie wiemy, co zrobiła! - zaoponowała Raija. - Możemy co najwyżej zgadywać, ale

nie wolno nam głośno mówić o czymś, czego nie jesteśmy pewne...

- Jednak to trochę podejrzane, że stary Norkin pozwolił zostać dwóm najładniejszym

kobietom - westchnęła Tonią. - I można tylko się spodziewać, że nie wszyscy będą tak

delikatni jak my. Ludzie będą gadać!

Raija również westchnęła. Była zadowolona, że sprawy jakoś się układały. Ale nie

zawsze podobał jej się sposób, w jaki to się odbywało.

Poza tym to jeszcze nie koniec. Kilka wdów samodzielnie postarało się o nowy dom.

Kilku się to udało, ale została jeszcze garstka potrzebujących.

Garstka kobiet, ale w sumie całkiem sporo osób, choć każda miała małą rodzinę.

Raija nie wiedziała, co robić. Pukały już do tak wielu drzwi. W całym Archangielsku

szukały pomocy.

Wydawało się, że nie ma już żadnych szans, a mimo to Raija czuła, że nie wolno im

się poddawać.

Musiały próbować. Nie mogły rezygnować, dopóki wszystkie kobiety nie znajdą

schronienia. Obie z Tonią miały czym wypełnić dzień - czymś więcej niż tylko szorowaniem

podłóg i pieczeniem chleba.

- Weźmiemy wóz - zaproponowała Tonią - i wyjedziemy poza miasto. Ludzie są tam

bardziej życzliwi. Zauważyłaś?

Niezły pomysł.

Przed stajnią Toni czekał wóz z insygniami gubernatora i carycy. Obok niego młodzi

ż

ołnierze z rozbieganymi spojrzeniami oraz oficer występujący w imieniu prawa, gubernatora

i carycy Elżbiety, i... w imieniu Anatolija Norkina.

- Raisa Bykowa? Nie mogła zaprzeczyć. Tak, to ona. Nie ukrywała niczego. Była tą, o

którą pytali. Zdawała sobie sprawę, że może dojść do tego spotkania, choć odsuwała od siebie

tę myśl i nawet Toni o niczym nie wspomniała.

- O co chodzi? - spytała Tonią ostrym tonem. Trzymała Raiję mocno za ramiona,

gotowa jej bronić gołymi rękami.

- Mamy rozkaz aresztować tę kobietę, Raisę Bykowa.

- Za co? - Tonią wywróciła oczami. - Na Boga! Ludzi nie aresztuje się ot tak sobie,

bez powodu. Jakiego przestępstwa, na miłość boską, miałaby się dopuścić? To jakieś

nieporozumienie! Czy nie wiecie, kim ona jest?

- Otrzymaliśmy rozkaz - rzekł oficer sucho. Nie miał zamiaru na ten temat

dyskutować.

Raija wyswobodziła się z ramion Toni. Uśmiechnęła się do przyjaciółki, pogładziła ją

pośpiesznie po policzku.

To dziwne, ale ogarnął ją wielki spokój. Niezwykły spokój.

Czuła to, od kiedy zobaczyła nieznajomych. Zrozumiała, kim byli, zrozumiała, w

jakim celu przybyli. Na kogo czekali.

- Postaraj się, by Jewgienij się o tym dowiedział - rzekła spokojnie. - Zaopiekuj się

Misza i uważaj na Jelizawietę. Wszystko się jakoś ułoży...

- Nie możesz, Raija! Na Boga...

Ale Raija odsunęła się od Toni. Stanęła między żołnierzami. Popatrzyła na nich

pytająco. Nawet jej nie dotknęli, prowadząc ją do wozu.

Wsiadła do niego z godnością. Ubrana na czarno w ostatnim ciemnoniebieskim

ś

wietle tego dnia. W ostatnim świetle o tej porze nowego roku.

Raija Bykowa aresztowana. Za przestępstwa, których nawet nie trudzili się wymienić.

Poszła ramię w ramię z młodzieńcami, którzy mogliby być może nie jej synami, ale w

każdym razie młodszymi braćmi. Chwilami czuła na sobie ich spojrzenia rzucane z ukosa.

Prawie jakby ją pytali, dlaczego znalazła się między nimi, czy mimo wszystko nie zaszło

jakieś nieporozumienie.

Raiji przemknęło przez głowę, że powinna była Tonie poprosić, by przekazała

Jelizawiecie, że to nie jej wina.

Nikt jej nie bił, nie drwił z niej, nie kopał, nie opluwał. Raija spodziewała się, że

inaczej ją potraktują, choć nie wiedziała, dlaczego tak pomyślała.

Jewgienij mówił jej, że uciekła przed stosem oskarżona o czary. Pewnie wtedy

również ją aresztowano.

Nie pamiętała:

To musiało być potworne, skoro się z tym pogodziła i nie usiłowała sobie

przypomnieć.

Musiało pozostać w ukryciu, za zasłoną zbawiennej niepamięci, przez którą nie mogła

się przedrzeć.

Jednak coś w niej porównywało sytuację z przeszłości i obecną.

Zmusiło ją, by usiadła na wąskiej ławeczce i nie słyszała nawet kapiącej wody.

Ubranie nasiąknęło wilgocią, kiedy oparła się o ścianę. Raija roześmiała się w duchu - mogło

być gorzej. Mogłaby przymarznąć.

Jednak jej położenie wcale nie było zabawne.

Nikt do niej nie przyszedł, by wytłumaczyć, dlaczego znalazła się w więzieniu,

dlaczego ją tu przyprowadzono. Brzęczeli kluczami, prowadząc ją przez korytarze, a potem

schodami w dół.

Aż do tego zimnego, wilgotnego pomieszczenia. Nie sądziła, by mogła to być piwnica.

Nikt nie był w stanie budować tak głębokich piwnic tu na północy, gdzie ziemia tylko

czasami odrobinę tajała. Nawet gdyby się komuś to udało, już pierwszego roku piwnica

przesunęłaby się, a jej ściany przekrzywiły.

Raija wiedziała tylko, że pomieszczenie było zimne i wilgotne, nieduże, ściany miało

z kamienia, gdyby przypadkiem przyszło jej do głowy próbować ucieczki, na przykład

skrobiąc ziemię ze ściany.

Raija zastanowiła się, czy ktoś został kiedyś doprowadzony do ostateczności i

próbował wyryć korytarz, że pomyślał, iż to w ogóle możliwe.

Zastanowiła się, czy sama wtedy, w Vardo, próbowała w ten sposób uciec. Blizny na

jej ciele mówiły za siebie. Chociaż już nie rozumiała ich języka. Może nie chciała rozumieć.

Może kiedyś usiłowała drapać paznokciami zimne, mokre kamienie. Może zdarła opuszki

palców do krwi, kiedy starała się przedrzeć przez ścianę zimnego więzienia.

Pewnie nie powinna tego pamiętać.

Pragnęła, by ogarnęła ją złość, ale teraz czuła tylko dziwny spokój i zmęczenie.

Raija obudziła się. Usiadła. Ciało miała odrętwiałe i obolałe.

Zabrano jej grubą kurtkę. Zabrano jej wszystko, co posiadała wartościowego.

Nie znaczy to, że nosiła rzeczy o dużej wartości. Nie lubiła tego, co nazywała

rozrzutnością. Nigdy nie szastała pieniędzmi.

Zapragnęła odzyskać kurtkę. Wilgoć wżerała się w ubranie, była dosłownie wszędzie -

jako cienka warstwa wody na ścianach i jako para w powietrzu.

Raija mogła zobaczyć swój oddech. Ruchomy biały obłoczek w czarnym

pomieszczeniu dotrzymywał jej towarzystwa.

Dziwne, że w ogóle udało jej się tu zasnąć. Nie rozumiała, jak to się stało, ale dobrze,

ż

e zmorzyła ją senność. Upłynęło trochę czasu.

Czy dużo? Była noc czy dzień? Raija nie znalazła niczego, co pomogłoby jej mierzyć

upływ czasu, na co by mogła spojrzeć i zgadnąć, w co mogłaby się wsłuchać. Nie docierały tu

ż

adne dźwięki.

Na górze pod sufitem zobaczyła coś w rodzaju kratki wentylacyjnej. A więc w

każdym razie dochodziło tu powietrze. Dmuchało stamtąd chłodem. Tyle udało jej się

zaobserwować.

Jednak nie mogła nic przez ten otwór zobaczyć - ani nieba, ani otaczającego świata.

Wiedziała, gdzie jest, ale nie wiedziała, w której części samego budynku. Nie potrafiła

określić stron świata.

Tak, jakby zabłądziła, jakby straciła orientację.

Usiadła na ławce. Starała się nie czuć zapachów, ale na próżno - zwykła odbierać

ż

ycie również zmysłem węchu.

Jak długo musiałaby tu przebywać, by sama przejść tym zapachem, zapachem

stęchlizny?

Raija nie sądziła, by trzeba na to dużo czasu. Taki zapach szybko wgryzał się we

wszystko. Wciskał się w maleńkie otwory skóry, wnikał pod skórę.

Czy taki zapach można zmyć?

Co się działo? Co mogło się teraz dziać na zewnątrz?

Korytarze, którymi ją prowadzono, były puste. Nie rozlegały się w nich kroki.

Raiję ogarnął nienazwany strach. Pełznął cicho przez korytarze, po kamieniach.

A jeśli o niej zapomnieli?

Zapomnieli...

Kto ją usłyszy, jeśli zacznie pukać do drzwi? Kto ją usłyszy, nawet jeśli będzie

krzyczeć aż do utraty tchu?

Czy już kiedyś tak się zachowywała? Czy tak pukała, krzyczała? Czy istniało w niej

coś takiego? Czy żył w niej strach przed czymś takim? Świadomość tego, jak ją traktowano...

Nosiła na ciele ślady przypalania, chłosty. Ktoś je zostawił. Nie można temu

zaprzeczyć. Nie można wytłumaczyć inaczej.

Miała blizny po ranach zadanych ludzkimi rękami.

Nie powstały na skutek wypadku, lecz z całą pewnością zadał je człowiek, i to z

rozmysłem.

A jeśli stało się to tutaj?

Raija nie mogła przyjąć do wiadomości, że ją aresztowano.

Siedziała wszak w ciemnym lochu z kamieni. I chociaż czuła jego zapach, widziała,

odgadywała całym swym zmarzniętym ciałem, opuszkami palców i powierzchnią dłoni,

którymi dotykała kamiennych ścian, nie była w stanie tego pojąć. Jakoś to do niej nie

docierało.

Przytrafiło się to jej - i nie jej.

Była Raiją i nie Raiją.

Była tu, a jakby patrzyła z zewnątrz, z innego miejsca. Jej ciało marzło - i nie czuła

zimna.

Czuła pewnego rodzaju strach. Strach przed zamknięciem, strach, że o niej zapomną,

ż

e tu zostanie, lecz jednocześnie ożyło w niej coś swobodniejszego niż wiatr.

Czekała, że przyjdą i ją wyprowadzą. Powiedzą, że to nieporozumienie.

Mogła nieomal zobaczyć, jak sam Anatolij Norkin otwiera drzwi. Przeprasza. Mówi,

ż

e nie chciał, że przyznaje jej rację...

Raija podeszła do drzwi. Przyłożyła do nich ucho. Chciała usłyszeć kroki. Dowiedzieć

się, kiedy się po nią zjawią.

Przyjmie oprawców, dumnie siedząc na ławce.

Odgarnie do tyłu kosmyk włosów, kiedy otworzą drzwi i padnie na nią światło lampy.

Uśmiechnie się do nich zaskoczona. Nie będzie im czynić wymówek. Sprawi, że

poczują się mali, ponieważ ją tu przyprowadzili.

Powinni wiedzieć, że postąpili źle. Długo jeszcze powinni o tym myśleć.

W długich korytarzach panowała cisza. Raija słyszała swój własny oddech. Bicie

serca. Niczym szybkie kroki. Nie wolno jej dać się temu zwieść.

Musi wiedzieć, kiedy przyjdą...

Słychać tylko kapanie wody.

Tylko woda wydaje dźwięki.

Poza tym jest cicho...

- Ludzie gubernatora? - Jewgienij był biały na twarzy.

Antonia jeszcze nigdy nie widziała go takim. Nigdy nie widziała, żeby tak zbladł, żeby

miał tak surowy wyraz oczu.

- Dlaczego, do diabła, mieliby zabrać Raiję?

- Jednak to o nią pytali - powiedziała Antonia po raz kolejny. Wydawało jej się, że

musiała to powtarzać wiele razy, zanim Jewgienij pojął, o czym mówi. - Pytali o Raisę

Bykową...

- Czy zrobili jej krzywdę? Starał się opanować. Niemal zgrzytał zębami, gdy mówił.

- Szła jak na spotkanie kochanka - westchnęła Antonia.

Tego właśnie i ona nie rozumiała. Raija, którą znała, walczyła: gryzła, biła, kopała,

mówiła, co myślała. Ale teraz poszła posłusznie, jak zwierzę na rzeź.

- Norkin - rzucił Oleg.

- Dlaczego? - spytał Jewgienij, nie będąc w stanie zrozumieć, jak to się mogło stać. -

Co takiego zrobiła? Ludzie gubernatora nie mogli tak po prostu jej zabrać tylko dlatego, że

otwarcie powiedziała Anatolijowi Norkinowi, co o nim myśli. Nic innego przecież nie

zrobiła. O ile wiem...

Niepewnym wzrokiem spojrzał na Antonię.

- Czym mogłaby zasłużyć na więzienie? - spytała Antonia. - Co takiego musiałaby

zrobić?

- Nie zabrali ciebie... - zauważył Oleg. - Gdyby to miało związek z tym, czym się

ostatnio zajmowałyście, ciebie by także poprosili do wozu. To się nie zgadza. Tu nie chodzi o

to, co Raija zrobiła, lecz o to, komu się naraziła. To Norkin. Czuję, że to jego sprawka. Jest

dobrym znajomym gubernatora. Obaj dzielą dobra, jak im się podoba. Świadczą sobie na-

wzajem drobne przysługi. Mógłbym przysiąc, że to tylko drobna przysługa, jaką gubernator

wyświadczył Norkinowi...

- Zapytam go o to! Jewgienij wciągnął ubranie. Dokładnie się zapiął.

Miał w oczach ów błysk, którego Antonia nie lubiła, który budził w niej strach.

To nie wróżyło nic dobrego.

Lecz była daleka od odmawiania pokornych modlitw za Anatolija Norkina, choć

podejrzewała, że wszystko się na nim skupi.

Jeżeli sprawy potoczą się jak należy.

Może już nic nie toczyło się właściwym torem...

Antonia bała się.

- Gubernatora? - zgadywał Oleg. Widocznie rozumował inaczej.

- Do niego pójdę później - obiecał Jewgienij. Ruszył w stronę drzwi. Z całą godnością,

z na wpół poskramianą złością. Jego oczy wyglądały niczym oczy zwierzęcia, które zdolne

jest zabić. - Razem z Norkinem - dodał z takim przekonaniem, jak gdyby to już z Norkinem

ustalił.

Jewgienij należał do mężczyzn o łagodnym usposobieniu. Tak przyzwyczaili się

oceniać go ci, którzy go znali. Prawie zapomnieli o jego burzliwej młodości, o czasach

płynących wódką, kiedy uciekał przed samym sobą.

Tonią pamiętała.

Kochała go w tych latach. Nie musiałaby szukać daleko, żeby odnaleźć ten ból, który

Jewgienij jej często zadawał.

Dla Raiji Jewgienij mógłby zabić.

Antonia wiedziała o tym. Kłamstwem wprowadził ją w życie, które dzielili. Nie tylko

ze względu na siebie. Również ze względu na Raiję. Ponieważ wierzył, że jest dla Raiji tym

najlepszym, jedynym.

Może miał rację.

Wiara czyni cuda.

Raija była dla Jewgienija całym życiem. Antonia wolała nie zgadywać, co byłby w

stanie uczynić w jej obronie.

Poszła do domu. Czekała tam na nią Jelizawieta. Pilnowała dzieci. Raija zabrała ją i

Misze do miasta. Wróciła wcześnie. Uśmiechała się i była pełna nadziei. Raija również

potrafiła wierzyć.

A dziś wierzyła, że ostatnie wdowy znajdą dach nad głową.

Raija wierzyła tak mocno, że sprawy musiały się toczyć po jej myśli. Niekoniecznie

dlatego, że było w niej coś niezwykłego. Bardziej dlatego, że się nie poddawała, dopóki nie

stało się, jak to sobie zaplanowała.

W przypadku Raiji wiara prowadziła do działania.

Antonia czuła, że zachowuje się inaczej niż zwykle. Nienaturalnie. Twarz miała

zastygłą, oczy piekły, ponieważ chciała płakać, lecz nie mogła. Musiała powstrzymać łzy.

Nie chciała zachowywać się sztucznie, lecz mimo to nie potrafiła na powrót stać się

sobą i udawać, że nic się nie wydarzyło.

- Jesteś jakaś dziwna, mamo - odezwała się Olga i uścisnęła ją. Przyjrzała się jej

uważnie, gdy ją puściła. - Czy coś się stało?

- Gdzie jest mama? - spytał Misza, ufny, że nietrudno będzie na to odpowiedzieć.

- Nie mogła przyjść - odparła Antonia sztywno.

- Byli tu jacyś żołnierze - oznajmił Misza. - Pytali o mamę.

Tonią skinęła głową.

- Rozmawiała z nimi?

- Nie wiem - odpowiedziała Tonią. Nie pomyślała, że ludzie gubernatora mogą

wypytywać dzieci. Nie pomyślała, że z pewnością najpierw tutaj będą szukać Raiji.

Nie mogła nic odpowiedzieć Miszy, zanim nie dowie się czegoś pewnego. Musi to

uczynić Jewgienij.

- Idź do stajni i poszukaj mojego szala! - poprosiła Olgę. - Misza na pewno ci pomoże.

- Znowu ja muszę szukać tego, co ty gubisz! Tonią nawet się nie uśmiechnęła. Nie

zaczęła się przekomarzać tak jak zwykle. Nie przyszło jej to do głowy.

Olga popatrzyła uważnie na matkę. Potem chwyciła Misze za ramię i pociągnęła za

sobą.

- Chodź, poszukamy tego szala - rzekła czystym głosem.

Jej ciemne oczy patrzyły na Tonie z powagą. Mieściły w sobie zrozumienie, którego

Tonią chyba nie pragnęła. Jej córeczka nie powinna być mądrą małą kobietą. Powinna być

beztroskim dzieckiem. Nie powinna pojmować zbyt wiele ze świata dorosłych, w którym

istniało tyle bólu.

Olga nie powinna wykonać tego polecenia bez mrugnięcia okiem.

Mimo to Tonią była wdzięczna, kiedy usłyszała, jak za dziećmi zamykają się drzwi.

- Żołnierze zabrali ze sobą Raiję, prawda? - Jelizawieta domagała się prawdy. -

Wiedziałam, że przybyli z takim zamiarem, kiedy o nią pytali. To sprawka Norkina, czy tak?

- Dlaczego tak myślisz? - spytała Antonia podejrzliwie.

Jelizawieta tak bardzo była o tym przekonana, że musiała wiedzieć coś więcej.

Uciekała wzrokiem, wreszcie zdecydowała się wyznać całą prawdę.

W ten sposób Tonią dowiedziała się o wizycie Fewronii Norkiny w domu nad Dwiną.

Dowiedziała się, jakie warunki postawiła Norkina i jaką odpowiedź dała jej Raija.

Zrozumiała.

Stała jak sparaliżowana, kiedy Jelizawieta zarzuciła na siebie szal. Stała jak

sparaliżowana, kiedy Jelizawieta uchyliła drzwi.

- Myślę, że mogłabym coś zrobić - rzekła Jelizawieta.

Była taka zdecydowana. Wydawała się taka dorosła. Gotowa do walki.

Antonia patrzyła na nią w milczeniu. Widziała dorosłą kobietę. Później miała żałować,

ż

e jej nie powstrzymała.

- Tak, zabrali ją ludzie gubernatora - rzekł Anatolij Norkin. Nawet nie uniósł brwi.

Lecz Jewgienijowi zdawało się, że zdobył się na uniesienie kącika ust, co na początku mogło

do złudzenia przypominać uśmiech. - Tak, na pewno był jakiś powód - mówił dalej, składając

ręce na brzuchu. - Znam gubernatora jako człowieka sprawiedliwego.

- Tak, na pewno znasz gubernatora - rzekł Jewgienij i podszedł jeszcze jeden krok

bliżej Norkina.

- To znaczy? - padło nagle krótkie i ostre pytanie.

- Że chciałbym udać się do niego razem z tobą - wyjaśnił Jewgienij. - Chciałbym,

ż

ebyś poprosił o uwolnienie Raiji. Powiedział, że to nieporozumienie.

Norkin roześmiał się krótko.

- Przeceniasz moje możliwości, Byków. Prosisz mnie, bym uczynił coś, co jest

niezgodne z prawem...

Jewgienij nic nie odpowiedział.

Zobaczył, że ten człowiek bawi się jego kosztem. Czekał tylko, aż Norkin zażąda

zwrotu długu, wyłożenia gotówki na stół. Teraz.

- Myślę, że wreszcie zrozumiałem, na czym opierasz swą władzę - rzekł Jewgienij. -

Myślę, że wiem, kto za tym stoi. I myślę, że wiem, kto mógłby Raiję wydostać z więzienia

jednym skinieniem palca.

W odpowiedzi usłyszał śmiech.

Nagle Norkin zamilkł. Rozmowę przerwały jakieś głosy, krzyki. Drzwi otworzyły się

z rozmachem.

Pojawiła się w nich energiczna, drobna postać otulona wełnianym szalem.

Jej oczy były jak wzburzone morze.

- Jelizawieta!

Tylko spojrzała na Jewgienija. Szybko. Uśmiechnęła się. Lecz uśmiech zastygł na jej

twarzy, kiedy popatrzyła na Anatolija Norkina.

- Kto to jest? Roześmiała się.

- Kim ja jestem? To ja jestem winna temu, że zabrano dziś Raiję - odparła.

Rozwiązała szal. Uwolniła włosy. Rozpięła kurtkę i zdjęła ją. Trzymała coś w fałdach

spódnicy.

- Wyprowadźcie stąd tę szaloną kobietę! - rozkazał Anatolij Norkin, wskazując

palcem na Jelizawietę.

Ale służący, którym wydał polecenie, nadal stali za otwartymi drzwiami, nie mając

odwagi wejść do środka. Z tyłu rozległ się inny głos:

- Nie, Nikołaj! To nie dla ciebie!

Rozległy się odgłosy kroków, biegnących stóp. Jakaś postać wypełniła drzwi.

Zacisnęła dłonie na framugach. Jęknęła.

- Jelizawieta! - Nikołaj wymówił imię dziewczyny z żarliwością i z namiętnością.

- Znasz ją? - ojciec zatrzymał syna samym wzrokiem. Jelizawieta roześmiała się,

jednak była bliska płaczu.

- Obiecuję, że będę się trzymać z dala od twojego cennego syna! - krzyknęła, patrząc

prosto w oczy temu staremu człowiekowi o ogromnej władzy. - To ja jestem tą dziwką, która

uwiodła twojego syna. To ja go pokochałam i sypiałam z nim. To ja słuchałam, jak szeptał, że

mnie kocha. To mnie pragnął. To ze mną chciał się ożenić. To mnie twoja żona za wszelką

cenę chciała się pozbyć. Ale Raija nie chciała się zgodzić na taką umowę. Raija nie prowadzi

handlu ludźmi! - mówiła wzburzona. - Twoja żona na pewno ci to powtórzyła. Pewnie

postawiła warunek, że jeżeli Raija odmówi, jeżeli nadal będę się spotykała z Nikołajem, to

Raija ma zostać wtrącona do więzienia. Jako czarownica i przestępca. Jako ta, która sprzeci-

wia się zarówno carycy, jak i kościołowi. To ja mogłabym temu zapobiec, rozumiesz? Czy

teraz mnie znasz, Anatoliju Norkin? Nie odpowiedział.

- Jelizawieta... - wyszeptał Nikołaj. Mimo że ojciec chciał wzrokiem zmusić go do

pozostania na zewnątrz, chłopak wszedł do środka. Skierował się w stronę Jelizawiety.

Jego wzrok tańczył pomiędzy ojcem a wyprostowaną dziewczyną.

Nie pochyliła głowy, nie tym razem.

- Powinieneś mnie na zawsze zapamiętać, Norkin - rzekła z naciskiem.

Nie spuszczała z niego wzroku. Obezwładniła go swymi niebieskimi jak morze

oczami. Trzymała mocniej, niż gdyby go zakuła w kajdany.

- To ja noszę w swym łonie twego wnuka. I ja go zabiję!

Jelizawieta wyjęła przedmiot, który ukrywała w fałdach spódnicy. Ze wzrokiem

utkwionym w Anatoliju Norkinie zamachnęła się nożem, raniąc się w brzuch. Przyjęła ból bez

wahania. Z otwartymi oczyma.

Zdążyła uderzyć trzykrotnie, zanim Nikołaj i Jewgienij do niej podbiegli.

Jewgienij wyrwał jej nóż z dłoni. Nikołaj trzymał ją mocno, przyciskał do siebie.

Płakał, nie próbując powstrzymać łez.

Jelizawieta nie mogła wydobyć głosu. Oczy nadal patrzyły przytomnie, wodziły za

Nikołajem.

Pocałował ją. Całował oczy, usta. Przytulił do siebie. Nie starał się zatamować

krwawienia. Uznał, że i tak mu się nie uda.

- Kocham cię - szepnął i pocałował delikatnie. - Nie wiedziałem o dziecku.

Nie przestawał płakać.

W pokoju zapanowała niezwykła cisza. Oddech Jelizawiety ucichł. Słychać było

przede wszystkim szloch Nikołaja. Kołysał Jelizawietę. Nie wypuszczał z ramion.

Płakał.

Spojrzał na ojca.

- Nigdy ci tego nie wybaczę, ojcze! Kochałem ją. Chciałem się z nią ożenić. A to

dziecko było moje!

Stary Norkin mógł w tej chwili przekonać się o silnym charakterze syna, którego

często się u niego doszukiwał. Jednak nie spodziewał się, że syn zwróci się przeciw niemu.

Jewgienij rzucił nóż na podłogę przed Norkinem. Spojrzał na niego przelotnie, nie

współczuł mu.

- Być może to wystarczający powód, byś posłał po swego przyjaciela gubernatora?

- Pójdę z tobą - zgodził się Anatolij Norkin. - Mamy pewną sprawę do załatwienia...

8

Raija wiedziała, że muszą przyjść. Nie była zaskoczona, kiedy usłyszała kroki. W

najmniejszym stopniu nie była zdumiona, słysząc na korytarzu głos Jewgienija.

Naturalnie, że Jewgienij przyszedł!

Podniosła się na kolana. Usiadła tuż przy drzwiach. Odgarnęła z czoła kosmyk

włosów. Nie zauważyła, że opadł z powrotem.

- To się nie mieści w głowie! - Jewgienij rozejrzał się dokoła.

Nie znajdował słów. Niemalże cieszył się, że lampa, którą zabrali, rzucała tak słabe

ś

wiatło. Nie chciał dokładniej oglądać tego miejsca. I tak wszystko wydawało tu się

potworne: odór, odgłosy kapiącej wody, pięt uderzających o twardą podłogę. Odległe

dźwięki, niemal zduszone. Zamykane drzwi gdzieś daleko. Głuche, upiorne. Ciemno.

Ciemniej niż najciemniejszą nocą.

Przytłaczająco i ciasno. Zimno. To jakby zostać porwanym przez trolle i uwięzionym

w mrocznej jaskini, bez nadziei na ucieczkę.

Anatolij Norkin powinien to zobaczyć!

Ale on już dawno pojechał do domu. Czekał do przybycia gubernatora, dopóki

Jewgienij stał nad nim jak kat.

Wtedy Norkin zniknął. Nawet nie podejrzewał, jak wygląda to miejsce.

Minęła cała noc i pół dnia, zanim pojawił się gubernator. Upłynęły kolejne godziny,

zanim przyznał, że Raija jest w więzieniu. Nawet stojąc twarzą w twarz z Norkinem

zaprzeczał. I wreszcie musiały minąć następne godziny, nim zdołali wszystko wyjaśnić.

Dopiero następnego wieczoru wydostali Raiję z lochu. Potem spalono papiery, które jej

dotyczyły, tak żeby nie pozostał ślad, że w ogóle tu była. Gubernator oświadczył, że została

niesłusznie wtrącona do aresztu z powodu oskarżenia, które okazało się wierutnym

kłamstwem i które z zemsty wniósł pewien znamienity człowiek.

Być może Norkin żałował swego czynu. Wyraźnie poszarzał na twarzy. Wyglądał na

strapionego.

- Możesz uznać swój dług za niebyły - rzekł do Jewgienija na odchodnym jakby w

odruchu miłosierdzia. Jakby należne pieniądze nic dla niego nie znaczyły.

Jewgienij czuł, jak napinają mu się mięśnie, jak ogarnia go złość.

W tej chwili zrozumiał Raiję.

- Ten dług nie przestanie istnieć, dopóki go nie spłacimy - odparł. - I zamierzamy to

uczynić. Czy tego chcesz, czy nie. Raija nie prowadzi handlu ludźmi. Ja też nie. - Być może

zaczynał być wart własnej żony. - Wielu ludzi tu macie? - spytał oficera, który mu to-

warzyszył w drodze do lochu. Ten nie odpowiedział. Z pewnością nie wolno mu było

udzielać tego rodzaju informacji. - Czy w ogóle wiesz, gdzie ona jest?

- Tak.

Dzień wcześniej ten sam mężczyzna jeszcze nic nie wiedział. Nie miał pojęcia, o kogo

Jewgienij pyta. Kobieta? Nie, nie ma tu żadnych kobiet...

- Czy ktoś u niej był? Czy dostawała coś do jedzenia i picia?

Oficer wzruszył ramionami. Zrobił to tak obojętnie, że Jewgienij najchętniej rzuciłby

się na niego z pięściami. Jednak nic by to nie pomogło.

- Zwykle w pierwszej dobie nie podajemy posiłków - rzekł sucho, bez jakichkolwiek

uczuć. Uważał pewnie, że wszystko jest w najlepszym porządku.

Jewgienij nic nie powiedział.

Raija przebywała w ciemnym, mokrym i zimnym lochu przez cały dzień i całą noc.

Nikt do niej nie zaglądał. Nikt nie podał jej nic do jedzenia. Nikt jej nie spytał, czy chce się

jej pić.

Jewgienija ogarnęła wściekłość. Sięgnęłaby nieba, gdyby sufit nie był równie solidny

jak ściany.

Wreszcie znaleźli właściwe drzwi. W tym momencie Jewgienij dziękował losowi, że

ma tylko jedno ramię. W przeciwnym razie zacisnąłby obie ręce na szyi stojącego przed nim

mężczyzny.

Teraz zacisnął tylko dłoń w pięść.

Nigdy otwieranie zamka nie trwało tak długo. Jewgienij miał ochotę wyrwać

oficerowi klucze.

Był przygotowany na wszystko. To, co dotąd widział, sprawiało, że wyobrażał sobie

najgorsze.

Oglądał blizny na ciele Raiji. Słuchał opowieści Reijo. Pamiętał dokładnie, co Raija

mówiła o swym poprzednim życiu. O dniach spędzonych w twierdzy Vardohus. O wszystkim,

czego tam doświadczyła. O tym, jak ją katowano. Jak tłumaczyła swe blizny.

Teraz, kiedy niczego z tego okresu nie pamiętała, mogła jedynie zgadywać, czytać ze

ś

ladów na skórze.

Dlatego Jewgienij błogosławił jej zanik pamięci.

Dlatego tłumaczył sobie, że jego kłamstwo również jest dla Raiji błogosławieństwem.

Drzwi uchyliły się ciężko. Uderzyły o coś. Minęła chwila, zanim Jewgienij

uzmysłowił sobie, że tym zawiniątkiem, które zablokowało drzwi, była Raija.

Ś

wiatło lampy rzuciło na nią żółtawy blask i wtedy zrozumiał. Z trudem przyjął to, co

zobaczył. Nie sądził, by podobne traktowanie ludzi w ogóle było możliwe.

Czuł, że mógłby teraz zamordować. Nie zapamiętał swoich słów, ale zdawał sobie

sprawę, że coś powiedział. Paliły go wargi.

Osunął się na podłogę tuż obok żony. Zdołał ją unieść Raija otworzyła oczy,

błyszczały nienaturalnie. Jej ubranie przesiąknęło wilgocią, sama była tak blada i zziębnięta,

ż

e Jewgienijowi ścisnęło się serce.

- Wiedziałam, że przyjdziesz - rzekła. Przyłożyła policzek do jego ramienia.

Jewgienij zapragnął mieć teraz dwie ręce.

Jednak udało mu się jakoś przełożyć Raiję przez jedno ramię, tak żeby móc ją nieść.

Nie chciał przyjąć pomocy. Nie od tych, którzy ją wtrącili do tej nory.

Płakał, kiedy wychodził. Łzy niemal go oślepiły, ale nie chciał także pomocy młodych

ż

ołnierzy stojących na zewnątrz.

Poradził sobie sam.

Wieczór zaczynał przechodzić w noc. Wiał tak zimny wiatr, że łzy niemal zamarzały

na policzkach.

Jewgienij brnął w śniegu. Wiedział mniej więcej, ile kroków musi zrobić, by znaleźć

sanie. Wiedział mniej więcej, w jakim iść kierunku.

Chciał odepchnąć człowieka idącego ku niemu z wyciągniętymi rękami, pragnącego

mu pomóc. Łzy sprawiły, że nie rozpoznał Olega, dopóki przyjaciel się nie odezwał:

- Tędy!

Oleg nie wziął Raiji od Jewgienija. Doprowadził go tylko do sań. Rozłożył skóry,

poczekał, aż Jewgienij usiądzie z Raiją na kolanach, po czym otulił oboje derką.

- Jedźmy stąd, do diabła!

Jewgienij nie był w stanie obejrzeć się za siebie. Oleg pognał konie.

- Jak ona to robi? - zapytał Oleg.

Stał obok Jewgienija, zaciskając dłonie na krawędzi łóżka. Czuł, że wszystkie mięśnie

jego twarzy są napięte.

Razem wnieśli Raiję do środka. Nie było mowy o zatrzymywaniu się w

Archangielsku. Pojechali prosto do domu nad Dwiną.

Musieli sobie tym razem poradzić bez Toni.

Ani Olga, ani Michaił nie powinni zobaczyć Raiji w tym stanie.

Oleg i Jewgienij wspólnie ściągnęli z Raiji mokre, na wpół zamarznięte ubranie.

Przesiąknięte tak silnym odorem, że obu mężczyznom robiło się niedobrze.

Przypomnieli sobie kubryki statku, na którym kiedyś pływali i który z pewnością już

poszedł na dno. Przypomnieli sobie czasy, kiedy zajmowali najgorsze stanowiska. Kiedy

marzli i byli głodni. Ale zapach z tamtych czasów nie był tak potworny.

Ubrali Raiję w czyste ubranie, owinęli wełnianymi kocami, położyli do łóżka i okryli.

- Powinniśmy umyć jej włosy, wykąpać ją...

Oleg położył rękę na ramieniu Jewgienija, poklepał po przyjacielsku. Niełatwo mu

było znaleźć słowa. Przepełniała go złość.

- Tonią zajmie się tym jutro - obiecał. - Misza powinien chyba na razie zostać u nas...

Jewgienij skinął głową.

- Bałem się, że Raija wszystko sobie przypomni - wyznał. - Bałem się, że przypomni

sobie tamto więzienie, a potem całą resztę. Ale teraz myślę, że jednak nadal nie pamięta.

Chciałbym, żeby niepamięć wymazała wszystkie najczarniejsze przeżycia...

- Cokolwiek to było - dokończył Oleg.

- Jak my jej to powiemy? - spytał Jewgienij. - Jak, do licha, powiemy Raiji o

Jelizawiecie?

Oleg zamierzał dać mu prostą odpowiedź, za którą tak często się chował: że Tonią się

tym zajmie.

- Byłem tam - rzekł Jewgienij. - Powinienem jej jakoś to przekazać. Ale może Tonią...

- Westchnął. - Dziewczyna była dla Raiji jak własna córka. Nigdy mi się to nie podobało... -

Pochylił głowę. - Byłem może o nią trochę zazdrosny, ponieważ otrzymywała od Raiji tak

wiele ciepła. Uważałem, że na to nie zasłużyła. Nie należała do naszej rodziny. Biedna dziew-

czyna. Miała tak wiele z Wasilija. Niech mnie diabli!

- Za późno na żal - rzekł Oleg. Nie to Jewgienij chciał usłyszeć, ale przyjaciel mówił

prawdę. Żal poniewczasie nie na wiele się zda.

Większość ludzi jest mądrych po szkodzie, to żadne odkrycie. Ale dobrze przyjrzeć się

temu, co się stało, i wyciągnąć dla siebie naukę.

- Może nie powinieneś o tym mówić Raiji - zaproponował Oleg ostrożnie. - Nie teraz,

nie jutro.

Jewgienij, milcząc, tylko spojrzał na Raiję. Na jej bladą twarz, potargane włosy w na

wpół rozpuszczonym warkoczu prawie tak grubym jak jej ramię. Czarne rzęsy spoczywały na

policzkach, wargi wydawały się niezwykle czerwone. Usta lekko się rozchyliły, jak gdyby

miały się ułożyć w uśmiech. Krótki oddech jak tuż po pocałunku.

Biel. Czerwień. Czerń.

Była taka piękna. Jego Raija. I niczyja Raija. Uciekająca w siebie i poza siebie. W

podróży - na poświacie księżyca, z zorzą polarną, na skraju nieba...

Gdzieś daleko.

Oddaliła się od niego, ale nie miał pojęcia, dokąd. Sama tego nie wiedziała.

Przerażające.

Teraz również zbawienne i niosące pociechę. Myśl o lochu, w którym ją znalazł i z

którego ją wydostał, przyprawiała go o dreszcze.

Zapragnął całym sobą, by Raija nie pamiętała spędzonego tam czasu.

Jej senne podróże w to, co tak odległe: w cienie, w chmury, w to, czego nie mógł

dosięgnąć wzrokiem, powinny sprawić, by przeżycia z czarnego, stęchłego lochu poszły w

zapomnienie.

Nie powinna wiedzieć...

Jewgienij poprzysiągł sobie, że nigdy jej nie powie, jak tam było strasznie. Nie wolno

mu mówić, jak wyglądała, kiedy ją znalazł. Nie opowie jej o drzwiach, które ją uderzyły i

nieco przesunęły na bok. Nie może jej powiedzieć, jak błyszczały jej oczy, kiedy na moment

odzyskała przytomność.

Nigdy.

Powinien jej bronić przed wszystkim, co złe i niebezpieczne.

Nigdy nie może powtórzyć się taka sytuacja, żeby Raija musiała uciekać w swą

podróż, szukać tam otuchy.

Odniosła wrażenie, że znalazła się poza chłodem, poza ciemnością. Obudziła się,

drżąc z zimna. Wyszła z ciemności, która nie była nocą polarną. To coś dużo, dużo

większego. Niewytłumaczalnego.

Nieprzyjemnie pachniało...

- Witamy z powrotem! - zawołał Jewgienij. Uśmiechał się, ale w jego oczach pozostał

smutek.

Raija domyśliła się, że coś jest nie tak. Teraz Jewgienij zachowywał się inaczej niż

zwykle w takiej sytuacji: przygarnął ją do siebie i uścisnął. Trzymał ją w ramionach, nic nie

mówiąc.

Chwilę trwało, zanim Raija zorientowała się, że Jewgienij płacze.

Jej ciało zesztywniało. W objęciach męża usiłowała sobie przypomnieć, co się stało,

lecz przed jej oczami pojawiły się tylko urywane fragmenty.

Ż

ołnierze czekający przed stajnią. Nieprzyjemny zapach. Ciemność. Chłód.

Więzienie.

Nie wiedziała, czy przebywała tam długo. Nie rozumiała, dlaczego Jewgienij płacze.

Ale zarzuciła mu ręce na szyję. Poczuła, jak dobrze jest znów je podnieść do góry.

Czuła, jak przyjemnie jest obejmować męża, wypełnić nim ramiona. Zrozumiała, że

potrzebowała jego bliskości. Odeszli tak daleko od siebie. Od dawna już podążali

odmiennymi drogami.

Również się rozpłakała. Ponieważ Jewgienij płakał.

Ponieważ chciała go na powrót odnaleźć. Musiała. Potrzebowała tego. Ponieważ

chciała również wrócić do życia.

Być Raiją.

Także jego Raiją.

- Czy to Norkin? - spytała. Odezwała się, ponieważ Jewgienij nic nie mówił. Musiała

coś powiedzieć. Cisza zaczynała szumieć jej w uszach. Do bólu.

Jewgienij skinął głową tuż przy jej policzku.

- Czy już oddałeś statek? Wtedy objął ją jeszcze mocniej. Raija zamknęła oczy i piła z

tego ciepła, z tej bliskości, której tak dawno nie dzielili.

Nawet nie zauważyła, że do pokoju cichutko weszła Tonią. Nie widziała spojrzenia,

jakie przesłał przyjaciółce Jewgienij. Wyrazu bólu na jego twarzy. Nie widziała, że daje Toni

nieme znaki.

Wreszcie nadszedł ów nieuchronny moment.

- Jelizawieta nie żyje - rzekł Jewgienij. Wypuścił Raiję z ramion. Opowiedział, jak

Jelizawieta odebrała sobie życie.

Raija nigdy nie sądziła, że jeszcze raz przyjdzie jej rozmawiać z Anatolijem

Norkinem. Ale kiedy odmówiono Jelizawiecie kościelnego pogrzebu, uznała, że tego już za

wiele.

W tej części świata nie chowano zmarłych podczas zimy. Zwykle czekano do wiosny.

Zwłoki leżały aż do pierwszych wiosennych dni, chronione przez mróz.

Raija przyzwyczaiła się do nieobecności swego dużego dziecka. Pogodziła się z tym,

ż

e nie ma Jelizawiety, choć nigdy nie pogodzi się z tym, w jaki sposób odeszła. Czuła się

winna. Odpowiedzialnością obarczyła również Norkinów.

To ich pycha stała się powodem śmierci dziewczyny. Jelizawieta mogła wnieść wiele

nowego do ich jałowego życia, gdyby tylko zechcieli ją przyjąć do rodziny.

Nigdy nikt nie mówił głośno o tym, w jaki sposób umarła. W czterech ścianach

Norkinów nie mogło wydarzyć się coś tak niechlubnego jak samobójstwo.

Ś

wiat nie wiedział, że Jelizawieta zginęła z własnej ręki. Nigdzie o tym nie napisano.

Nikt o tym nie powiedział publicznie.

A jednak władze kościelne odmówiły pochowania dziewczyny tam, gdzie spoczywali

inni zmarli.

- Czy dlatego, że pochodzi z ubogiej rodziny? - dopytywała się Raija.

Nie to było powodem.

- Czy dlatego, że to drogo kosztuje? Możemy zapłacić. Sądziłam, że to jasne. Stać nas

na ten grób. Kościół na tym nie straci.

Wysoki koszt również nie był przyczyną odmowy. Nikt nie wątpił, że Byków posiada

dość pieniędzy, by opłacić miejsce na cmentarzu, pogrzeb oraz dołożyć za zbawienie duszy.

- Czy ma to coś wspólnego z tym, w jaki sposób zginęła jej matka? - spytała Raija. -

Czy ma to może coś wspólnego z tym, kim była jej matka? Czy ma to coś wspólnego z tym,

kim ja jestem?

Powodem odmowy duchownych było to, że Jelizawieta popełniła samobójstwo.

Bez znaczenia okazał się fakt, że oficjalnie nigdzie o tym nie wspomniano. Tak samo

jak i to, że zmarła w domu Norkinów.

W kościele powiedziano Raiji, że i tu dotarły pewne słuchy na temat przyczyny

ś

mierci jej pasierbicy. A dla takiej duszy nie istnieje spokój wieczny czy ukojenie. Raija musi

zrozumieć, że nie można pozwolić na to, żeby samobójca spoczął razem ze zmarłymi

sprawiedliwego serca, ze zbawionymi. Byłaby to kpina z nich wszystkich.

Nawet wobec śmierci nie wszyscy byli równi.

Raija milczała, ale nie rozumiała. Nie pogodziła się z taką decyzją, ale milczała.

Wtedy.

Odszukała Anatolija Norkina. Właściwie nie miała wielkiej nadziei na to, że zechce ją

przyjąć. Ich ostatnie spotkanie nie przyniosło niczego dobrego żadnemu z nich.

Ale zgodził się na rozmowę.

Fewronii Norkiny nie było. Uciekła przed ludzkim gadaniem i przed tym, co

nazwałaby skandalem. Wyjechała do rodziny w Kem, zanim jeszcze ostygło ciało Jelizawiety.

Mówiono, że czyniła wszelkie starania, by zabrać ze sobą syna, ale Nikołaj Norkin

zdołał się jej sprzeciwić.

Dorósł w ciągu kilku minut. Po raz pierwszy przeciwstawił się obojgu rodzicom i

został. Postanowił pracować u ojca. Ludzie mówili, że nie rozmawiają ze sobą.

Wydawał się starszy, niż Raija go zapamiętała. Szczuplejszy. Policzki zrobiły mu się

wiotkie. Posiwiał. Marynarka sprawiała wrażenie jakby zbyt obszernej. Łańcuszek od zegarka

luźno zwisał.

Norkin wskazał Raiji krzesło. Sam usiadł. Przyglądał się jej. Raija nie dostrzegła w

nim tej nienawiści, której się spodziewała. Minęło trochę czasu. Sama zdążyła wiele spraw

przemyśleć. Doszła do wniosku, że nie różnił się specjalnie od innych ludzi. Nie we

wszystkim zasługiwał na potępienie. Nie był jedynym bezwzględnym armatorem w

Archangielsku. Gdyby inny z właścicieli stracił statek w taki sposób jak Norkin, nie

zachowałby się inaczej.

Mimo to Raija nie była w stanie usprawiedliwić jego decyzji. Podtrzymywała

wszystko, co powiedziała. Jeszcze raz zrobiłaby to samo, co wtedy.

- Nie przychodzisz chyba prosić o wybaczenie, Raiso Bykowa - uśmiechnął się, ale

wesołość nie pojawiła się w jego oczach. Ledwie drgnęły kąciki jego ust.

- Sądziłam, że jesteśmy kwita - odparła Raija. - Oboje mamy powody, by prosić o

wybaczenie, a jeżeli żadne z nas tego nie uczyni, zostanie nam tyle samo na sumieniu. Nie

pamiętam wiele z więzienia. Przy okazji możesz tam zajrzeć. Ja na pewno do niego nie

wrócę!

Odchrząknął. Nie spodziewał się, że będzie tak bezpośrednia. Być może sądził, że

jednak dostała nauczkę i trochę spokorniała.

- Po co do mnie przychodzisz?

- Kościół nie chce pochować Jelizawiety.

- Dlaczego uważasz, że ja mogę coś na to poradzić? Wyglądał przekonująco łagodnie.

Niemal wyciągnął do niej ramiona. Chciał, by uwierzyła, że nawet on nie może nic zrobić w

sprawie pogrzebu dziewczyny.

Raija nie dała się zwieść temu mężczyźnie.

Wiedziała, że Anatolij Norkin miał swoje powiązania z gubernatorem. Najwyraźniej

ś

wiadczył gubernatorowi rozmaite przysługi, skoro sam otrzymywał tak wiele w zamian.

- Jelizawieta powinna mieć piękny pogrzeb - rzekła stanowczo. - Nie powinno niczego

zabraknąć. Pop nie może powiedzieć o niej ani jednego złego słowa. Jelizawieta Walerjewna

Uskowa zasłużyła na wzniosłą mowę nad grobem. Jak sądzisz, dlaczego podobała się

twojemu synowi? Nie była uwodzicielką, za jaką chcieliście ją uważać. Nie była łatwą

dziwką, jak twierdziła twoja żona. Jelizawieta to dziewczyna o gorącym sercu, która potrafiła

dawać miłość. Nie powinna spocząć byle gdzie. Trzeba znaleźć dla niej jak najlepsze miejsce.

- Raija zaczerpnęła powietrza. Zamilkła. Nie otrzymała odpowiedzi. - Nie proszę, byś za

cokolwiek płacił. My pokryjemy koszty. Ale postaraj się, by kościół nie stwarzał trudności.

Pogrzeb powinien się odbyć tak, jak sobie to wymyśliłam.

- Dlaczego mam korzystać z moich wpływów? Rai/a uśmiechnęła się zrezygnowana.

- Czyż nie jesteś jednym z najzdolniejszych kupców nad Morzem Białym? Nie

powinno ci to sprawić kłopotu! Anatoliju Norkin, spodziewałam się, że spojrzysz na tę

sprawę jak na każdą inną transakcję. Coś proponujesz i otrzymujesz coś w zamian. Sądziłam,

ż

e będziesz na tyle przewidujący, że dostrzeżesz w tym również własne korzyści.

Nie odpowiedział. Być może chciał zobaczyć jej karty, przekonać się, jak ostro

zamierza grać.

Jak mocno zamierza przycisnąć.

Rzeczywiście należał do najprężniejszych kupców nad Morzem Białym. Nie

wszystko, co posiadał, odziedziczył w spadku. Wiele zawdzięczał sobie.

- Cały Archangielsk wie, że to z twoim synem spotykała się Jelizawieta. Ale nie całe

miasto wie, że dziewczyna była w ciąży. I nikt nie wie o handlu, którego próbowała ze mną

dobić twoja żona. Nikt nie wie, że spędziłam noc w więzieniu. Nikt nie wie, kto mnie tam

posłał ani w jaki sposób stamtąd wyszłam...

- Grozisz, opierając się na plotkach - stwierdził. - Na czymś, czego nie możesz

dowieść.

Raija wzruszyła ramionami.

- Jeżeli nie masz się czego bać, to jesteś szczęśliwym człowiekiem. W takim razie nie

musisz z nikim rozmawiać w sprawie pochówku dziewczyny. Ale, wierz mi, widziałam już,

jak plotka niszczyła bardziej niż nóż, Norkin. Mogę ci podać jeszcze jeden, całkiem inny

powód. Tak, byś mógł wybrać. Twój syn odsunął się od ciebie. Być może mógłbyś go trochę

zjednać, gdybyś okazał Jelizawiecie szacunek. Pamiętaj, że nie tylko Jelizawieta Walerjewna

ma zostać pochowana, lecz również nienarodzone dziecko, które byłoby twoim wnukiem.

- Niczego ci nie obiecuję - rzekł Anatolij Norkin. Nie wstał, kiedy Raija podniosła się,

by wyjść. Nie przejmowała się, że może się wydać niegrzeczna. Tak niewiele była winna tej

rodzinie, temu człowiekowi. Mogła sobie pozwolić na nieuprzejmość.

Zanim opuściła pokój, rzuciła tylko krótkie spojrzenie na gospodarza. Nie żeby się

spodziewała łez lub uczuć na kamiennej twarzy. Norkin miał za sobą wiele lat treningu w

ukrywaniu emocji.

Odprowadził ją wzrokiem. Na pożegnanie powiedział jednak coś, czego Raija się nie

spodziewała:

- Jesteś wyjątkową kobietą, Raiso Bykowa. Marnujesz się. Powinnaś być mężczyzną!

Nikołaj Norkin przybył konno do domu nad Dwiną, kiedy drogę z Archangielska

pokrywało błoto do kolan.

Przez chwilę razem z Raiją patrzyli wyczekująco na siebie nawzajem. W końcu Raija

wpuściła go do środka. Poprosiła, by usiadł.

Zdjął czapkę z głowy. Raija zapamiętała go jako młodsze wydanie ojca, o nieco

słabiej zaznaczonych rysach twarzy.

Nie rozumiała, dlaczego Jelizawieta była tak zapatrzona w tego młodzieńca. Nie

pojmowała, czym zasłużył na tak wielką miłość dziewczyny.

Raija uznała, że chyba go jednak skrzywdziła albo on wyrósł w ciągu zimy na

mężczyznę.

Trzymał się prościej, niż zapamiętała. Był silniejszy. Rysy twarzy niezaprzeczalnie

ś

wiadczyły o tym, że pochodzi z Norkinów, nie można by się pomylić, lecz był także sobą.

Miał w wyrazie twarzy coś, co dobrze wróżyło dojrzałemu człowiekowi, którym miał się stać.

- Ojciec przesyła ci wiadomość, że może zostać pochowana za tydzień - oznajmił.

Jeden jego policzek słabo drgał. Poza tym wydawał się niewzruszony. Nie okazywał uczuć. -

Mówi, że będzie dokładnie tak, jak dla niej chciałaś.

- To dobrze - odpowiedziała Raija. - Jelizawieta zasłużyła, by otrzymać to, co

najlepsze. Nie powinna pozostać w ludzkiej pamięci jako samobójczyni.

Potrząsnął głową.

- Pomyliłem się co do ciebie, Raiju Bykowa - rzekł Nikołaj.

Raija musiała mu się dobrze przyjrzeć. Popatrzeć na tego młodego chłopaka, który

siedział przy jej skromnym stole i płakał.

- Powiedziałem jej, że chcesz nas rozdzielić, ponieważ nie poprosiłaś ojca o

wybaczenie. Ponieważ wystąpiłaś przeciw niemu. Minęło trochę czasu, zanim zrozumiałem,

ż

e się myliłem. Musiała najpierw umrzeć. Ja także przyczyniłem się do jej śmierci.

Raija objęła Nikołaja i pozwoliła mu się wypłakać. Sama nie miała już łez. Płakała

całą zimę.

- Chciałbym pójść na pogrzeb razem z tobą - powiedział. - Ojciec mi zabrania, ale ja i

tak przyjdę. Chciałbym być blisko ciebie, Raija, i blisko niej. Ja także stanowiłem dla niej

najbliższą rodzinę.

Raija skinęła głową. Zaczynała rozumieć, dlaczego Jelizawieta tak bardzo kochała

tego młodego człowieka. Na pewno nie z powodu wyglądu zewnętrznego, którym nie różnił

się specjalnie od innych chłopców.

- Gdybym miała więcej synów, jeden z nich musiałby być taki jak ty - uśmiechnęła się

i wytarła mu łzy.

- Jestem twoim synem - rzekł bez namysłu. - Jeżeli pozwolisz mi nim być.

Raiji nie kosztowało wiele, by przyjąć pod swoje skrzydła także młodego Norkina.

Był tego wart.

9

Wszystko odbyło się tak, jak Raija sobie życzyła. Mimo że Norkin sam trzymał się z

dala, jego słowa - i może pieniądze - wiele znaczyły dla władz kościoła.

Ci, którym Jelizawieta była najdroższa, siedzieli blisko siebie. Najbliżej jej.

Raija, jej mąż Jewgienij, Tonią, Oleg, Olga i Nikołaj.

Poważny, skupiony, wyraźnie zasmucony młody Norkin siedział między Raiją i

Tonią. Nie krył się przed nikim. Nie kryl nawet łez.

Pozostali mężczyźni wstydzili się za niego. Odwracali wzrok. Ich zdaniem, nie

powinien okazywać tak wyraźnie swej słabości. Nawet wiele spośród kobiet udawało, że nie

widzi, jak płacze.

Jelizawieta spoczęła w poświęconej ziemi.

Raija omal nie westchnęła z ulgą. Wszystko poszło dobrze. Do bólu z powodu śmierci

Jelizawiety zdążyła się już przyzwyczaić. Widok trumny opuszczanej do grobu tego bólu nie

zwiększył.

Niewielki tłum zaczął się rozpraszać w zimnoszarym świetle. Dni nadal trwały krótko,

choć przecież zaczęła się już wiosna. Statki znowu mogły pływać po Morzu Białym, kilka

tygodni temu wysłano do Wasilija wiadomość o Jelizawiecie.

Raija pragnęła, by Wasilij zjawił się na pogrzebie.

Mogłaby nieco ciężaru złożyć na jego barki. Wiedziała, że Wasilij ma uzasadnione

powody, by czynić jej wymówki, ale mimo to pragnęła, by był teraz przy niej.

Jako przyjaciel.

Jako jedyny ojciec, którego Jelizawieta znała. Raija nie była nawet matką.

Zapragnęła, by w pogrzebie uczestniczyli ci, których z Jelizawieta łączyły więzi krwi.

Ale nie udało się ich tu sprowadzić. Morze Białe zamknęło drogę statkom na tak długo, że

wiadomości, które wysłali, nie dotarły na czas.

A nie mogli przesunąć pogrzebu na dalszy termin.

Raiji ciężko było odchodzić od grobu. Minęło już co prawda trochę czasu, odkąd

Jelizawieta umarła, ale ten moment wydawał się taki ostateczny.

Chciała wierzyć, że Jelizawieta znajdzie teraz spokój. Gdzie? Raija specjalnie się nad

tym nie zastanawiała. W jakimś miejscu, gdzie jest dobrze. Chciała w to wierzyć. Więcej jej

nie trzeba. Żadne inne zapewnienia nie były konieczne.

Raija dostrzegła przez mgnienie jakąś twarz, która wydała się jej znajoma.

Wasia?

Nie, to nie Wasilij, lecz ktoś niewiarygodnie do niego podobny. Tak się widocznie

zestarzała, że zapomniała, jak szybko zmieniają się chłopcy dorastający do wieku męskiego.

Często wystarczyło jedno lato, by nie móc ich rozpoznać.

Albo zima.

To Walerij.

Szedł jak stryj. Miał tę samą szczupłą sylwetkę, lecz w oczach więcej surowości.

Raija patrzyła, jak chłopak powoli idzie w jej stronę. Zobaczyła, jak przystanął przy

grobie siostry. Zacisnął pięści. Więzi krwi w tej rodzinie były niezwykle silne.

Raija podeszła do Walerija. Objęła go. Pozwolił jej na to. Sam też zarzucił jej ręce na

ramiona, przysunął czoło do jej czoła.

- Dlaczego?

Raija nie pamiętała, by miał tak smutny głos, bardziej ponury niż głos Wasilija,

bardziej szorstki. Przez zimę Walerij stał się dla niej obcy. Nie był już tym chłopcem, którego

przygarnęła pod swoje skrzydła, wychowywała, kochała. Stał się mężczyzną, nie potrzebował

jej opieki.

W następnej chwili Walerij zauważył Nikołaja. Puścił Raiję. Zdecydowanym krokiem

podszedł do młodego Norkina. Stanął z nim twarzą w twarz.

Nikołaj był wyższy i szerszy w ramionach niż Walerij. Jednak brata Jelizawiety życie

nigdy nie rozpieszczało. Był sprytny i odważny, szybki, zwinny i silny mimo szczupłej

budowy. Tak jak inni mężczyźni z jego rodu.

Wyrzucił opaloną rękę do przodu i złapał Nikołaja za kołnierz kurtki.

- Nie umiałeś trzymać się od niej z dala? Nie mogłeś sobie znaleźć jakiejś dobrze

urodzonej panienki? Jelizawieta była moją siostrą! Zasłużyła na kogoś więcej, na kogoś z

naszych. Zasłużyła na kogoś o szorstkich rękach, a nie na takiego chłystka, który musiał się z

nią potajemnie spotykać. Który jest tchórzem!

Walerij puścił Nikołaja. Przez moment wydawało się, że chce go uderzyć. Ale jego

zaciśnięte dłonie rozluźniły się. Oddychał, drżąc. Nie zwracał uwagi na to, że ludzie go

obserwują.

Jeszcze raz spojrzał na Nikołaja.

- Niech wszyscy święci zmiłują się nad moją siostrą, która nic a nic nie znała się na

mężczyznach! Mam nadzieję, że nigdy nie zapomnisz, że to ty ją zabiłeś!

Raija schwyciła Walerija pod ramię i pociągnęła za sobą. Chłopak nie protestował,

choć z trudem opanował gniew.

- Jelizawieta kochała Nikołaja - rzekła Raija zdecydowanie, kiedy prowadziła Walerija

dalej od cmentarza i od ludzi. - I niezależnie od tego, co myślisz o rodzinie Norkinów, to

musisz wiedzieć, że Nikołaj również ją kochał. Z czasem stałby się na tyle silny, by się z nią

ożenić. Nikt się tego teraz nie dowie. Umarła w jego ramionach, Walerij. I myślę, że zdawała

sobie sprawę, jakim ten chłopak darzy ją uczuciem. Myślę, że wtedy czuła, że jest kochana,

naprawdę kochana. Nikołaj nie jest taki zły, jak myślisz, mój drogi.

Walerij nie tak łatwo dał się przekonać. Nie chciał rozmawiać z Nikołajem, nie chciał

na niego nawet patrzeć.

- Powinieneś z nim pogadać - przekonywała Raija. Uścisnęła dłoń chłopaka, tak

podobną do dłoni Wasilija. Dobrze było ją trzymać. Raija uświadomiła sobie zdziwiona, że

ten młody mężczyzna szukał u niej otuchy. - Nikołaj wie o Jelizawiecie więcej niż ja.

Ostatnio twoja siostra zamykała się przed nami. To Nikołaj stał się jej powiernikiem.

- Wasilij powinien był ją zabrać ze sobą do Norwegii!

- Nikt nie mógł przewidzieć tego, co się stało. Walerij nie chciał słuchać argumentów

Raiji.

- Jelizawieta nie znała się na mężczyznach. Nadal była dzieckiem. Zawsze wybierała

tych niewłaściwych. I oczywiście musiała paść ofiarą jednego z Norkinów! - rzekł Walerij

rozgoryczony. - Była wszystkim, co miałem - dodał i popatrzył na Raiję.

Zadrżała. Cieszyła się, że Jewgienij teraz jej nie obserwuje.

Zobaczyła Wasilija w tym młodym chłopcu. Ogarnął ją niepokój.

- Czy Piotr był na pogrzebie? - spytała. Musiała czymś innym zająć myśli. - Nie

widziałam go...

- Był. Na pewno podejdzie. Trzyma się z tyłu, jest dobrze wychowany. Ja nie mogę się

pochwalić tym samym. Jelizawiety i mnie nikt w domu nie uczył dobrych manier, zanim ty

nie zaczęłaś nas tarmosić za uszy.

Uśmiechnął się smutno do Raiji. Uznała, że jest przystojny. Była z niego dumna - tak

jak będzie dumna z Michaiła za parę lat. Walerija również traktowała jak syna. Uważała, że

ma wiele dzieci, mimo że ich nie urodziła.

- Kochała cię - rzekł i popatrzył na Raiję z miłością. Młodzi, niespełna

dwudziestoletni mężczyźni nie wyznają miłości swym przybranym matkom. Walerij mówiąc,

ż

e Jelizawieta kochała Raiję, dawał tym samym Raiji do zrozumienia, że i jemu jest droga.

Młodzi mężczyźni z twarzami, na których już zaznaczyły się linie goryczy, nie posuwają się

dalej. - Dlaczego musiała umrzeć? - spytał. Wpatrywał się w Raiję, a potem uczynił coś,

czego młodzi mężczyźni u progu dorosłego życia zwykle nie robią: objął ją ramieniem i

rozpłakał się. Płakał przez całą drogę do domu nad Dwiną.

Ponieważ poprzez łzy niewiele widział, pozwolił, by go wprowadziła do środka i

położyła w łóżku Jelizawiety. Potem pogładziła go po włosach i spytała, czy chce, by przy

nim posiedziała.

- Odejdź! - poprosił.

Raija zrozumiała, że sam musi przez to przejść.

Jewgienij i Misza również domyślili się, że i Raija chce być sama. Nic nie

powiedzieli, kiedy wyszła z domu.

Stanęła pod wieczornym niebem w swej granatowej, wełnianej, pięknej pelerynie

spiętej bursztynową szpilką, którą tak lubiła i którą dostała od Jewgienija, kiedy urodził się

Michaił. Dawno temu. W tym roku jej dziecko skończy dwanaście lat.

Nastał rok 1747.

Zanim minie kolejna zima, po lecie, do którego jeszcze daleko, jej dziecko będzie

miało dwanaście lat. Ona sama w swym nowym wcieleniu nie żyła o wiele dłużej, bo

zaledwie trzynaście.

A Jelizawieta? To niesprawiedliwe, że nie żyje. Otrzymała od życia tak niewiele. Raija

znała sporo innych osób, które powinny znaleźć się na miejscu tej dziewczyny. Znała ciężko

chorych ludzi, którzy składali ręce i modlili się o śmierć i uwolnienie od bólu.

Lecz odeszła Jelizawieta, która mogłaby dla wielu być jak promyk słońca.

Raija poszła nad Dwinę, jak zwykła to robić Jelizawieta. Próbowała odtworzyć w

pamięci twarz dziewczyny. Próbowała ją zobaczyć taką, jaka była.

Ujrzała dziecko z oczyma, w których czaił się strach. Wiele czasu zabrało Raiji

zdobycie zaufania tego nieszczęsnego dziecka. Pierwsze uśmiechy - cenniejsze niż klejnoty.

Dorastanie.

Jelizawieta stała się również jej córką.

Raija ruszyła wzdłuż brzegu. Nie czuła zimna. Miała na nogach niezbyt wygodne

buty, ale nie mogła ustać w miejscu.

Popadła w dziwny nastrój, ale mu się nie poddała. Brnęła dalej. Wywoływała z

pamięci twarze i wspomnienia z ostatnich trzynastu lat. Tych lat, które pamiętała.

Nagle całkiem wyraźnie stanęła jej przed oczami męska twarz, przypominająca twarz

Wasilija. Ale oczy tego mężczyzny były bardziej zielone. Były jednocześnie latem i morzem.

Jasne włosy. Ostre rysy. Zadarty nos. Siła. Usta, które jakby nie pasowały do reszty twarzy. A

mimo to były jego, tylko jego.

Raija wiedziała, że całowała te usta. Mogła nawet przywołać smak pocałunków. Słony

i czuły. Mężczyzna pływający po morzu lub mężczyzna, który płakał.

Odgadła, że grozi mu niebezpieczeństwo. Doznanie było tak silne, że sprawiało ból.

Nie chciała, by temu człowiekowi stało się coś złego. Nic nie może mu się stać!

Wiedziała, że dla niej coś znaczył, choć nie zdawała sobie sprawy, jak wiele.

Chciała go ostrzec, uratować... Nie miała pojęcia, co mu grozi, ale nie chciała, by to

się stało. Czuła, że to coś ostatecznego.

Ś

mierć...

Raija otrząsnęła się z nieprzyjemnego wrażenia. Pobiegła do domu. Do

bezpieczeństwa i ciepła w czterech ścianach, które nazywała swoimi. Do ludzi, których

nazywała bliskimi.

Do Jewgienija, Michaiła. Teraz również do Walerija.

Uśmiechała się na swój sposób. Była Raiją i mamą, i żoną. Miała miękkie ręce, które

pocieszały i kroiły chleb.

Ale w łóżku odwróciła się do Jewgienija plecami.

- Niech wszyscy myślą, że śpię - poprosiła, uśmiechając się blado. - Nie mogę teraz

rozmawiać o Jelizawiecie. Nie mogę o niczym rozmawiać. Pozwól, bym sama znosiła ten ból.

Nie mogę go z nikim dzielić.

- Ale ja chcę ten ból dzielić z tobą! - Jewgienij usiadł obok.

Miał na sobie wełnianą koszulę. Pusty rękaw zwisał smutno wzdłuż silnego ciała.

Noce zrobiły się cieplejsze, ale Jewgienij ciągle marzł. Każdego ranka starał się ukryć

cierpienie, ale Raija i tak znała prawdę.

- Nie możesz. Nikt nie może. Raija wśliznęła się pod koc. Zwinęła się w kłębek.

Chciała zatopić się w sobie. Zapaść w ciemność panującą w niej samej. Może wtedy

wszystko zniknie? Może i ból wtedy zniknie?

Szukała go. Mężczyzny o zielonych oczach. Szukała go pośród krajobrazów, których

nie pamiętała. Szukała go poza tym wszystkim, co mogły zobaczyć jej oczy. Płynęła z

wiatrem. Przemykała się wzdłuż zorzy polarnej. Zorza nie była zimna, jak powszechnie

uważano. To nie lodowe płomienie, nie trzepoczące łabędzie skrzydła. Była ciepłem.

Przyjazną duszą. Miłością. Obejmowała Raiję, kołysała, kochała. Szeptała jej, że i ona stanie

się jej częścią.

Z czasem.

Ś

piewała, że Raija zrodziła się z niej, z zorzy polarnej, z wiatrów, słońca i równiny. Ze

powinna wrócić na ich łono.

Z czasem.

Raija szukała mężczyzny o zielonych oczach. Znalazła go. Znalazła go nad morzem.

Ono również śpiewało, śpiewało tysiącem szemrzących głosów. Fala za falą śpiewały cichym

chórem. Znalazła go.

Postarzał się. Wydawał się łagodniejszy niż wtedy, gdy go widziała ostatni raz. Może

też bardziej zmęczony. Powinien ogolić brodę. Miał taką ładną twarz. Nie powinien ukrywać

jej pod zarostem.

Chciała go objąć, ale nie mogła. Wiedziała, że nie powinna go dotykać. Nie może.

Zdumiało go to spotkanie. Otworzył usta. Wymówił jej imię.

- Musisz opiekować się Mają - rzekła. Nie miała pojęcia, skąd wzięła to imię. Było w

jej ustach. Mieszkało tam. Nie pomyliła się, poznała to po jego reakcji.

- Co się dzieje z Mają?

- Muszę to przekazać dalej, muszę to przekazać Mai. To konieczność. Nie chcę tego,

ale tak musi być. Ja nie mogę uratować twego życia.

- Uratować mego życia? - spytał. Wyciągnął do niej rękę. Chciał jej dotknąć. Może

przekonać się, czy jest tu naprawdę.

Uchyliła się.

- Maja jest jedyną, która może uratować ci życie.

- Wolałbym raczej umrzeć, jeżeli chcesz przekazać dalej to, o czym myślę, Raiju.

Moje życie nie jest tak wiele warte. Rozumiesz? Wolę raczej umrzeć. Wolę raczej umrzeć, niż

Maję na to narazić!

Pokręciła głową.

- To niemożliwe. Jesteście potrzebni, zarówno ty, jak i ona.

Chciała powiedzieć mu więcej, ale nie było czasu. Coś ją unosiło. Zabrało z sobą.

Prowadziło dalej.

Miała więcej do powiedzenia.

Lubiła go. Bardzo go lubiła. Istniało między nimi tyle ciepła. Dobrego i głębokiego.

Nie był dużo starszy od niej. Przystojny. Nie mógł umrzeć.

Wracała do domu. Wiedziała, że nie jest sama. Wiedziała, że kogoś ze sobą zabrała,

ale nie mogła się odwrócić, żeby go zobaczyć.

Wracała do domu z zorzą polarną. Wracała przez góry, przez płaskowyże, przez

morza.

Tak wyglądał jej krajobraz: otwarty i rozległy. Chociaż Archangielsk również był jej

bliski. Belki i kamienie. Domy.

Kochała je.

Okolicę nadal okrywało trochę śniegu. Morze Białe powoli otwierało się - jak kobieta

przed kochankiem.

Morze Białe kusiło. I wyzwalało w Raiji nienawiść. Nienawidziła morza.

Spojrzała w nocne niebo. Zorza polarna zabarwiła je na lodowato żółto. Jej zorza

polarna.

Stanowiła jedno z Raiją. Raija wraz z nią podróżowała. Chciała tego. Pragnęła się z

nią stopić.

Z czasem.

Na powrót znalazła się w domu. W domu nad Dwiną. Na podwórzu, które należało do

niej. Pozwoliła stopom stąpać po ścieżkach, które znała. Jej ścieżkach.

Zorza polarna wciąż była przyjazna, ciepła.

Zostawiła ją innej kobiecie. Pięknej w szczególny sposób. Płomienne oczy, czarne jak

jej własne, z żółtą otoczką wokół źrenicy. Czarne, długie włosy opadające na plecy. Blada

cera. Oba policzki oszpecone ukośnymi bliznami.

Raija znała ją.

Kochała.

Całą sobą kochała tę młodą kobietę. Ból, który czuła, miał swe źródło w miłości.

Usta w bladej twarzy poruszyły się. Układały słowa. Słowa, których się nie

spodziewała, których nie chciała słuchać.

- Dlaczego nas tak po prostu zostawiłaś? Dlaczego nie wracasz? Dlaczego mnie

zdradziłaś?

Raija uśmiechnęła się. Czuła, że jej kąciki ust lekko uniosły się ku górze, mimo że

najchętniej by się rozpłakała. Wiedziała, że nie zna wytłumaczenia, które by mogło stanowić

odpowiedź. Wiedziała, że nie ma czasu na wyjaśnienia.

Wkrótce wstanie ranek.

Wkrótce nadejdzie czas na słońce. Nie na zorzę polarną. Nie na ciche wiatry nocy.

- Zrobiłam to, co musiałam - odparła. - Wierz mi, zrobiłam to, co musiałam, Maju -

powtórzyła. - Zawsze byłam wierna sobie, moim powinnościom. Robię to, co muszę, moje

dziecko. Przekazuję tobie moje brzemię. Nie prosiłam o nie, ale je otrzymałam i stało się

moim przekleństwem. Lecz bez niego nie mogłabym żyć. Nie chciałam nikomu przekazywać

tej siły, chciałam ją ze sobą zabrać do innego świata. Ale to niemożliwe. Owa moc musi iść

dalej. Znosisz już wystarczająco wiele, Maju, ale jesteś tą wybraną. To dziedzictwo wbrew

swej woli przekazuję tobie. Oby przyniosło ci mniej bólu niż mnie. Będziesz przeklinać tę

zdolność i będziesz przeklinać mnie, ale ja nie mogę pomagać tym, których kocham. Ty

musisz zrobić to za mnie. Dać życie komuś, kto nam obu jest drogi.

Wiedziała, kim jest ta druga kobieta. Wiedziała też, dlaczego ona sama czuje tak

dotkliwy ból.

Ta dziewczyna to jej dziecko. Urodziła ją. Dała jej życie i poświęciła ją. Opuściła.

Zostawiła...

Nie wiedziała, czemu.

Wiedziała tylko, że Maja jest jej dzieckiem i że ją zdradziła.

A teraz przekazuje jej to, co jej samej sprawiło tyle cierpienia. Z czym wiązało się tyle

udręki.

Zobaczyła, jak zorza polarna spowija Maję. Maję, jej dziecko. Jej córkę...

- Dlatego - powiedziała. - Dlatego...

Musiała to uczynić. Inaczej ten człowiek o zielonych oczach umrze. Mężczyzna,

którego bardzo kochała. Którego jej dziecko darzyło niepojętą miłością.

Patrzyła w noc. Widziała wyraźnie.

Zorza polarna otuli jej dziecko ciepłem. Będzie go pilnować, będzie go strzec. Otoczy

swą opieką i zaprowadzi bezpiecznie z powrotem.

Trzeba było jej to pokazać, trzeba było ją tu przywołać.

Nie powiedziała jej, że ją kocha. Nie zdołała jej powiedzieć o swym bólu.

Maja...

Raija zrodziła się z zorzy polarnej, jej córka była również córką tej wielkiej

nieskończoności, tego, co niepojęte, cudowne.

Pora wracać do domu.

Owinęła się ciaśniej peleryną. Kroczyła po rozmokniętej ziemi. W tych butach ciężko

się szło. Marzły jej stopy.

- Święta Panienko! - mruknęła Raija, budząc się. Z trudem wstała. Zdziwiła się, kiedy

wyjrzała przez okno i zobaczyła światło. Światło dzienne.

Rzadko kiedy jej ciało wydawało się tak ciężkie i rozbite, a mięśnie tak wiotkie!

Bolały ją stopy. Bolały wszystkie członki. Odnosiła wrażenie, jak gdyby spędziła całą

noc na końskim grzbiecie. Albo wędrowała wzdłuż brzegu Dwiny. Tak właśnie zmęczone

miała stopy.

Zebrała się w sobie, przełożyła nogi przez krawędź łóżka i spojrzała na nie. Wyglądały

tak jak zwykle. Przypuszczała, że całe jej ciało wyglądało jak zwykle.

Ale w głowie miała taki zamęt, o jaki nie przyprawiłoby jej nawet kilka antałków

wypitej wódki. Nie mogła zebrać myśli, ból rozsadzał jej głowę, która sprawiała wrażenie

zbyt dużej.

Raija zdawała sobie sprawę tylko z tego, że spała. Nie pamiętała, że się położyła.

Przypomniała sobie, że Jewgienij pragnął dzielić z nią jej ból, ale go odtrąciła. A potem po

prostu zasnęła.

Włożyła ubranie. Nie mogła sobie poradzić z zapięciem guzików. Z trudem znalazła

dziurkę w pasku spódnicy. Włosy miała splątane, jak gdyby tańczyły z nocnymi wiatrami w

szaleńczym flircie.

Z mozołem starała się je rozczesać. Nie miała siły ich spleść. Ramiona również ją

bolały.

- O, kto to wstał! - Walerij spojrzał na Raiję zaczepnie, kiedy, zataczając się, weszła

do kuchni. Siedział przy piecu i strugał patyczki z Michaiłem. Jej syn też śmiał się pod

nosem. Rzucał ukradkowe spojrzenia na Walerija. - I to ty nas uczyłaś, że nie można za późno

wstawać, że tylko leń przesypia dzień.

Osunęła się na ławę przy stole. Wiedziała, że nie będzie w stanie się ruszyć przez

resztę dnia.

- Spałam... - rzekła. - Ale nigdy w życiu nie czułam się tak zmęczona, jak teraz. Zdaje

mi się, jakbym całą noc rodziła.

Walerij spojrzał na Raiję poważnie.

- Przeszłaś trudne chwile, Raija. Jewgienij opowiadał mi o tym, jaką miałaś zimę. Jak

sprzeciwiłaś się Norkinowi. Mało kto postąpiłby podobnie. Nic nie zyskałaś. A nawet coś

straciłaś.

Raija musiała oprzeć głowę na rękach. Była skrajnie wyczerpana. Nie czuła głodu ani

pragnienia. Wydawało jej się, że śniła, ale nie pamiętała, o czym. Nie mogła sobie

przypomnieć, nie mogła cofnąć się myślami.

- Czy można się tak zmęczyć z powodu trosk? - spytała. - Czy jesteś w stanie to pojąć,

Walerij? Czuję się tak, jakby ktoś bił mnie przez całą noc. Jestem po prostu wykończona! Czy

smutek może doprowadzić do takiego stanu? Nawet nie płakałam.

Walerij odłożył nóż i drewno. Usiadł w kucki przed Raiją, chwycił ją za obie dłonie.

- Myślę, że tłumiłaś zbyt wiele smutku, Raija - Raisa. Dziś w nocy znalazł ujście i

dlatego jesteś tak zmęczona. - Raija nie była tego pewna. W jej piersi wciąż tkwiła zadra po

ś

mierci Jelizawiety. Nie wiedziała, czy ów dziwny brak siły ma z tym coś wspólnego. - Nikt

nie znaczył dla mnie i Jelizawiety więcej niż ty i stryj Wasilij. Nie możesz sobie niczego

wyrzucać. Przestań się zadręczać!

Czy to takie proste? Czy dlatego jest tak wyczerpana?

Raija nie miała pojęcia.

Była tylko zmęczona.

Czuła pustkę.

10

- Walerij bardzo przeżył śmierć siostry - rzekł Piotr z powagą. - Chciałbym, żeby

Wasia tu był.

Nagle zakłopotał się. Odwrócił wzrok. Jego policzki nabrały żywszych kolorów.

- Masz rację, ze względu na Walerij a Wasilij powinien tu być - przyznała Raija

spokojnie. - Nie musisz się tak czerwienić, Piotr. To nie tajemnica. Wszyscy wiedzą, dlaczego

wyjechał do Norwegii.

Piotr przyglądał się jej przez chwilę.

- Byłaś moją pierwszą miłością - rzekł. Wyznał to, co już wiedziała. Dostrzegła jego

oddanie. Dostrzegła od początku. Ale nigdy nie rozmawiali na ten temat, ponieważ zdawali

sobie sprawę, że to młodzieńcze zauroczenie szybko minie. - Po tym, co zrobiłaś dla nas na

„Antonii”, wydawałaś się aniołem. Dzięki tobie mogliśmy opuścić statek. Sprawiłaś, że moje

rany się zabliźniły. Nie mogłem cię nie pokochać. Kiedy mnie pocałowałaś, przysiągłem

sobie, że do końca życia pozostanę ci wierny.

Uśmiechnął się. W tamtym czasie był jeszcze chłopcem, dopiero stawał się

mężczyzną. Teraz dorósł, miał żonę i dzieci. Położył rękę na swej piersi.

- Nadal zajmujesz cząstkę mego serca. Nie zapomina się kobiety, która pierwsza

rozpaliła namiętność w...

Raija roześmiała się. Potargała mu włosy. Piotr był podobny do Wasilija i Walerija

oraz do swego ojca, Walentina, kuzyna Wasilija.

Siedząc razem na nabrzeżu, patrzyli, jak marynarze ładują towar na statek. Patrzyli,

jak Walerij pracuje, jak jego ubranie nasiąka potem i tworzą się na nim ciemniejsze plamy.

Nic już nie wiązało Walerija z Archangielskiem. W jego oczach widniała surowość,

kiedy o tym mówił. Piotr był starszy. Miał w sobie więcej łagodności.

- Co się z nim stanie? - Raija nie spuszczała z Walerija wzroku. Żałowała z całego

serca, że nie mogła mu ofiarować innego dzieciństwa, innego dorastania, innych możliwości.

Lecz niczego nie można odwrócić.

- Mogę z niego zrobić doświadczonego marynarza - rzekł Piotr. Był niewiele starszy

od Walerija, lecz bardzo wydoroślał od czasu buntu na „Antonii”, kiedy ojciec wyznaczył mu

rolę męczennika. - Jest tak niespokojny, że życie na morzu mogłoby mu się spodobać, ale.. -

Piotr uśmiechnął się krzywo: - „tak jak my wszyscy nie lubi wykonywać niczyich rozkazów.

Najchętniej decydowałby sam. Lecz nie wszyscy mogą być kapitanami Nie jestem zresztą

pewien, czy mógłby zostać dobrym kapitanem.

- Chciałabym móc dać im obojgu coś więcej - odezwała się Raija. Naprawdę tak

myślała. - Ale nic więcej nie mam. Czuję się winna śmierci Jelizawiety. Tylu rzeczy jej nie

powiedziałam. Nie była jeszcze dorosła, choć mnie tak się wydawało.

Piotr uśmiechnął się uśmiechem Uskowów. Nie nosił tego samego nazwiska, ale ów

uśmiech zdradzał przynależność do rodziny.

Objął Raiję ramieniem. Jako młody, zakochany chłopiec nigdy by się na to nie zdobył.

Teraz jako mężczyzna, który nabrał już trochę doświadczenia i odwagi, nie czuł skrępowania.

- Myślisz pewnie, że co do Walerij a również się mylisz. Nie zamartwiaj się, wierzę,

ż

e sobie poradzi. Płynie w nas gorąca krew, ale jesteśmy całkiem rozsądni. Spójrz tylko na

stryjka Wasię.

Raija dziękowała opatrzności, że Wasilij posiadał wystarczająco wiele rozumu. Tak

jak i on trzymała się w ryzach, starała się panować nad sobą. Jednak jej nie kosztowało to tak

wiele jak Wasilija.

- Wciąż bym się martwiła, gdyby Walerij tu został - przyznała Raija. - Po tym, co się

stało, bałabym się, że się w coś wplącze. A gdyby rzeczywiście coś przeskrobał,

wyrzucałabym sobie, że to z mojej winy, że nim odpowiednio nie pokierowałam, że go źle

wychowałam...

- To, co się stało z Jelizawietą, to nie twój błąd!

Raija słyszała takie zapewnienia już nieraz, ale wiedziała, że nigdy nie da im wiary.

Ludzie mówili tak tylko przez grzeczność, ponieważ dobrze jej życzyli. Ponieważ i tak nic się

już nie da zrobić. Jelizawietą nie żyje. I tak nic jej nie wróci życia, nawet gdyby ktoś

przyznał, że Raija ponosi odpowiedzialność za śmierć dziewczyny, że to jej wina.

- Podziwiam twoją odwagę - odezwał się znowu Piotr. Jego głos niczym nóż przeciął

myśli Raiji. Patrzyła, jak Walerij dźwiga na pokład worki plecione ze słomy, w których

przechowuje się mąkę. One także miały trafić na zachód. - Wdowy po marynarzach

zginęłyby, gdyby nie ty i Antonia. Nikt nie kiwnąłby nawet palcem, żeby im pomóc. Każdego

dnia znajdowano by na ulicy kogoś zamarzniętego na śmierć. To, co dla nich zrobiłaś,

przysporzyło ci chwały, Caryco! Uśmiechnął się szeroko.

- Wolałabym, żebyś nie nadał mi tego imienia! - westchnęła Raija. - Przylgnęło do

mnie bardziej, niż bym chciała. Chcę być tylko Raiją. Robić to, co muszę jako Raija.

- A co musi robić Raija?

Zadał zbyt trudne pytanie. Nie potrafiła na nie odpowiedzieć. Domyślała się niejasno,

ale nie miała odwagi starać się tego nazwać. Bała się, że owo wrażenie zniknie, tak jak obraz

w spokojnej wodzie, gdy tylko dotknie się jej powierzchni. Zmieni się. Wykrzywi i

zniekształci.

Nie chciała o tym rozmawiać z Tonią. Jeszcze nie teraz. Tonią by się zmartwiła.

Nie mogła też pomówić z Olegiem, ponieważ Oleg powtórzyłby Toni jej słowa.

Nie mogła tego dzielić z Jewgienijem, nawet jeżeli by chciała. Jewgienij próbowałby

ją chronić, powstrzymywać. Zacząłby jej pilnować.

Tak nie powinno być.

Raija zatęskniła za Wasilijem.

Nie zdobyła się na to, by zwierzyć się Piotrowi. Żyje zbyt krótko, nie zrozumiałby.

Jednak jego pytanie trafiło tak celnie, że aż zapiekło.

Co takiego musi robić Raija?

- Miewam sny - odparła. Wzrokiem ogarniała horyzont. Był szary. Cieszyła się na tę

porę roku, kiedy czysto niebieskie niebo całowało czysto niebieskie morze daleko na tej

cienkiej linii, która istniała dla jej oczu.

Raija wiedziała, że ta cienka linia to coś takiego, czego istnienia człowiek nawet się

nie domyśla, gdy jej dotyka.

Tak łatwo było zwierzyć się obcemu. Komuś, kto znowu wyjedzie.

Piotr zrozumiał, że Raija nie mówi o pięknych snach. Spytał wprost:

- Czy Wasia mógłby ci pomóc?

Przynajmniej by wysłuchał! Pomóc? Raija nie była pewna, czy ktokolwiek mógłby

pomóc. Może jakiś święty! Ale tacy nie chodzą po ziemi.

- Jeśli tak, to uważam, że powinnaś mu o tym opowiedzieć - stwierdził Piotr. Dziwne,

ż

e on również potrafił czytać w jej myślach.

Nawet nie spytał, czy wspomniała o tym Jewgienijowi, czy myślała o tym, by wyznać

mężowi, co ją dręczy. Uznał to za oczywiste.

Raija nie wiedziała, czy to, co czuje, to wyrzuty sumienia. Nie mogła ukazać

Jewgienijowi całej swej duszy, gdyż to, co by w niej znalazł, zmusiłoby go do odizolowania

jej od świata.

Nie zdążyła spytać samej siebie, co powinna uczynić. Na moment pochwyciła

spojrzenie Walerija, stojącego z dala. Zrobił sobie przerwę, na którą właściwie nie miał czasu.

Piotr nie mylił się, mówiąc, że nikt w ich rodzinie nie lubi rozkazów. Woleli ustalać własne

reguły, robić to, co im odpowiada.

Nagle coś przykuło uwagę Walerija. W jego oczach pojawiła się taka surowość, taka

nienawiść, że Raija zadrżała.

Pomyślała, że Walerij powinien się wyzbyć owych wrogich uczuć wobec Nikołaja.

Lepiej, gdyby usiadł z nim przy stole i porozmawiał.

Obok Raiji zatrzymał się młody Norkin. Najwidoczniej jej szukał. Z wyrazem

cierpienia na twarzy, zdyszany, wyraźnie niezadowolony z obecności Piotra. Ale Piotr udał,

ż

e tego nie widzi. Nikołaj zaś był zbyt dobrze wychowany, by go poprosić wprost o zo-

stawienie ich z Raiją samych.

- Wyjeżdżam! - rzekł ponuro. Stanął, stawiając nogę na beczce, na której siedziała

Raija. Oparł dłonie na kolanie. Przeczesał włosy palcami, lecz nie udało mu się ich ułożyć. -

Wyjeżdżam! Bez względu na to, co powiedzą rodzice, wyjeżdżam! Dłużej tu nie wytrzymam!

- Dokąd?! - spytała Raija. Dokąd on mógł jechać? Był przecież dziedzicem rodu

Norkinów, nie mógł zawieść swych bliskich. Stanowił całą przyszłość rodziny.

- Zaciągam się na statek! Chcę popłynąć jak najdalej stąd!

Był zdesperowany. Twarz mu poczerwieniała, zaciskał dłonie w pięści i uderzał nimi

o udo.

Walerij uważnie obserwował jego zachowanie. Uśmiechał się szeroko. Śmiał się, jak

wtajemniczony śmieje się z kogoś, kto nie wie, co go czeka.

Potem podszedł do nich leniwym krokiem. Stanął na wyciągnięcie ramienia od

Nikołaja z rękami na biodrach.

- Wybierz się w rejs jednym ze statków swego ojca, Norkin! Wtedy dostaniesz własną

kajutę i tak łatwe zadania, że niewiele będziesz mógł narobić szkód.

- Nie chcę, by traktowano mnie w szczególny sposób, dlatego że jestem synem

właściciela! - Chciał, by go słuchano, by mu wierzono. Popatrzył na Raiję, szukając jej

poparcia. Wierzył, że przynajmniej ona jest po jego stronie.

Walerij roześmiał się głucho:

- Inni przyjęliby taką propozycję z pocałowaniem ręki. Co ty byś robił na pokładzie?

Co właściwie potrafisz? Twoje ręce nigdy przedtem nie trzymały liny. Nie wiesz, o czym

mówisz. Nikt by nie zarobił, gdyby miał załogę złożoną z takich ludzi jak ty.

- Stary nie pozwoli mi popłynąć swoim statkiem - rzekł Nikołaj z goryczą.

- A sądzisz, że ktoś się odważy zatrudnić na swym pokładzie syna Anatolija Norkina?

- spytała Raija łagodnie. - Wszyscy wiedzą, że twój ojciec sobie tego nie życzy. Zabrałby cię

na swój statek, gdyby taka była jego wola. Wszyscy boją się ludzi posiadających władzę. I

słusznie. Ja nie dysponuję statkiem, na który mogłabym cię zabrać.

- Jewgienij ma.

Raija zrozumiała, dlaczego przyszedł do niej. Miała paść przed Jewgienijem na kolana

i prosić w imieniu Nikołaja. To ona powinna przekonać męża, żeby się zgodził.

- Musisz sam z nim porozmawiać - rzekła. - Jeżeli bardzo tego pragniesz, musisz mieć

odwagę zwrócić się z tym do niego.

Piotr odchrząknął. Na jego ustach czaił się uśmiech.

- Po co zawracać głowę Jewgienijowi? Już dość kłopotów go spotkało ze strony

Norkina - zauważył, wzruszając ramionami. - Znam kapitana, który nie przywiązuje wielkiej

wagi do tego, z kim wypływa. Statek należy do pewnej wdowy, która pozwala kapitanowi

decydować o wszystkim, dopóki statek przynosi jako taki zysk. Jeżeli Norkin będzie się od-

grażał, myślę, że to tylko doda jej odwagi.

- Nie możemy zabrać Nikołaja! Nie na nasz statek! - zaprotestował Walerij biały na

twarzy.

- Możemy - uznał Piotr. - To nasza rodzina nosi żałobę po Jelizawiecie. To z naszą

rodziną się związał, czy tego chce, czy nie, przez krew twojej siostry. Postaramy się, byś z

nami popłynął, Nikołaju Norkin. Nie jako dostojny gość, lecz jako prosty marynarz. Od ciebie

tylko zależy, czy przyznasz się przed załogą, kim jesteś.

- Nie jestem tchórzem, by udawać kogoś innego! - Nikołaj nie lubił, gdy w niego nie

wierzono, gdy traktowano go jak słabeusza. - Właśnie czegoś takiego chciałem. Prawdziwej

pracy na prawdziwym statku!

- I będziesz żałował, że kiedykolwiek wpadłeś na tak idiotyczny pomysł - stwierdził

Walerij, wywracając oczami. Nie mógł pojąć, że ktoś dobrowolnie dokonywał tak

beznadziejnego wyboru. - Musisz naprawdę czuć, że masz wiele do odpokutowania - dodał i

odszedł, kręcąc głową.

- To nie tak! - Nikołaj patrzył zrozpaczony to na Raiję, to na Piotra. - Chciałbym tylko

zrobić coś sam. Samodzielnie stać się mężczyzną. Nie tylko dorastać w cieniu ojca i przejąć

wszystko po jego śmierci, gdy nikt nie będzie zadawał pytań, czy na to zasłużyłem, gdy nikt

nie będzie wiedział, jaki jestem i co potrafię...

- Walerij nie jest taki zły, gdy się go pozna bliżej - rzekł Piotr łagodnie. - Jest tylko

trochę porywczy. - Utkwił wzrok w Nikołaju i mówił dalej: - Słuchaj! Daję ci szansę. Być

może przede wszystkim dlatego, że uważam, iż jestem to winien Jelizawiecie. Kochała cię,

zatem musiała w tobie dostrzec coś wartościowego. Jelizawieta była jedną z nas, a my

polegamy na naszych bliskich. Zakładamy, że widzą tak, jak i my moglibyśmy widzieć. Może

i ja coś w tobie zauważyłem. Może uwierzyłem, że sobie poradzisz. To zależy od ciebie.

Będziesz traktowany dokładnie tak jak inni marynarze. Nawet jeśli przyznasz się, kim jesteś,

wszyscy po tygodniu zapomną twoje nazwisko. Nie będziesz miał lepiej niż pozostali, ale też

nie będziesz miał gorzej.

- Tego właśnie chcę.

Wydawał się tak radośnie podekscytowany, że Raiji zrobiło się go żal. Pomyślała, że

chłopak boleśnie odczuje na własnej skórze, kim jest jego ojciec, przynajmniej przez

pierwszy tydzień, zanim wszyscy rzeczywiście zapomną, czyje nazwisko nosi.

- Jednak najpierw będziesz musiał dopilnować kilku spraw - zastrzegł Piotr. - To

jedyne, co cię nie ominie. - Wzrok Piotra nabrał większej stanowczości, głos stał się jeszcze

bardziej surowy. - Musisz o swych planach powiedzieć ojcu. Chciałbym mieć jego podpis, że

się zgadza, byś zaciągnął się na nasz statek. Chcesz być mężczyzną, więc powiem ci, jak

zacząć.

Nikołaj Norkin zbladł. Tego się nie spodziewał. Ładna twarz zdradzała wszystkie

uczucia, wzrok wydawał się bezbronny. Ale po chwili Nikołaj wyprostował się, a jego drżąca

dolna warga znieruchomiała. Spytał, kiedy ma być gotów do drogi, co powinien zabrać i jak

się nazywa statek.

Piotr uśmiechnął się, patrząc, jak chłopak odchodzi.

- Nie spytał, dokąd płyniemy! Może powinienem go trochę przestraszyć i powiedzieć,

ż

e ruszamy w kurs między Kem i Archangielskiem!

- Daj spokój, już dosyć się nacierpiał.

- Zachowujesz się jak matka, bronisz wszystkich, którzy nie umieją sobie radzić, Raija

- Raisa - uśmiechnął się Piotr. - Myślisz, że jednak przyjdzie? Myślisz, że dobrze postąpiłem,

zgadzając się, by z nami popłynął?

- Powinieneś sam wiedzieć - odparła. - Wszak jesteś mężczyzną, Piotrze, prawda?

Raija nie zdążyła uprzedzić Jewgienija, że się spóźni. Jechała do domu, kiedy wóz

Norkinów z hałasem przejechał obok, nagle zatrzymał się, a stangret zeskoczył na ziemię. Był

biały na twarzy, a konie zlane potem.

- Raisa Bykowa, w imię Najświętszej Panienki i wszystkich świętych, proszę pójść ze

mną! Pani chce z tobą mówić. Pani żąda, byś z nią porozmawiała. - Rozejrzał się na wszystkie

strony i zniżył głos: - Prawdę mówiąc, urządza prawdziwe piekło i wszyscy niedługo oszaleją.

W kółko powtarza, że chce z tobą rozmawiać!

Raija wzruszyła ramionami. Stangret wyglądał żałośnie, tak jakby został wyrzucony z

domu z poleceniem, by nie pokazywał się, zanim jej nie znajdzie.

- Dobrze, jeżeli tak trzeba - zgodziła się. Musiała przyznać przed sobą, że ogarnęła ją

ciekawość. Właściwie nigdzie jej się nie spieszyło. Michaił pojechał z Jewgienijem. Wracała

do domu tylko po to, żeby coś ugotować. Ale raz mogą zjeść suszone mięso z chlebem. A

może zdąży jeszcze podgrzać kaszę. To zależy, jaką sprawę ma do niej Fewronia Norkina. -

Nie wiedziałam, że pani jest tu w Archangielsku - dodała.

- Przyjechała - westchnął stangret - kilka dni temu. Od tamtej pory urządza w domu

prawdziwe piekło.

Rzeczywiście musiało być źle, skoro odważył się w ten sposób wyrazić o swej

chlebodawczyni wobec obcej osoby.

- Pojadę własnymi końmi - oświadczyła Raija. - Pani nie będzie chyba miała nic

przeciwko temu.

Uśmiechnął się z ulgą.

Na miejscu Raija spostrzegła natychmiast, że stangret zbytnio nie przesadził.

Poprowadzono ją przez jasne komnaty. Wszędzie paliły się lampy. Nie było kąta, który by nie

był oświetlony. Lampy różnej wielkości rzucały małe i duże kręgi przeplatające się

nawzajem, tworząc jakby rozedrgany żółty obraz świetlny.

Na widok gospodyni Raiję przeszedł dreszcz.

Z pewnością nikt w Archangielsku nie widział Fewronii Norkiny w takim stanie. Raija

miała ochotę po prostu zamknąć oczy. Nikt nie powinien się tak pokazywać innym ludziom.

Nikt nie powinien upokarzać się do tego stopnia.

Gospodyni leżała na sofie w kolorze głębokiej czerwieni. Raija ledwie dostrzegła ową

czerwień, bo sofa niemal niknęła pod Norkiną i poduszkami, na których się wspierała.

Matka Nikołaja miała na sobie więcej czerni niż najbardziej pogrążona w żałobie

kobieta. Włosy splotła w szczególny sposób. Raija od razu zauważyła, że Norkiną uczesała

się sama. Pewnie tego dnia nie dopuszczała do siebie nikogo ze służby. Kiedy Raija uważniej

się jej przyjrzała, zobaczyła, że suknię ma niedopiętą. To nawet dobrze, uznała nieco

złośliwie Raija, że przy takiej figurze górna część sukni jest luźna.

Matka Nikołaja płakała. Raija przyłapała się na myśli, że jedyne, co jeszcze bardziej

mogłoby ją oszpecić, to rozmazany makijaż.

Na szczęście Norkina się nie malowała, dlatego udało się jej zachować choć odrobinę

godności. Raija przypomniała sobie tę Fewronię Norkinę, która tonem nie znoszącym

sprzeciwu wydawała polecenia innym, oczekując ich natychmiastowego spełnienia, i

bezwzględnie egzekwowała swą wolę.

- Mój syn wyjechał! Słyszałam, że go do tego nakłoniłaś, Raiso Bykowa!

A więc o to chodzi!

O Nikołaja!

Starczyło mu zatem odwagi, by powiadomić ojca o swej decyzji i uzyskać jego zgodę.

Raija poczuła się dumna w imieniu chłopaka. Może to brzydko z jej strony, ale nie

potrafiła współczuć tej kobiecie.

Sama jest matką, ale nie uważała, że posiada Michaiła na własność.

- Twój syn ma dziewiętnaście lat, Norkina - powiedziała spokojnie. - Sądzę, że potrafi

myśleć samodzielnie. Dziewiętnastolatek to już mężczyzna. Czy ci się to podoba, czy nie...

- Czy i do tego go namawiałaś? By pokazał, że jest mężczyzną? - Złość i płacz

przeplatały się ze sobą. Fewronia Norkina nie przedstawiała sobą pięknego widoku. - Z tego,

co słyszę, wnioskuję, że nie przywiązujesz zbytniej wagi do tego, że jesteś żoną Jewgienija

Bykowa. Marynarz z kubryka czy młody niewinny chłopak, co to dla ciebie za różnica,

Caryco!

Raiję ogarnęło wzburzenie. Wiedziała, że takie myśli krążą w ludzkich głowach.

Wiedziała, że ludzie szepczą o tym przy samowarach, ale nikt jeszcze nie rzucił jej tego

prosto w twarz.

Mogłaby zacisnąć zęby i przełknąć ten zarzut, gdyby tkwiło w nim choć ziarno

prawdy.

Ale nie mogła milczeć, słysząc podłe oskarżenia.

- Nie powinno cię to obchodzić, jaką jestem żoną, Norkina! - Lodowaty powiew, który

niósł jej słowa, byłby w stanie zgasić wszystkie lampy w pokoju. - Moja moralność

pozostawiałaby może mniej do życzenia niż prowadzenie się większości innych kobiet, gdyby

przyjrzeć im się bliżej!

- Nigdy nie zdradziłam mojego męża! - Fewronia Norkina zaszlochała wzruszona,

używając brzegu sukienki jako chusteczki.

- Łatwo dochować wierności, jeśli się nigdy nie zostało wystawionym na próbę -

odgryzła się. - A co się tyczy Nikołaja: jeżeli twój syn zdecydował się zaciągnąć na statek i w

dodatku ktoś zgodził się go przyjąć, to myślę, że powinnaś być z niego dumna, zamiast

rozpaczać. Pokazał, że ma dość siły, by stanąć na własnych nogach.

- A więc wiedziałaś o tym? - Norkina wymierzyła w Raiję drżący palec.

Raija skinęła głową.

- Próbowałam go odwieść od tego pomysłu - odparła - ale teraz tego żałuję. Jednak

widzę, że starczyło mu rozsądku i siły woli, żeby postawić na swoim. Może pewnego dnia

będziesz miała powód, by naprawdę być dumna z syna!

- Dlaczego? - szlochała Fewronia Norkina. - On nie musi niczego robić. Nie musi się

niczego uczyć. Ma wszystko, czego się od niego wymaga. Wystarczy, że jest Norkinem.

Więcej nie trzeba. Nie musi być nikim więcej! Jest moim synem. Chcę, by pozostał przy

mnie!

Mówiłam mu, że łamie mi serce, lecz on mimo to zdecydował się odejść! To ty go do

tego nakłoniłaś! Ty, która zwodzisz wszystkich mężczyzn! Ty, która nawet starców

prowokujesz do grzesznych myśli...

Raija zbladła.

A więc chodzi o coś więcej niż tylko o to, że Nikołaj przeciwstawił się rodzicom. O

coś jeszcze innego.

Nie spodziewała się tylu zarzutów. Przecież w niczym nie zawiniła.

Ale na nic się nie zda przekonywanie o tym Norkiny. Wbiła sobie do głowy, że

wszystkim ciosom zadawanym jej przez życie winna jest Raisa Bykowa.

- Nikołajowi dobrze zrobi, gdy się usamodzielni - powiedziała. - Gdy zobaczy inny

ś

wiat.

- Dlaczego?! - krzyknęła Norkina. - Dlaczego? Gdyby Raija próbowała jej to

wytłumaczyć, i tak by nie zrozumiała. Nie uznałaby żadnych argumentów, nie stać jej było na

obiektywizm. Każde słowo wypowiedziane przez Raiję wykorzystałaby przeciwko niej.

Wynalazłaby kolejne powody, by ją nienawidzić.

Raija nie chciała się na to narażać.

Nie było warto.

Nikołaj nie znaczył dla niej aż tak wiele, mimo że i jego obejmowała krańcem swych

opiekuńczych skrzydeł.

- Nie ja jestem za to odpowiedzialna - rzekła. Nie potrafiła zachowywać się uprzejmiej

niż zazwyczaj. Nie wobec kobiety, którą miała przed sobą. - Pozwólcie Nikołajowi wysunąć

się poza cień, jaki ty i twój mąż rzucacie na niego. Pozwól, by przynajmniej w tej podróży nie

docierał do jego uszu twój głos. Pod waszą opieką wyrósłby na słabego człowieka. Teraz być

może wróci do was całkiem inny Nikołaj. Archangielsk wam podziękuje!

- Archangielsk się z nas śmieje! - krzyknęła Fewronia Norkina. - Dzięki tobie, ty

rozpustnico!

Raija nie odpowiedziała. Wyszła, starannie zamykając za sobą drzwi. Mało

prawdopodobne, by Norkina podążyła za nią, ale Raija pragnęła dosiąść konia, nim gospodyni

zdąży zwlec się z poduszek.

Zanim ruszyła, popatrzyła jeszcze na chybotliwe światła, ów ogród lamp. Na ten

widok doznała nieprzyjemnego wrażenia, poczuła, jakby otrzymała cios w żołądek Coś

sprawiło, że zjeżyły jej się włosy na głowie.

Coś, co istniało w niej samej.

11

Dźwigała brzemię nieznanej przeszłości, nosiła też w sercu ból. Ci, którzy mówili, że

z czasem ból staje się lżejszy, kłamali. Być może przybywało więcej do niesienia, ale ból

pozostawał ten sam. Raija ciągle cierpiała z powodu śmierci Jelizawiety.

Nosiła w sobie poczucie winy.

I nadal śniła dręczące sny. Niewiele jadła. Źle spała. Starała się jednak zachowywać

jak gdyby nigdy nic.

Złościła się, gdy okazywano jej troskę. Mówiła, że nie potrzeba jej niańki. Opiekunki

są dla dzieci z dobrych domów, nie dla takich jak ona.

- Poza tym jestem za stara - śmiała się i nawet sama słyszała, jak głucho brzmi jej

ś

miech. Nie była taką Raiją, jaką bliscy zwykli widywać do tej pory.

- Uważaj na Raiję! - poprosił Oleg Antonię, żegnając się z żoną przed kolejną

wyprawą. Miał wyruszyć na zachód, choć przecież co roku obiecywał, że następnym razem

już nie wypłynie jako kapitan. Ale kiedy nadchodziła wiosna i statek miał pożeglować w

ś

wiat, Olega ogarniał ten sam niepokój i stawał się nie do wytrzymania. Antonia cieszyła się

więc, widząc, jak wchodzi na pokład.

Choć jednocześnie bardzo się o niego niepokoiła. Jednak powstrzymanie Olega nie

wchodziło w grę. Wszelkie próby na nic by się nie zdały.

Teraz prosił ją, by uważała na Raiję. To także wydawało się Antonii daremnym

wysiłkiem. Upór był cechą wspólną Olega i Raiji.

Dlatego Antonia postanowiła zrzucić ten ciężar na Jewgienija. Przysunęła swą ciemną

głowę do jego ciemnej głowy i szeptem przekazała, by pilnował Raiji.

Jak gdyby już nie próbował!

Raija robiła uniki. Wysuwała się z jego objęć, kiedy chciał się do niej zbliżyć, żeby

pomóc jej rozproszyć ciemności, wyjść z niemej przestrzeni, w której się zamknęła.

Z Archangielska wypływały statki na zachód. Do innych miast nad Morzem Białym.

Ku innym morzom i do Norwegii. Czasem wyruszały na południe wzdłuż Dwiny, która była

jakby żyłą prowadzącą do reszty wielkiego rosyjskiego królestwa. Często również wpływały

tu statki. Ich własne statki, które znano w Archangielsku.

Zdarzało się, choć rzadko, że przypadkiem zawinął jakiś z Europy. Ze świata.

Właśnie przybył niewielki frachtowiec z Norwegii. Któryś z ich własnych. Nie miał

jakiegoś szczególnego ładunku, ale ktoś nim przypłynął.

Wasilij.

Pełnomocnik Olega i Jewgienija do połowów na Soroya.

Musiał się spotkać z którymś z właścicieli. Oleg wyjechał, a Jewgienij nie czekał na

nabrzeżu.

Wasilij pozdrawiał znajomych, ale jego zazwyczaj otwarta twarz ściągnęła się. Wzrok

go zdradzał. Patrzył gdzieś obok, nie słuchał, co do niego mówią. Wydawał się nieobecny.

Szedł, nie zatrzymując się.

Oczyma szukał kogoś, kogo na nabrzeżu nie było. Wzrokiem podążył w górę wzdłuż

drogi, którą musiał przejść, czy chciał tego, czy nie.

Ludzie zebrani w porcie przepuścili go. Nikt nie wspomniał słowem o Jelizawiecie,

tak jakby wspólnie zobowiązali się do milczenia, jak gdyby zmówili się, by mu oszczędzić

cierpienia.

Jewgienij, widząc znajomą sylwetkę, poszedł do kantoru, sprzątnął na stole i nastawił

samowar.

- Niewiele wieści przynoszę z łowisk - zaczął Wasilij, siadając za stołem naprzeciw

Jewgienija. Pili gorącą herbatę. Obaj długo obserwowali wijące się smużki pary, które unosiły

się znad filiżanek. - Mamy dobry rok. Sądzę, że Oleg będzie tego samego zdania, kiedy

wróci. Dziwne, że ich nie spotkaliśmy, ale obraliśmy najszybszą drogę do domu.

Jewgienij skinął głową.

- Kiedy wracasz na Soroya? - spytał.

Nie było to uprzejme, ale chciał wiedzieć. Wyznaczał wyraźne linie, jakby wycinał je

nożem. Wasilij powinien wiedzieć, którędy może się poruszać. Powinien wiedzieć, którędy

przebiega cienka granica.

- Nie wracam - odparł Wasilij. Napotkał oczy Jewgienija swoimi, w których mieszały

się błękit, szarość i zieleń. Ale przeważała zieleń: odcień, który lód przybierał wiosną. - W

ogóle nie powinienem był wyjeżdżać - dodał. - Zaniedbałem swoje obowiązki. Będę za to

płacił do końca życia. Musicie znaleźć innego pełnomocnika. Ja skończyłem z połowami w

Norwegii. Zostaję tutaj. Tu, gdzie jest mój dom.

Jewgienij z irytacją pomyślał, że Wasilij Uskow mógłby przywieźć mu lepsze wieści.

- Szkoda, Seroya stanowiła dla ciebie szansę. Jelizawieta nie wróci, nawet jeśli

zostaniesz. A Walerij cię nie potrzebuje, jest dorosły. Dobrze sobie radzi. Wkrótce będzie

mężczyzną. Mieszkał u nas podczas pobytu w Archangielsku. Wspaniały chłopak!

Argumenty Jewgienija nie skłoniły Wasilija do zmiany decyzji. Siedział głęboko na

krześle, kołysząc filiżankę w swych opalonych dłoniach.

Potem popatrzył Jewgienijowi w oczy.

- Zamierzam odwiedzić Raiję. Chcę z nią porozmawiać. Za twoją zgodą lub bez. Raija

jest jedyną osobą, która może mi powiedzieć, jak i dlaczego zginęła Jelizawieta. Możesz mi

oczywiście zabronić, ale to mnie nie powstrzyma.

Jewgienij uniósł kącik ust. Nie miał wyboru. I niezależnie od tego, czy mu się podobał

pomysł Wasilija, powie, że się zgadza. Niezależnie od tego, czy miał jakieś zastrzeżenia,

musiał przychylić się do tej prośby.

- Możesz z nią porozmawiać, Wasiliju Uskow. Ale nie odpowiadam za siebie, jeżeli ją

tkniesz.

- Nie zamierzam jej dotykać - przyrzekł Wasilij sucho. Utkwił wzrok w resztce napoju

pozostałego w filiżance. Robił w nim maleńkie fale. Kołysał naczyniem tam i z powrotem,

trzymając je obiema rękami.

- Raija pewnie by ci na to pozwoliła - rzekł Jewgienij z bólem. Nie podobały mu się

jego własne myśli. Wiedział, że będą krążyć mu po głowie, czy ubierze je w słowa, czy nie.

Łatwiej je było nosić, gdy je wypowiedział. - Ale ja cię proszę, byś się trzymał z dala, byś

zachował dystans. Proszę cię!

Wasilij skinął głową. Nadal nie patrzył na Jewgienija. Miał do niego żal, że o tym

wspomniał.

- Jest jeszcze coś - mówił dalej Jewgienij zmęczony. - Coś dręczy Raiję. Porozmawiaj

z nią. Może uda ci się nakłonić ją do mówienia. Może będziesz mógł jej pomóc...

- A ty? - spytał Wasilij. Dopiero teraz podniósł wzrok. Przyglądał się badawczo

twarzy rywala. Jewgienij miał przecież wszystko. Dzielił z Raiją łóżko, dzielił codzienność.

Powinien być pierwszą osobą, do której mogłaby się zwrócić w trudnych sytuacjach, gdy nie

potrafiła sobie z czymś poradzić.

- Jesteś człowiekiem, któremu najbardziej ufa - rzekł Jewgienij. Niełatwo przyszło mu

to przyznać.

Wasilij wolałby, żeby powrót do domu nie okazał się taki trudny.

- Pożyczę konia od Toni - rzekł na pozór lekko. Odsunął od siebie do połowy

opróżnioną filiżankę. - O Soroya porozmawiamy później - dodał.

Jewgienij przytaknął. Nie oczekiwał od Wasilija szczerości w rozmowie o kobiecie,

którą obaj stawiali najwyżej. Raija nie mogła ich związać. Zawsze będzie ich dzielić.

Wasilij zmartwił się poważnie dopiero po rozmowie z Antonią. Nie należała do osób,

które przesadzały. Raczej bagatelizowała trudności, by studzić uczucia innych.

Teraz patrzyła na Wasilija szeroko otwartymi oczyma, w których kryły się troska i

strach.

- Spróbuj porozmawiać z Raiją, Wasia! Nie tylko pogawędzić... Nie tylko o

Jelizawiecie, choć wiem, że po to wróciłeś. Dla Raiji to także ciężkie przeżycie. Z nią jednak

dzieje się coś niedobrego. Nie chce mi powiedzieć, co to takiego, ale myślę, że to nie tylko

smutek z powodu śmierci Jelizawiety. Widzę, że czuje się bardzo źle. Spróbuj przedrzeć się

przez jej uśmiech, przez jej zmęczone: „nic mi nie jest”, którym nas wszystkich zbywa.

- Jewgienij również mnie o to prosił - rzekł Wasilij zaniepokojony. Zdenerwował się

do tego stopnia, że nie mógł usiedzieć na miejscu. Chodził po kuchni Antonii tam i z

powrotem.

- A więc widzisz, że to nie żarty - stwierdziła Antonia z powagą.

Wolałaby, żeby Wasilij wyglądał starzej, bardziej posiwiał, stracił radość życia.

Wolałaby, żeby należał do tego typu mężczyzn, którzy więdną, zbliżając się do czterdziestki.

Wolałaby, żeby był mniej przystojny...

A on łączył w sobie to wszystko, co kazało jej otworzyć mu drzwi do swej sypialni.

Gdyby nie znaczył tak wiele dla Raiji, może by to znowu zrobiła. Również teraz.

Ponieważ był Wasilijem. Ponieważ w jego objęciach jest bezpiecznie.

Z Raiją było może inaczej. Między tymi dwojga istniało chyba coś więcej niż fizyczny

pociąg. I to właśnie wydawało się groźne.

Trudno to było wyjaśnić. Może miało to związek z czarami, może było

przeznaczeniem, a może przypadkiem.

- Co u nich słychać? - spytał ochrypłym głosem. Nie zdołał ukryć cienia nadziei, którą

zawsze żywił. Nadziei, która dostawała nie więcej pożywki niż tyle, by przetrwać z roku na

rok. - Między nimi? - dodał całkiem niepotrzebnie.

- Być może Jewgienij swą miłością pewnego dnia zabije jej uczucia - rzekła Antonia

ze śmiertelną powagą. - Tylko wtedy będziesz mógł ją zdobyć. Chyba że Jewgienij umrze

wcześniej niż Raija, a ty nadal będziesz niczym dorodny kozioł zdolny toczyć pojedynki z

innymi kozłami.

Wasilij uśmiechnął się szeroko, tak typowym dla Uskowów uśmiechem,

sprawiającym, że kolana kobiet robiły się miękkie jak z waty.

- Podoba mi się sposób, w jaki określasz rzeczy, piękna Toniu - powiedział. - Jeżeli

Oleg umrze przed tobą, mógłbym ogrzać twe łóżko. Jeżeli oczywiście nadal będę jurnym

kozłem i jeżeli w tobie nie przestaną płynąć soki.

Antonia uśmiechnęła się.

- Myślę, że należymy do osób, które pod tym względem dobrze się trzymają.

Wasilij mrugnął porozumiewawczo.

- Pożyczę od ciebie konia. Muszę porozmawiać z Raiją, zanim wróci Jewgienij. Jeśli

dobrze go znam, nie zostawi nam wiele czasu.

- Jewgienij wie, że Misza jest w domu - zauważyła sucho Antonia. - Olga także jest z

nimi. Jewgienij nie potrzebuje lepszych opiekunów. Zostanie poza domem dłużej niż zwykle,

ż

eby udowodnić i sobie, i Raiji, jak bardzo jej ufa.

- Nie masz zbyt wysokiego mniemania o ludziach - westchnął. Chciał trochę

rozdrażnić Antonię. Dobrze się znali. Mogli sobie pozwolić na pewną swobodę.

- Możesz potem przyjść i opowiedzieć, jak było - zaproponowała lekko Tonią.

Za ową lekkością kryło się również trochę powagi.

Wasilij długo przyglądał się Antonii. Z szacunkiem. Niewiele kobiet potrafiło mówić

tak szczerze jak ona. Zresztą często źle rozumiano jej intencje.

Może chciała, by ją tym razem źle zrozumiał. Ta myśl jednocześnie pociągała i...

przerażała.

- Do twojego łóżka? - spytał, unosząc brwi. Obrócił to w żart, tak że oboje mogli się

roześmiać i powiedzieć, że nigdy nie myśleli poważnie, że nigdy by do niczego nie doszło.

- Czyżbyś miał brzydkie myśli, chłopcze?

- Może - odparł. - Chyba jednak nie przyjdę do ciebie nocną porą, słodka Toniu.

Moglibyśmy zaszkodzić naszemu dobremu imieniu.

Oboje się roześmiali. Wasilij wychodził odprowadzany śmiechem. Miło tak się

ż

egnać.

Gnał co koń wyskoczy, a jego myśli pędziły przed nim. Zawsze go wyprzedzały.

Widział, jak ją spotykają. Widział jej uśmiech. Widział, że w jej oczach pojawiało się coś

szczególnego, co nadawało im osobliwego blasku, coś, co istniało tylko dla niego.

Powiedziałaby może, że jest wiosna, wkrótce zacznie się lato, dlaczego zatem ją

odwiedza? Jest przecież jego Śnieżynką.

Nie, tak nie będzie.

Raija wiedziała przecież, dlaczego przyjechał.

Zobaczyła go z oddali. Przez tę krótką chwilę zdążyła się przygotować na spotkanie.

Nikt nie jeździł konno tak jak Wasilij. Nikomu wiatr tak nie rozwiewał włosów jak

jemu.

Nie chciała wyjść mu naprzeciw, ale nie mogła się oprzeć. Nie była w stanie usiedzieć

spokojnie w domu. Musiała wyjść na próg. Odwiązała fartuch, zatroszczyła się o włosy,

poprawiała po kilka razy guziki bluzki, chociaż wszystkie były zapięte.

Wasilij zeskoczył z konia. Olga i Misza podprowadzili go do domu. Musiał zakręcić

Olgą w dzikim tańcu i z powagą zapewnić, że odkąd ją ostatni raz widział, wyrosła niemal na

prawdziwą damę. Musiał położyć obie ręce na ramionach Miszy, przyjrzeć mu się dokładnie,

poklepać po plecach i powiedzieć, że niedługo stanie się dorosłym mężczyzną, prawdziwym

kumplem. Że jeszcze tylko kilka lat.

Miszy i Olgi nie trzeba było przekonywać, by zajęli się koniem, Wasilij potrafił

dogadać się z dziećmi.

- Chciałbym porozmawiać z Raiją - Raisą o Jelizawiecie. Czy mogę z nią zostać sam?

Popatrzył na dzieci, tak jak patrzyłby na dorosłych. Nie kupował ich niczym, prosił

raczej o przysługę.

- Zajmijcie się na razie koniem, co? A potem porozmawiamy. O weselszych sprawach.

Ale najpierw muszę załatwić to, co leży mi na sercu, co najbardziej boli. Rozumiecie?

Dwie ciemne główki schyliły się potakująco. Dwie rączki złapały za uzdę konia.

Dzieci poszły do stajni.

Zostali sami z Raiją na świecie, a między nimi istniało tak wiele. Dziewczyna, która

zmarła zbyt młodo, która powinna być tu razem z nimi.

Wasilij ujął dłonie Raiji.

- Wolałbym, żebyś była brzydsza! - westchnął. - Jesteś chuda jak patyk, ale nie

zbrzydłaś. Czy ty nic nie jesz? Czy Jewgienij oszczędza na jedzeniu?

Raija zdołała się uśmiechnąć. Potem uścisnęła Wasilija. Objęła go, poczuła, jak jego

ręce zaciskają się wokół niej. Kiedy zamknęła oczy, uznała, że już starczy. Kiedy je

otworzyła, wszystko stało się szalone, niemożliwe, nie takie jak trzeba.

Ale pozwoliła, by nadal trzymał ją w ramionach. Tak długo, jak chciał. Tak długo, jak

musiał. Sama też tego potrzebowała.

- Chciałbym, żebyś wiedziała, że nie mam do ciebie żalu - rzekł wreszcie Wasilij.

Niechętnie się odsunął. Misza mógłby coś powiedzieć Jewgienijowi. Olga zaczęłaby snuć

domysły.

Nie chciał tego. Nikt nie powinien mówić źle o Raiji.

- Ale przyjechałem, by się dowiedzieć, jak umarła Jelizawieta i dlaczego. Tak wiele o

tym rozmyślałem. Zdaję sobie też sprawę, że i ty dużo o tym myślałaś. I czuję, że to ja w

którymś momencie popełniłem błąd. Może powinienem był ją zabrać ze sobą do Norwegii.

Ale wprowadziłbym ją do surowego świata mężczyzn, co też nie byłoby dobre. Nie dla takiej

dziewczyny jak Jelizawieta.

- W domu - powiedziała Raija i skinęła w stronę drzwi. - Wtedy słowa pozostaną pod

dachem, nie pofruną do nieba. Boję się, że coś, co powiem na jej temat, dotrze do jej uszu.

Czasami wydaje mi się, że ona nadal żyje.

Usiedli przy kuchennym stole. Oddzieleni całym blatem. Ich ręce nie mogły bez siebie

wytrzymać. Spotkały się. Kobiece palce splotły się z palcami dwóch męskich dłoni.

Słowa padały z jednego końca stołu na drugi.

Poczucie winy i wątpliwości. Łzy. Dłonie, które dawały wsparcie. Mogły pocieszać.

Uścisnąć przyjaźnie. Pomóc wyrazić to, czego nie da się powiedzieć słowami.

- Jaki jest ten Nikołaj? - spytał Wasilij chyba po raz dziesiąty. - Sądziłem, że w tym

mieście mieszka wielu nieznośnych mężczyzn, którzy mogliby się spodobać Jelizawiecie. I

oto wybiera młodego Norkina. Następcę tronu! W jaki sposób ta dziewczyna zdołała się w to

wplątać?

- Nikołaj był dla niej odpowiednim chłopakiem - rzekła Raija łagodnie, trochę smutno.

- Dla Jelizawiety był być może tym jednym jedynym... Dla Jelizawiety istniał tylko on jeden -

powtórzyła, zaczerpnąwszy powietrza. - Nikołaj. Nie zważała na to, że nazywa się Norkin.

Dla niej był tylko mężczyzną, którego kochała. Który się o nią troszczył.

- To nie wystarczy! - Wasilij nie zwlekał z osądem. Raiję ogarnęła rezygnacja. Czuła

się zmęczona.

Uśmiechnęła się, ale z powątpiewaniem.

- On sam nie dostrzegał niczego złego w tych potajemnych schadzkach! - odparła.

Musiała mimo wszystko wziąć chłopaka w obronę. - Nie wtedy. Nie od razu. Nie tak łatwo

jest zerwać ze wszystkim, do czego się przywykło. Nie tak łatwo przeciwstawić się zakazom i

zrobić coś, co w oczach rodziny wydaje się godne potępienia. Nikołaja trzymano surowo w

ryzach. Wymykał się spod kontroli rodziców, by spotykać Jelizawietę.

- ...i zrobić jej dziecko - Wasilij był nieugięty, nie potrafił wybaczyć.

Raija pomyślała, że to dobrze, iż Nikołaj Norkin znajduje się teraz daleko i Wasilij nie

może go dosięgnąć. Stryj wydawał się jeszcze bardziej zawzięty niż brat Jelizawiety.

- To dla mnie Jelizawieta zrobiła to, co zrobiła — Raija wyrzuciła z siebie te słowa

jednym tchem. Czuła, że Wasilij nie obarcza jej winą. Uścisnął jej ręce. Jego kciuki pieściły

powierzchnie dłoni, powoli, leniwie. Ta drobna pieszczota należała do nich. Nikt w pierwszej

chwili by jej nie zauważył.

Wasilij nie czynił Raiji wyrzutów.

Obawiała się tego w głębi duszy.

- Mogłaś jej jakoś przeszkodzić? - spytał łagodnie.

Wyraził wątpliwość, która i ją dręczyła. Pomyślała o wszystkim, czego nie wyjaśniła

Jelizawiecie. O wszystkim, czego nie powiedziała. O wiadomości, której zapomniała przesłać

przez Antonię, kiedy ją aresztowano: że to nie wina Jelizawiety. O wszystkim, co mogło być

inaczej.

Wszystko mogło potoczyć się inaczej.

- Nie byłaś w stanie jej przeszkodzić.

Wasilij nie winił Raiji. Nie obarczał jej odpowiedzialnością. Uważał, że całą winę

ponoszą inni. Dałby wiele, by móc stanąć twarzą w twarz z Nikołajem Norkinem. Z

przyjemnością dosłownie wbiłby temu rozpieszczonemu synalkowi bogacza do głowy trochę

zasad moralnych.

Od kołyski chłopak dostawał wszystko, czego zapragnął. A potem uznał, że chce

dostać Jelizawietę. Czemu nie znalazł sobie panny z odpowiedniej rodziny? Czy nie mogła

mu wpaść w oko któraś z nich? Poza tym dom Norkinów aż roił się od służących. Jeśli

potrzebował dziewczyny do ogrzania łóżka, czy nie łatwiej mu było sięgnąć po którąś z nich?

Wasilij czuł się zmęczony.

Jednak Raija musiała wszystko dokładnie opowiedzieć. O tym, co zdarzyło się potem.

O okolicznościach pogrzebu. O zmowie milczenia i skandalu, który nigdy nie nabrał rozgłosu

i stal się powtarzaną w tajemnicy plotką. O tym, że choć wszyscy wiedzieli o samobójstwie

dziewczyny, to według zapewnień Norkina nic podobnego nigdy nie miało miejsca.

O pogrzebie.

Również o Nikołaju. O Waleriju. O Piotrze, który odważył się wziąć na pokład

swojego statku młodego Norkina. Który przyjął go jako marynarza po uzyskaniu od Anatolija

Norkina podpisu na kawałku papieru jako cichej zgody.

- Opowiedz o więzieniu! - poprosił nagle Wasilij. Raija przestraszyła się. Chciała

cofnąć ręce, ale trzymał je mocno. - Opowiedz o tym - powtórzył. - Chciałbym wiedzieć.

Muszę wiedzieć o wszystkim, co dotyczy ciebie.

- Nie mogę. - Raija drżała.

- Opowiedz! - Wasilij wypuścił na chwilę jej dłonie, usiadł obok. Objął ją, otoczył

jakby murem obronnym, ogrzewał. - Opowiedz - prosił, zaklinał, nalegał. Nie zamierzał

zrezygnować. Chciał, by oddała mu część swego bólu, by się przed nim otworzyła.

- Tak niewiele pamiętam!

- Mów o tym, co pamiętasz! - zachęcił. Przytulił policzek do jej włosów. Nieraz

marzył, by tak z nią siedzieć. Wprawdzie wyobrażał sobie rozmowy o bardziej przyjemnych

rzeczach, ale marzenie przynajmniej w części się spełniło. Nie miał na wszystko wpływu.

Musiał przyjąć choć tyle. Zadowolić się okruchami.

Wiedział, że tak będzie. Czegóż innego mógł oczekiwać?

- Przeszłam już kiedyś przez podobne piekło - zaczęła Raija. - Teraz jestem o tym

przekonana. Więzienie nie wydawało mi się obce. Nie wiem, czy wtedy było gorzej, czy

lepiej, ale czułam, że jest mi znane. Wiedziałam, co mam robić. Wiedziałam, jak się

zachowywać: niepokornie, z dumą i uporem... - Opowiadała Wasilijowi to, co pamiętała.

Niewiele. O ciemności, korytarzu, kamieniach, stęchliźnie, wilgoci. I zbawiennej ciemności,

która jakby ją wsysała. O tym, co kryło się w jej duszy i pozwoliło zapomnieć. - Czułam

potworne zmęczenie w nogach - mówiła. - Na kolanach miałam czerwone plamy, jakbym

klęczała całą dobę, którą spędziłam w lochu. Nie wiem. Jewgienij nie chce mi nic powiedzieć,

kiedy pytam. Nie chce mi powiedzieć, jak wyglądałam, kiedy mnie wyciągnął z więzienia. -

Wasilij dostrzegł, jak przez twarz Raiji przemknął cień uśmiechu. - Myślę, że rzeczywiście

długo klęczałam przy drzwiach. Jewgienijowi wydaje się to takie straszne, że chce mi

oszczędzić szczegółów.

- Robi to w najlepszej wierze - zauważył cierpko Wasilij. Potarł policzkiem o jej

włosy. Były takie miękkie, tak jedwabiście miękkie. O włosach Raiji również marzył, o

wszystkim, co się z nią wiązało.

Zastanawiał się, jak Jewgienij mógł być tak niemądry. Mimo woli musiał się

uśmiechnąć. W jednej chwili wyraźnie zrozumiał, co Antonia miała na myśli, mówiąc, że

Jewgienij zdusi uczucia Raiji właśnie ową troską, swą nadopiekuńcza miłością.

Co za dużo, to niezdrowo.

- W każdym razie wiem, że już kiedyś przeszłam przez coś równie strasznego - rzekła

Raija.

- Tak, na pewno - przyznał Wasilij cicho i pogładził ją delikatnie po ramieniu. Właśnie

to miał na myśli Jewgienij, grożąc, by nie śmiał jej tknąć. To właśnie przed tym go tak usilnie

przestrzegał.

Wasilij uśmiechnął się pod nosem.

- Jeżeli byłaś prześladowana jako czarownica, to musiałaś siedzieć w lochu. Blizny na

twym ciele świadczą też o tym, jak cię traktowano.

Zamilkł. Nie powinni o tym rozmawiać.

- Nie do końca w to wierzyłam - wyznała cicho Raija. - Myślę, że Jewgienij wie o

mnie coś, co przede mną ukrywa.

Wasilij nie potrafił jej pocieszyć.

- Czy stało się coś jeszcze? - spytał po chwili, by przerwać ciszę, która mogła się stać

zbyt intymna. - Kiedy mi opowiesz, co cię naprawdę dręczy, Raiju?

12

Raija zesztywniała w jego ramionach. Zamknęła się w sobie i Wasilij zrozumiał, że

jednak jest jeszcze coś, o czym nie wspomniała. Coś poważnego, co nosiła w sobie i co nie

dawało jej spokoju.

- Nie mogę - rzekła wreszcie. - Nie teraz, Wasia Jesteś być może jedynym

człowiekiem, któremu mogę o tym powiedzieć. - Długo mu się przyglądała dużymi,

ciemnobrązowymi oczyma. Badawczo. Penetrowała dno jego duszy, jakby szukając wiedzy o

sobie. Lecz nie znalazła. - Czuję, że wszyscy znają moją przeszłość - wyznała. Zrobiła to

pośpiesznie, jak gdyby używała niecenzuralnych słów, których nie powinna była wypowiadać

na głos. Które mogły uderzyć w nią samą, gdyby ktoś usłyszał je w jej ustach. Które mogły

chłostać. - Z tobą jest inaczej, Wasilij. Tobie mogę to wyjawić. Ale nie teraz.

Musiał się tym zadowolić. I milczeć, ponieważ być może i on wiedział o niej więcej

niż ona sama. Ponieważ może i on posiadł jakieś tajemnice, może więcej rozumiał. Nie

zasłużył na jej zaufanie, ale przyjął je, kiedy pojawiła się taka możliwość. Okruchy to też

chleb.

- Czy mam już iść?

Pragnął niby przypadkiem musnąć ustami jej czoło, pieścić słowami, ale nie uczynił

tego. Raija zaufała mu, a on nie mógł tego nadużyć.

- Zaraz - odparła. - Za chwilę będziesz mógł odejść.

Zamknęła oczy i skłoniła głowę na jego ramię. Czuła jego ciepło, jego zapach.

Wasilij.

Zamykając oczy, znalazła spokój. Na krótko. Nie można przecież żyć z zamkniętymi

oczami, w końcu trzeba je przecież otworzyć.

Jewgienij zjawił się później niż zwykle, jednak na jego twarzy malowała się

podejrzliwość. Wzrokiem omiótł kąty, jak gdyby się spodziewał, że Raija ukryła tam

Wasilija.

Misza i Olga rozwiali częściowo jego wątpliwości. Przekrzykiwali się nawzajem,

opowiadając, co mówił Wasia, jakie im przywiózł prezenty, że musiały na nie poczekać, bo

Wasia chciał najpierw porozmawiać o Jelizawiecie. Przy tych słowach dwie dziecięce buzie

spoważniały. Jewgienij trochę się uspokoił.

Jednak w nocy znowu nabrał podejrzeń, znowu zacisnął pięści i napiął mięśnie.

- Ufasz mi? - spytała Raija, na powrót budząc jego czujność. Padało na nią światło

jedynej lampy w sypialni, które niemal na blond rozjaśniło jej włosy. Jewgienij patrzył na

ż

onę jak we śnie: w tych jasnych włosach wydawała mu się niebem. Kochałby ją, gdyby jej

włosy zmieniły się w srebro, a także gdyby stały się białe jak śnieg. - Ufasz mi, Jewgienij? -

powtórzyła. Przestraszyła go. Utkwiła w nim spojrzenie, od którego mógł się uwolnić,

odpowiadając tylko w jeden sposób. Każda inna odpowiedź by ją rozczarowała, oddaliła od

niego.

Jewgienij zastanawiał się, czy uczyniła to celowo.

- Tak - odpowiedział. - Oczywiście. W rzeczywistości wcale nie był tego tak do końca

pewien. Wahał się. Zawsze się wahał.

Rozpłakałaby się, gdyby musiał się do tego przyznać. Powiedział to, co Raija chciała

usłyszeć.

- Czy ufasz mi do tego stopnia, że pozwoliłbyś mi dziś w nocy pojechać konno do

Archangielska?

Zaczerpnął głęboko powietrza. Między jej pierwszym pytaniem a następnym istniało

morze tak głębokie, że Jewgienij nie był w stanie dostrzec dna.

Czy dusza Raiji kryła w sobie takie głębiny? Czy Raija skrywała przed nim tak wiele?

Czy mogłaby zadać mu takie pytanie, a potem go zdradzić?

Ból trawił mu piersi.

- Chcesz pojechać do niego? Skinęła głową. Popatrzyła na męża poważnymi oczyma.

Badawczo.

- Muszę porozmawiać z Wasilijem.

- Porozmawiać? - Nie udało mu się ukryć niedowierzania. Czara goryczy zaczynała się

wypełniać.

- Porozmawiać.

- Dlaczego nie ze mną? Raija nabrała powietrza.

- Chciałam, Jewgienij, ale to niemożliwe. Dopóki czuję, że coś przede mną ukrywasz,

nie mogę.

Zbliżyli się niebezpiecznie blisko do momentu, którego Jewgienij najbardziej się

obawiał. Potwornie się bał, że Raija przypomni sobie przeszłość, rzuci mu ją w twarz, a on

podda się i wszystko jej wyzna bez jednego mrugnięcia okiem.

- Jedź - rzucił krótko. - Ale nie ręczę za siebie, jeśli się okaże, że nadużyłaś mojego

zaufania.

Kiwnęła głową. Przewidziała tę część umowy. Przyjęła jej warunki.

Nie była pewna, czy Jewgienij się zgodzi. Wiedziała tylko, że nie potrafiłaby umówić

się z Wasilijem za plecami męża.

Perspektywa nocnej jazdy obudziła w niej swego rodzaju emocje.

Naprawdę musiała z Wasią porozmawiać. Ponieważ Wasilij był kimś więcej niż

przyjacielem, był jej bliski. Znajomość z nim zahaczała o niebezpieczną strefę, ale Raija nie

chciała dotykać tego, co niebezpieczne. Chciała tylko znaleźć się blisko przyjaciela,

potrzebowała jego zrozumienia. Chciała usłyszeć, jak zapewnia, że z nią wszystko jest w

porządku.

Nie udało jej się przemknąć całkiem niepostrzeżenie. Musiała odstawić konia do stajni

Toni, a w pomieszczeniach nad stajnią nasłuchiwało wiele par uszu. Kobiety dziwiła

niezwykła pora odwiedzin, ale Raija ufała, że nie będą na ten temat plotkować.

Przecież powinny czuć dla niej wdzięczność, a nie ją oceniać, pomyślała, ale zaraz

zawstydziła się tej myśli.

- Czy Jewgienij o tym wie? - Antonia przyglądała się przez chwilę Raiji. Potem ją

objęła i mocno uścisnęła. - Wiesz, zaprosiłam Wasię do siebie. Zrobiłam mu nawet

niedwuznaczną propozycję, ale obrócił to w żart.

- Co byś zrobiła, gdyby skorzystał? - w kącikach ust Raiji czaił się uśmiech. Wyznanie

Toni powinno jej sprawić przykrość, ale tak się nie stało.

Wszystko wydawało się takie dziwne i jednocześnie normalne.

- Nie zrób nic, czego ja bym nie zrobiła! - ostrzegła Tonią.

Raija uśmiechnęła się szeroko. Tonią dawno nie widziała u niej takiego uśmiechu.

- A czego byś nie zrobiła? - spytała Raija.

Antonia wzruszyła ramionami.

Gdy Raija znalazła się przed domem Wasilija, musiała zebrać się na odwagę, by

zapukać. Szczelniej otuliła się peleryną, nasunęła kaptur na czoło. Nie chciała, by ktoś ją

rozpoznał.

Wasilij długo nie otwierał. A jeśli nie ma go w domu?

Raija nie wzięła pod uwagę takiej ewentualności. Wybrała odpowiedni moment,

przebyła taki kawał drogi, niemożliwe więc, żeby Wasilij wyszedł.

Powinien na nią czekać.

Inna kobieta? Wprawdzie odmówił Antonii, ale to nie znaczy, że musi sypiać sam.

Wiele myśli przebiegło jej przez głowę, zanim usłyszała jego kroki.

A potem rzucone niezadowolonym głosem:

- Kto tam? Jest noc!

- To ja. Zachrobotało w zamku. Wasilij pojawił się w drzwiach. Nie dowierzał

własnym oczom. Stał długo i wpatrywał się w Raiję zdumiony, zanim się opamiętał i cofnął

do środka. Wpuścił ją.

- Co ty tu robisz?

Raija zsunęła z głowy kaptur. Nie patrzyła na Wasilija. Rozejrzała się po pokoju.

Dokładnie tak zapamiętała to mieszkanie. Ten zapach, który świadczył o tym, że długo nikt tu

nie mieszkał. Powinna pomyśleć o domu Wasilija, kiedy szukała schronienia dla wdów

wyrzuconych przez starego Norkina.

- Jewgienij wie, że tu jestem - rzekła. - Muszę z tobą porozmawiać. Myślę, że to

równie dobry moment jak każdy inny.

Wasilij trząsł się z zimna, mimo że solidnie napalił w piecu po przyjeździe. Także i w

ten sposób starał się stworzyć sobie przytulny kąt. Dom. Zawsze jednak pamiętał, że to tylko

pomieszczenie, które zamieszkuje. Czy ona zdaje sobie sprawę, o czym mówi? Skoro

przychodzi o tej porze...

- Jewgienij wie, że tu jesteś? - powtórzył bezwiednie ochrypłym głosem. Wziął od

Raiji pelerynę. Podobała mu się szpilka, którą Raija ją spinała, choć wiedział, że to prezent od

Jewgienija.

Raija przytaknęła.

- Przyjechałam, żeby porozmawiać. Dała mu wyraźnie do zrozumienia, po co tu przy-

szła i czego się po nim spodziewa.

Wasilij wiedział już, czego oczekuje od niego Jewgienij.

Większość tych oczekiwań wydawała się trudna do spełnienia.

Odłożył pelerynę Raiji. Założył koszulę. Uznał, że nie przystoi pokazywanie nagiego

torsu, gdy Raija jest tak blisko.

To zbyt zmysłowe.

- Zjesz coś? Napijesz się? - spytał. Potrząsnęła głową. Usiadła. Wybrała jedno z

krzeseł, tak że nie mógł usiąść obok niej, nawet gdyby chciał.

Wyznaczała wyraźne linie.

Znowu dzielił ich stół. Lampa rzucała tylko najbardziej niezbędne światło. Wasilij

przykręcił ją, jak tylko się dało. Ciągle tkwiła w nim potrzeba oszczędzania. Nigdy niczego

nie marnował. Nie mógł się wyzbyć owego nawyku. Coś takiego ma się już we krwi. Dzie-

ciństwo pozostawia głębokie ślady.

- Mam sny - rzekła Raija, przerywając ciszę.

- Wszyscy śnią - zauważył Wasilij niepewnie. Nie spuszczał z niej wzroku. Ręce

złożyła na brzuchu, palce zajmowały się sobą. Nerwowo. Wasilij wolałby, żeby wyznała mu

to w domu nad Dwiną, kiedy mógł ją obejmować i być blisko niej, być tylko dla niej. Teraz

czuł większy dystans, mimo że przyjechała do niego w nocy i nikt im nie przeszkadzał.

Szkoda, że Jewgienij nie widzi, jak przyzwoicie się zachowują!

- Nie takie sny! - rzuciła Raija przestraszona. - Nie takie zwyczajne, Wasia!

Wpatrywała się w swoje ręce. Potem podniosła głowę i spojrzała na niego niepewnie.

- Przytulisz mnie, Wasia? Jak przyjaciel? Skinął głową. Poczuł ucisk w gardle.

Zapragnął być silniejszy. Mieć więcej z królewicza z bajek. Albo z rycerza, który wyrzeka się

wszystkiego dla swojej pięknej damy, również jej samej. Ale był tylko Wasilijem Uskowem.

Człowiekiem. Mężczyzną.

Może w najdalszych zakamarkach duszy był złym czarownikiem Kościejem?

Mimo to objął ją.

Zrobił dla niej miejsce obok siebie na twardej drewnianej ławie. Obiema rękami objął

jej szczupłe ciało. Poczuł przez ubranie, że bardzo schudła.

- Co to za sny, droga Raiju? - spytał. Ustami dotknął jej czoła, choć nie miał takiego

zamiaru. - Czy to złe sny?

Potrząsnęła głową.

- To sny na jawie - wyznała po chwili. - Myślę, że pochodzą one z mroku mojej duszy.

Myślę, że opowiadają o mnie. Mówią to, czego nie wiem, czego być może nie powinnam

wiedzieć. - Na krótki moment zamilkła. - Zaglądam w nie. Nie mogę uciec od tych snów,

Wasia. Nie mogę uciec od tych, które przychodzą w nocy, dotykają mnie, trzymają w uścisku

i pokazują fragmenty obrazów, których nie chcę oglądać. Mam przecież zamknięte oczy, nie

mogę ich bardziej zacisnąć. Nie mogę przestać patrzeć na to, co jest w moich oczach. To

niemożliwe. Zaczynam wierzyć, że może najlepiej by było, gdybym niczego sobie nie

przypomniała...

- Co takiego do ciebie przychodzi?

- Światło - odparła szybko, bez zastanowienia. Przysunęła się bliżej do Wasilija.

Dotknęła policzkiem jego ciepłej szyi, piersi, gdzie jego koszula nie była zapięta tak

przyzwoicie, jak jej bluzka. - Żółte światło. Stoję przed skalą. Czarną. Śliską. Nieprze-

niknioną. Być może to ta sama czarna skała, która jest we mnie. Nie wiem. Niczego już nie

jestem pewna. Wiem, że ta skała jest zła. Czuję, że żółte światło pochodzi właśnie stamtąd.

Ż

e nikt nie powinien zapuszczać się zbyt głęboko w czeluści, które kryje. Czuję, że żółte

ś

wiatło może wyrządzić krzywdę Michaiłowi. Przynajmniej wydawało mi się, że chodzi o

Misze... - Raija zaczerpnęła powietrza i wyznała to, o czym tak wiele rozmyślała: - Wiem, że

ż

ółte światło ze skały może wyrządzić krzywdę mojemu dziecku, ale teraz coraz bardziej

jestem przekonana, że nie Michaiłowi. Przypuszczam... doszłam do wniosku, że gdzieś żyje

jeszcze jedno moje dziecko, którego nie pamiętam... - Załamał jej się głos. - Chciałam

myśleć, że to dziecko umarło, ale to nie takie proste. Sądzę, że ono jednak żyje, Wasia. -

Odetchnęła ciężko. - Podejrzewam, że w mroku niepamięci jest więcej dzieci. Wydaje mi się,

ż

e urodziłam ich więcej.

Czy mężczyzna potrafi pojąć, jak bolesne jest takie odkrycie? Jakie to straszne

uzmysłowić sobie coś takiego? Uwierzyć w to?

Jeżeli jakikolwiek mężczyzna na świecie potrafił ją zrozumieć, to musi nim być

właśnie Wasilij.

- Boję się powiedzieć o tym Jewgienijowi - mówiła dalej. - Boję się, że Jewgienij zna

prawdę, ale ją ukrywa. Nie mam pojęcia, z jakiego powodu milczy, ale coś mnie

powstrzymuje, kiedy chcę go o to spytać. Boję się, że jego oczy zdradzą, że kłamie. Boję się

usłyszeć, że to tylko moja fantazja.

- A czy to tylko twoja fantazja?

Raija pokręciła głową.

Wasilij ucałował jej czoło u nasady włosów. Zapomniał się przez krótką chwilę i stał

się dla niej kimś więcej niż tylko przyjacielem. Nie mógł się opanować. Ani nie chciał.

- W moich snach pojawiają się ludzie, Wasia. - Raija musiała wyznać wszystko,

ponieważ nie była w stanie dźwigać tego sama. Musiała jeszcze kogoś wtajemniczyć. Chciała

usłyszeć z ust Wasilija, że nic złego się z nią nie dzieje, że nie oszalała, że to nie jej fantazja,

lecz coś więcej niż sny. - Ukazują mi się twarze. Pojawiają się w jakichś nieznanych

okolicach, Wasilij. Twarze ludzi, których nie spotkałam. Nie pamiętam, żebym ich

kiedykolwiek widziała. Ale czuję, że ich znam, że są mi bliscy. I to mnie śmiertelnie

przeraża!

- Jakie twarze? - spytał Wasilij łagodnie. Był jak skała, dobra i bezpieczna, w

odróżnieniu od tej, która skrywała przeszłość i która za każdym razem odbierała Raiji jakąś

cząstkę zdrowego rozsądku.

- Twarz mężczyzny - odparła. - Widywałam go wcześniej w moich snach. Czuję, że

wiele dla mnie znaczył. - Urwała. Zamilkła. Nie wiedziała, czy może powiedzieć to, o czym

myśli. Jednak musiała to wyznać: - Wiem, że go kochałam.

Wasilij poczuł ukłucie w sercu. Był zazdrosny. Również o mężczyznę ze snu. O

kogoś, kto być może wcale nie istniał.

Jednak zaraz owo wrażenie zniknęło. Stało się czymś nierzeczywistym. Kochał Raiję,

lecz przecież to, o czym mówiła, dotyczyło kobiety, której nie znał.

Dawna Raija tkwiła w niej za czarną skałą, niedostępna i nieprzenikniona.

- Pojawia się też inny mężczyzna - rzekła. - Być może wymyśliłam go i o nim

zapomniałam. Nie wiem. Wiem tylko, że go rozpoznałam... że w moim śnie go rozpoznałam.

Ale nie padają żadne imiona, żadne słowa. Jest młody. Nieładny i ładny jednocześnie. Włosy

ma jak kłosy zboża. Twarz wyrażającą zdecydowanie i siłę. Zielone oczy, bardziej zielone niż

twoje, Wasia. Myślałam, że takie oczy nie istnieją. Nie zielone jak trawa, nie jak morze, a

mimo to zielone.

- Jak zorza polarna? - zgadywał Wasilij. Raija przytaknęła energicznie.

- Właśnie, jak zorza polarna! Wiem, że jest delikatny i dobry. Jest miły. Ma duże,

łagodne dłonie. Poznaję te dłonie. Nie jest bardzo wysoki, ale silny. Znam go. Wiem o nim

wszystko. Starzeje się na moich oczach. Widzę, jak na jego twarzy pojawiają się zmarszczki.

Jak przybywa mu lat, jak coraz bardziej pochylają się jego ramiona. Widzę kosmyki brody.

Widzę, jak jego włosy tracą barwę. Lecz to ten sam mężczyzna, ponieważ ma te same oczy, te

same rysy twarzy. Jest tak samo przyjazny.

Miłość do Raiji sprawiła, że Wasilij otworzył własne drzwi do fantazji, ujrzał postaci

ze snów Raiji jak żywe.

Na Soroya tęsknota za Raiją sprawiała, że wiele marzył. Wtedy nauczył się patrzeć z

zamkniętymi oczami.

Zobaczył tego mężczyznę, którego mu opisała. Zastanowił się, czy ktoś taki naprawdę

istnieje.

Czy potrafi żyć bez Raiji.

- Widzę kobietę - mówiła dalej Raija. - Jest młoda, młodsza ode mnie. Ma długie,

czarne włosy. Jak moje. Brązowe oczy z żółtą otoczką wokół źrenicy. Na obu policzkach

widać blizny, tak jakby ktoś ją zranił nożem. Jest drobna i ruchliwa. Samotna, wydaje mi się.

Myślę, że mnie nie lubi.

Drżąc, nabrała powietrza. Nie powiedziała aż tak wiele, by glos odmówił jej

posłuszeństwa. Ale wiele ją kosztowało wyznanie tego, co powoli wyłaniało się z mroku

niepamięci.

To ogromny wysiłek.

- Ten mężczyzna, o którym śniłam najpierw, ten, którego widzę i nie widzę, ma

ż

ółtawe oczy, jak ogień. Jak żółty pierścień, który młoda kobieta ma wokół źrenic. Nie widzę

owego pierścienia wystarczająco wyraźnie, by móc powiedzieć, jaki on jest. Nie potrafię tego

dokładnie określić, ale wiem, że to ten sam słoneczny blask...

- Kamienie morza - wtrącił Wasilij. - Bursztyny. Może jak bursztyn przy twojej

szpilce, którą spinasz pelerynę?

Skinęła głową. Nie pomyślała o tym. Nie rozumiała, dlaczego sama na to nie wpadła.

- Czy widzisz jakieś dzieci? - spytał Wasilij. Cicho. Ostrożnie.

- Chłopca - odparła Raija. - Chłopca o jasnych włosach. Jest młodszy niż Misza.

- I żadnych innych? Potrząsnęła głową.

- Skąd więc to przekonanie, że masz więcej dzieci? Dlaczego jesteś tego taka pewna,

Raiju? Przecież jesteś pewna.

Skinęła.

- Myślę, że ta kobieta jest moim dzieckiem.

- Dorosła kobieta? - Wasilij nie potrafił ukryć niedowierzania. - Kiedy wydobywasz z

ciemności, która jest w tobie, wizerunki różnych ludzi, potrafię to zrozumieć. Ale nie mogłaś

mieć dorosłej córki, kiedy tu przybyłaś. Sama ledwie byłaś dorosła!

- Myślę, że jednak ona jest moim dzieckiem - stwierdziła Raija z przekonaniem.

- Raczej ten mały chłopiec! - zauważył Wasilij. Jej odpowiedź brzmiała inaczej, niż

się spodziewał.

Przytaknęła zamyślona.

- Może on także.

- Jeżeli ta kobieta jest twoją córką... - Wasilij przełknął - to w takim razie dorosła

później, kiedy tu byłaś, najdroższa. Nie możesz wiedzieć, jak wygląda.

- Nie mogę? - spytała. W jej głosie brzmiała jakaś niebezpieczna nuta. Zmusiła

Wasilija, by i on spojrzał w oczy temu, co niepojęte.

- Może... - przyznał.

- Widziałam, jak mężczyzna się starzeje.

- Jak bardzo się zestarzał? - spytał Wasilij. Nie chciał przyjąć wszystkiego

bezkrytycznie.

- Wydawał się młodszy od Jewgienija - wyszeptała. Wasilij nie chciał tego słuchać.

- I co ty o tym myślisz? - spytał, starając się stąpać mocno po ziemi. Nie było to łatwe.

Raija potrafiła wywrócić rzeczywistość do góry nogami i zmusić najbardziej trzeźwego z

ludzi, by jej uwierzył.

Wszystko wokół niej sprawiało wrażenie nierzeczywistego, we wszystkim były czary,

magia, coś niesamowitego.

Wasilij uważał, że jego zdanie nie ma znaczenia. Najważniejsze, co myśli i w co

wierzy Raija. To, w co wierzy, jest właśnie przyczyną jej choroby.

- Myślę, że ta młoda kobieta jest moją córką - rzekła Raija bez wahania. Rozważała to

tak wiele razy, że owa myśl nie była jej obca. Wiele razy te słowa rozbrzmiewały w jej

głowie. Wargi formułowały je, ale nigdy jeszcze nie wypowiedziała ich na głos. Przebiegł ją

dreszcz, ale mówiła dalej. - Jestem przekonana, że jest moją córką - rzekła z niezłomną wiarą

w głosie. - Myślę, że jest dzieckiem moim i mężczyzny o bursztynowych oczach. Tego, który

pojawiał się w pierwszych snach. Tego, którego nie widzę zbyt wyraźnie. Tego, którego

kochałam.

Wasilij nie wiedział, co powiedzieć. Słowa wydawały się takie miałkie. Nie mógł jej

pocieszyć, że to tylko sen. W przypadku Raiji nic nie było oczywiste.

Nawet coś zupełnie niewiarygodnego znajdowało w sposób naturalny miejsce w jej

ż

yciu. To, co wydawało się niemożliwe, za jej sprawą stawało się możliwe. Potrafiła

dokonywać cudów.

- A ten mały chłopiec? - spytał Wasilij. - Nie możesz wiedzieć, nie możesz być pewna,

ż

e jest twoim synem. Nie możesz też mieć całkowitej pewności, że ta kobieta jest twoim

dzieckiem.

- To prawda, ale czuję takie ogromne wyrzuty sumienia - odparła wreszcie. - Dręczy

mnie potworne poczucie winy, mam nadzieję, że nikt nie doświadcza czegoś podobnego. To

mnie niszczy. Wiem, że bierze się ze snów, powstaje po spotkaniach z postaciami ze snów.

Poczucie winy wyrasta właśnie z tego. Z tego...

Poczucie winy wyrosłe ze snów! Wasilij nie mógł jej powiedzieć, żeby się nie

martwiła, nie mógł bagatelizować tego, co dla Raiji było bardzo ważne.

- Nie wiesz na pewno - rzekł ostrożnie. Nie chciał jej zranić, nie mógł powiedzieć, że

przesadza.

Mówiła, że ją to niszczy. Wierzył jej. Musiał potraktować jej słowa poważnie.

- Ale czuję, że tak jest. - Raija poszukała wzrokiem jego oczu. W jej oczach kryła się

ogromna, czarna otchłań. - Czuję to, Wasilij. Nie możesz powiedzieć, że moje uczucia czy

przeczucia do tej pory mnie zawodziły. Są, Wasia... są moim przekleństwem. To nie ma nic

wspólnego z chłodem czy z ciężkim snem. - Zamilkła. - W więzieniu również miewałam

podobne sny. I jeszcze później. Jednak pamiętam z nich niewiele. Nie wiem, czy widziałam w

nich którąś z tych osób. To jest dla mnie zagadką. To nie są zwyczajne sny. Czuję niemal, jak

pęka skała, która jest we mnie i skrywa przeszłość. Potrafisz to zrozumieć, Wasia? Czy

możesz to pojąć? Uwierzyć?

- Nie potrafię zrozumieć - odparł. - Nie wymagaj ode mnie tego, co niemożliwe. Ale

mogę spróbować uwierzyć. Zdajesz sobie sprawę, że to, co mi wyznałaś, brzmi

niewiarygodnie?

Skinęła głową.

- Nie możesz się pogrążać w bólu, Raiju - przekonywał. - Nie możesz się zamartwiać.

To niczego nie zmieni. Jeżeli te osoby ze snów istnieją, już dla nich zniknęłaś.

Raija zarzuciła Wasilijowi ręce na szyję. Ukryła twarz na jego piersi.

- Masz rację, już dla nich zniknęłam. Zdradziłam wszystko, co kochałam.

Rozpłakała się.

Wasilij nie musiał nic mówić. Wystarczyło, że ją przytulał, że po prostu był. Wierzył

jej. I martwił się o nią, bez względu na wszystko. Chyba tylko dzięki niemu nie postradała

rozumu.

13

- Nie powinnaś o tej porze wracać konno do domu - rzekł Wasilij. On również płakał.

Być może nawet tego nie zauważyła. Jej ból i jemu przeszywał serce. Obejmując ją, nie był w

stanie powstrzymać łez.

- Jewgienij na mnie czeka - łkała cicho.

- Niech nawet sam Bóg i diabeł na ciebie czekają, Raiju. Nie mogę pozwolić, byś

wyruszyła teraz w nocy.

- Jak to będzie wyglądało, jeśli zostanę? Wymknęła się z jego ramion. Przeszła po

pokoju.

Powiew powietrza, który wywołała, poruszając się, ożywił mały płomień lampy.

Wasilij poczuł łaskotanie w żołądku. Raija nie powiedziała, że nie zostanie, że tego

nie chce. Usiłował przywołać przed oczy twarz Jewgienija. Nie całkiem mu się udało.

Próbował spojrzeć na całą sprawę z punktu widzenia Jewgienija. Bez powodzenia.

Jewgienij miał Raiję.

Jewgienij miał wszystko.

Wasilij nie wstydził się tego, że chciał pochwycić dla siebie chociaż to, co możliwe.

Nie wstydził się, że pragnął zerwać obietnice, które złożył. Gdyby Raija się zgodziła,

nie zawahałby się nawet przez moment. On, który stał w cieniu, który zadowalał się tym, co

spadło z pańskiego stołu.

Miał nadzieję.

Ż

ył marzeniami.

Musiał przyznać przed samym sobą, że nie grzeszył przyzwoitością, rozmyślając o

Raiji. Bardziej go to radowało, niż zawstydzało.

- Nie mogę zostać zbyt długo - westchnęła Raija. - Ale chciałabym u ciebie trochę

odpocząć. Czy wolno mi, Wasia? Nie pragnę niczego, czego mielibyśmy potem żałować. To

tylko rodzi ból.

Zgodził się więc i na to.

Wskazał gestem ręki bokówkę, w której sypiał. Zdążył się położyć, zanim Raija

przyszła. Skóry trzymały jeszcze pewnie trochę jego ciepła. Chciał, by się nimi otuliła,

zmieszała swoje ciepło z tą odrobiną jego własnego.

- Muszę wrócić do domu przed świtem - zastrzegła Raija. - Muszę. Wiesz o tym,

Wasia?

Tak, dobrze wiedział.

- Odpoczywaj - rzekł.

Nie rozumiał Jewgienija, zupełnie go nie rozumiał. Jak doprowadził do tego, że Raija

nie mogła przy nim znaleźć spokoju, że nie mogła mu się zwierzyć, że nie mogła z nim

dzielić swego bólu? Dlaczego Jewgienij uważał, że Raija celowo sobie szkodzi? Dlaczego nie

dawał jej oparcia, którego szukała? - Obudzę cię, moja droga. Połóż się, potrzebujesz

odpoczynku.

- Nie mogę spać sama - wyznała. - Nie teraz. To mogło być tanią wymówką.

Podstępem, pułapką, która znienacka zatrzasnęłaby się wokół niego.

Ale nie.

Raija wiedziała, że prosi o wiele. Wasilij zaś cieszył się, że go o to poprosiła.

W ten sposób dała mu do zrozumienia, jak wysoko go ceni, jak bardzo mu ufa.

Położył się z brzegu, otulił ją skórami. Sam się nie przykrył. Musiał pozostawić

przestrzeń, która by ich oddzielała.

Raija skuliła się, odwrócona w jego stronę. Ramię Wasilija posłużyło jej jako

poduszka. Jego wargi tak delikatne, tak ostrożnie dotykające jej czoła, jej włosów, wypełniały

ją spokojem. Oddychał w tym samym rytmie co ona.

Czuła się bezpieczna.

- Jak dobrze przy tobie zasypiać! - westchnęła. - Jak dobrze.

Wasilij pomyślał o Jewgieniju. Wiedział, że tamten czuwa. I w tym momencie po raz

pierwszy ucieszył się, że nie jest mężem Raiji.

Leżał nieruchomo. Starał się odprężyć. Usiłował zachować rozsądek, pozostać tylko

przyjacielem.

Godnym zaufania.

Jednak zdawał sobie sprawę, że jest tylko człowiekiem. Tylko mężczyzną.

Raija spała tak spokojnie, że nikt by nie pomyślał, że dręczyły ją senne koszmary.

Nikt by nie uwierzył, że prześladują ją ludzie bez imion, bez możliwych do nazwania

powiązań z nią samą.

Wasilij pielęgnował tę chwilę. Traktował jak rzadki kwiat, który pragnął zachować w

swym sercu. Wyjąć, kiedy będzie go najbardziej potrzebował.

Chciał wszystko dokładnie zapamiętać. Ciemne rzęsy. Delikatne i piękne niczym

ptasie piórka. Czarne, jak gdyby pożyczyła je od szpaka. Spokojnie spoczywały na

policzkach. Ukrywały ogień, który potrafił zapłonąć w jej oczach. Ukrywały to, co w niej

nieodgadnione. Usta, lekko czerwone, delikatne, niemal się uśmiechały. Przezwyciężył

pokusę, by je pocałować.

Tego, czego smakiem nie wolno się rozkoszować, nie należy nawet próbować.

Łatwo przestrzegać reguł, kiedy przedmiot pożądania nie znajduje się na tyle blisko,

by móc go dotknąć, wziąć do ręki, skosztować...

Jest taka śliczna. To przekonanie przetrwa w nim niezależnie od tego, jak będzie w

przyszłości wyglądała. Jego oczy zawsze dostrzegą w niej piękno. Nie wiedział, czy kochał ją

dlatego, ponieważ była piękna, czy też wydawała mu się piękna, ponieważ ją kochał.

Nieważne.

Kochał ją.

I była piękna.

W pewnej chwili przyszło mu do głowy, że może powinien ją obudzić. Noc za oknem

przybrała się w nieco jaśniejszą pelerynę. Wkrótce będzie za późno, by Raija wyszła z jego

domu niepostrzeżenie.

Pierwsze kobiety - ranne ptaszki niedługo wstaną, rozpalą w piecu, przetrą oczy,

zwrócą je ku światu.

Wasilij pogładził Raiję po włosach. Delikatnie. Przypomniał sobie, że to właśnie tak

Dagnija uczyła go budzić dzieci. Łagodne głaskanie po głowie przygotowywało dziecko na

wymknięcie się ze snu.

Pomyślał, że Raija się budzi, że wystarczyło jedno lekkie dotknięcie. Odwróciła się,

jej wargi poruszyły się, twarz wykrzywił grymas.

- Ogień, ogień! Tyle ognia! - jęknęła. - Nie bierzcie ich! Uważajcie na płomienie! Na

ogień.

Łkała. Skuliła się w kłębek. Płakała przez sen.

Czy powinien ją obudzić? Czy pomoże Raiji, jeżeli przerwie ten sen? Czy też może

przerwany sen powróci kiedyś, kiedy przy Raiji nie będzie nikogo?

Spała niespokojnie, skulona. Rękoma obejmowała kolana. Zgrzytała zębami. Tak

mocno zaciskała szczęki, że drżały. Skóra na policzkach napięła się, brwi ściągnęły się,

tworząc bruzdy na czole.

Wargi Raiji poruszyły się znowu. Układały słowo, którego Wasilij z początku nie

rozumiał. Po chwili uszy Wasilija wyłapały jego brzmienie. Zrozumiał, że to imię. Raija

powtórzyła je tak wiele razy, że nie mogło być wątpliwości.

- Reijo! - zawołała. - Reijo! - zaklinała przez sen z miejsca, do którego Wasilij nie

mógł dotrzeć.

Trzymał ją w ramionach, lecz nie wiedział, czy to coś pomoże. Raija nadal wołała to

jedno słowo, to jedno imię. Dziwne. Nie rosyjskie. Ani też norweskie. Obco brzmiące.

Lapońskie? Język Lapończyków nie przypominał norweskiego. Wasilij nie był

pewien. Może fińskie?

- Reijo - mówiła Raija przez sen. Układała przy tym usta w uśmiech, jakby jej to

słowo smakowało. Ale chwilami też miało gorzki smak. Wasilij zapragnął ujrzeć jej oczy,

odgadnąć jej uczucia związane z tym imieniem, które ciągle powtarzała. - Reijo! - rzekła z

troską. A potem zaczęła mówić coś, czego Wasilij na początku nie mógł zrozumieć. Doznał

szoku, kiedy uświadomił sobie, że Raija mówi po norwesku. - Reijo! Reijo, wybacz mi! Nie

wiedziałam o tobie. Tak by się nie stało, gdybym o tobie wiedziała. Wybacz mi. Tylko ciebie

mogę o to prosić. Błagać o twą przyjaźń. Pozwól mi odpocząć w wodzie.

Była pokorna, przepełniona żalem. Słowa wypływały z głębi jej duszy.

Kimkolwiek ten Reijo był, to w każdym razie rozumiał po norwesku. Zwracając się do

niego, nazwała go przyjacielem.

Wasilij trzymał Raiję w objęciach, śpiącą Raiję, kobietę Raiję, Raiję - Rosjankę. Jego

piersi przepełniała ogromna czułość.

Powinien obudzić ukochaną, ale pozwolił jej spać. Wyśnić do końca ten sen, nawet

jeśli sprawiał jej ból.

Powoli odprężała się, powoli rozluźniała ciało. Puściła kolana, oddychała

równomiernie, jej twarz przybrała normalny wyraz. Raija wyprostowała się. Odnalazła

spokój.

Wasilij pozwolił jej spać.

Jeżeli podobne sny powtarzają się co noc, to naprawdę potrzebowała odpoczynku.

Wasilij pozwolił jej odpoczywać w swych ramionach.

Powoli zaczynał się dzień.

Raija budziła się niespiesznie. Zorientowała się, że coś jest nie tak. Otaczały ją inne

niż zazwyczaj odgłosy poranka. Ale sen był taki przyjemny, że wymknęła się z niego wbrew

swej woli.

Niechętnie powitała nowy dzień. Uniosła powieki. Odnalazła twarz Wasilija blisko

swej twarzy.

Rzuciła jedno krótkie spojrzenie w jego iskrząco zielone oczy. Dojrzała w nich tak

wiele miłości, tak wiele ciepła, tak wiele uczuć, których nie mogła przyjąć.

Ranek?

Nie, to niemożliwe! Wasilij obiecał, że ją obudzi. Chciała tylko trochę odpocząć...

- Dlaczego ciągle tu jestem? - spytała szeptem. Światło przyniosło ze sobą

zakłopotanie. Dostrzegła cienie w kątach i zaczęła szukać wzrokiem, ale nikogo nie

zauważyła. Byli sami.

- Pamiętasz swoje sny z dzisiejszej nocy? - Wasilij odpowiedział pytaniem. Sam leżąc,

poczekał, aż Raija usiądzie. Śledził każdy jej ruch i zachowywał w pamięci. Zbierał nowe

róże do bukietu wspomnień, dobrych wspomnień.

Raija podciągnęła kolana pod brodę. Objęła je rękoma. Poprawiła spódnicę. Zmartwiła

się jej wyglądem. Jewgienij zauważy zagniecenia. Dostrzegał takie drobiazgi.

- Śnił mi się pożar - rzekła zamyślona. Musiała się bardzo skupić, by sobie wszystko

przypomnieć. - Wszędzie szalał ogień - dodała. Szeroko otworzyła oczy. Widziała obraz ze

snu, ale nie cały, jedynie urywane fragmenty, które wypełniły ją goryczą. - Palił się las... -

zawahała się. Nie potrafiła tego stwierdzić z całą pewnością. - Tak mi się wydaje. Pamiętam

czubki drzew całe w ogniu. Płonące wierzchołki drzew na tle nieba. Wszędzie był ogień. I

woda. Musiała być woda. Tak mi się wydaje.

Spojrzała zdziwiona na Wasilija.

- Czułam się tak, jakbym miała mokre stopy. Przemokłam, było mi zimno. Ale nie

sądzę, bym zmarzła. To tylko coś, na co patrzyłam. Nie brałam w tym udziału. Dziwne...

- Pamiętasz jakichś ludzi? Twarze? Kogoś znajomego? - Wasilij mimo woli dał się

wciągnąć w tę historię. A może tylko w sen...

Raija potrząsnęła głową. Między jej brwiami utworzyła się bruzda. Brwi ściągnęły się,

pożeglowały po niebie czoła.

- Nikogo nie widziałam. Nie, nikogo nie pamiętam - odparła, ale niepewnie. -

Szukałam kogoś - przypominała sobie. - Ale przecież mnie tam nie było! - Spojrzała pytająco

na Wasilija, tak jak gdyby razem z nią oglądał obrazy ze snu. Lecz do tego świata wewnątrz

swej duszy wybrała się sama. - Wiem, że się bałam - wyznała w końcu, gdy się dobrze

zastanowiła. - Bałam się o kogoś, nie o siebie. Myślę, że mnie samej nic nie groziło. Może na-

wet tam byłam, ale bałam się o kogoś innego.

- Czy imię Reijo coś ci mówi? Wasilij obserwował ją. Zobaczył, jak uniosła brwi,

otworzyła szeroko oczy, ale nie dlatego, że sobie przypomniała. Smakowała to imię.

Wymówiła je kilka razy.

Ani razu nie zabrzmiało to jednak z takim akcentem i z takim uczuciem jak w nocy.

Teraz powiedziała to całkiem inaczej.

Teraz wymieniła obce imię, formułowała dźwięki, które nic dla niej nie znaczyły.

Wasilij wolałby zapomnieć, z jakim uczuciem powtarzała to imię w nocy. Wolałby,

ż

eby to był tylko sen, który mu się przyśnił.

- Skąd przyszło ci do głowy to imię? - spytała Raija zaciekawiona. Cały czas

wygładzała spódnicę, choć to nic nie pomagało.

- Wołałaś je przez sen - wyjaśnił. - Wołałaś tego człowieka o imieniu Reijo. Wiele

razy. Zaklinałaś go. Prosiłaś, by ci wybaczył.

Raija przerwała mu:

- Nie wiem, czy chcę tego słuchać! Wasilij zamilkł.

- Chcę - zdecydowała w końcu. Wyprostowała plecy. Czekała. Gotowa była na

wszystko.

Wasilij powtórzył jej, co mówiła. Pamiętał dokładnie słowo w słowo. Zawsze miał

dobrą pamięć.

- Reijo... - rzekła Raija zamyślona. - Reijo! - potrząsnęła głową. - Dlaczego go nie

pamiętam? Nie wiem, kim on jest! Może to mężczyzna o bursztynowych oczach. A może ten

drugi, który się starzał. Nie wiem. A może to zupełnie ktoś inny? Dlaczego nie mogę sobie

przypomnieć?

Wasilij nie potrafił jej odpowiedzieć. Nigdy nie spotkał nikogo, kto by odbywał takie

podróże. To go przerażało. I pociągało.

- Czy Reijo to norweskie imię? - spytała. Pytała oczyma, ustami, całą sobą. Całą sobą

wyczekiwała odpowiedzi.

- Nie - wyjaśnił Wasilij. - O ile wiem, to nie. Twoje imię też nie jest norweskie.

Raija drżąc zaczerpnęła powietrza.

- Kim ja jestem? - spytała. - Jakie życie przedtem prowadziłam? Czy w mojej

przeszłości jest coś tak przerażającego, że nie powinnam się w to zagłębiać? Czy to dlatego

nie pamiętam? Jakie okrutne tajemnice kryją się w okowach niepamięci? Dlaczego mam takie

poczucie winy? Dlaczego czuję, że kogoś zdradziłam? Dlaczego spotykam się z nienawiścią,

pogardą, nieufnością ze strony tych nieznanych osób z moich snów? Dlaczego, Wasia,

dlaczego?

Nie umiał jej odpowiedzieć.

- Jak jest w Norwegii? - dopytywała się. - Opowiedz mi o norweskim krajobrazie!

I Wasilij mówił o morzu, o wielkim morzu, które było tak niepojęcie bliskie, tak

niepojęcie rozległe, tak niepojęcie ogromne. O falach. Barwach. Opowiadał o wybrzeżu:

postrzępionym, kamienistym, nagim. O kraju jałowym, surowym, ubogim. O wąskich pasach

uprawnej ziemi. O tym, jak ludzie pracowicie pielęgnowali zieloną trawę. Karczowali

porośnięte lasem górskie zbocza, żeby wyżywić zwierzęta. O soczyście zielonych plamach

pomiędzy kamieniami i czarnymi skałami.

Opowiedział jej o niskopiennych krzewach, o mchu, o kolorze ziemi. O tym, jak

zmieniają się pory roku. O gwałtowności wszystkich przemian w pogodzie i przyrodzie.

Opowiedział o ciepłych latach skąpanych w słońcu. Opowiedział o jesieni, surowej i

wietrznej, przede wszystkim szarej, wilgotnej, potwornie mokrej. Ciemniejącej. Opowiedział

o zimie, o gwałtownych sztormach. O morzu, które nigdy nie zamarzało. O morzu, które

chciało okazać się bardziej zimne i bezlitosne niż śnieg i lód. Opowiedział jej o wiośnie,

nieskończenie długiej na początku, kiedy robiło się tylko odrobinę cieplej. Gdy ludzie

wierzyli, że słychać już oddech lata, mróz śmiał im się prosto w twarz. Bez końca powracał.

Aż wreszcie nagle śnieg i lód topniały. W ciągu jednego dnia, jednej nocy. Kraj wyskakiwał z

zimowego ubrania. Zrzucał je, stawał się zielony i nowy, wytęskniony. To trwało tak krótko.

Potem, zanim ktoś zdążył nazwać poprzednią porę roku wiosną, nastawało lato.

- Czy nie ma tam drzew? - spytała Raija ze smutkiem w głosie, z niedowierzaniem. -

Czy nie ma tam drzew, o jakich ci opowiadałam? Wysokich drzew? Lasów?

- Rosną w głębi lądu - odparł Wasilij z powagą. - Bardziej na południe. Jak myślisz,

dlaczego na wybrzeżu tak chętnie kupują nasze drewno?

Raija oddychała szybko. Trochę drżała.

- A więc pochodzę z głębi kraju? - zgadywała. - Z okolic położonych bardziej na

południe niż Finnmark. - Wasilij kiwnął głową. Myślał, że z całą pewnością można tak

stwierdzić.

- Nigdy tam nie byłem - rzekł z żalem. - Nie mogę ci opowiedzieć o tych

krajobrazach, droga Raiju, choć bardzo bym chciał.

Wstał. Nie odważył się jej dotknąć. Nie zadowoliłby się niewinnym muśnięciem ręki.

Zbyt wiele niebezpiecznych uczuć zrodziło się między nimi.

Nie miał w domu nic do jedzenia. Tylko kilka antałków kwasu, które przetrwały okres

nieobecności gospodarza i których nie zdążył opróżnić w ciągu zimy.

Nalał Raiji i sobie. Pili w milczeniu. Raija skrzywiła się. Chyba jej nie smakowało.

Kwas jest właściwie najlepszy zaraz po sporządzeniu, Wasilij znał się na tym. Cóż, dobry i

taki, skoro nie ma świeżego.

- Mogłabyś teraz wyjść - powiedział. - Ale wtedy wszyscy się zorientują, że spędziłaś

u mnie noc i na pewno nie wszyscy uwierzą, że nic między nami nie zaszło. Albo też możesz

zostać dłużej, by niektórzy dali się zwieść, że przyszłaś na krótko w ciągu dnia. Możesz

również zostać do wieczora i wymknąć się pod osłoną ciemności. - Roześmiał się cicho.

Dodał niby to żartem, choć jego słowa wyrażały to, czego pragnął naprawdę. - Albo możesz

po prostu zostać. Na zawsze.

- Mogę zrobić tylko jedno - rzekła Raija poważnie. - Wyjść teraz.

Wasilij zdawał sobie sprawę, że Raija wybierze to rozwiązanie. Znał ją zbyt dobrze.

Kochał również tę stronę jej osobowości. Kochał w niej wszystko.

- Czy choć trochę ci pomogłem? - spytał, zakładając jej pelerynę na ramiona. Patrzył,

jak drobnymi palcami zapina szpilkę na piersi.

- I ty pytasz, czy mi pomogłeś! - ujęła go za ręce. Okazała mu prawdziwą

wdzięczność. Gwałtowna zmienność uczuć, to też ona, jego Raija. - Wierzysz mi -

powiedziała z przekonaniem. Na jej usta powrócił uśmiech. Oczy nadal błyszczały jak w

gorączce, ale pojawiły się w nich również upór i duma, których Wasilijowi brakowało, kiedy

zobaczył Raiję po swym powrocie. - Nie mówisz mi, że zmyślam. Nie kłamiesz i nie udajesz,

ż

e nie rozumiesz, o czym mówię.

- Przecież nie rozumiem - uśmiechnął się Wasilij. Pragnął, by wszystkie poranki

wyglądały tak jak ten, by dzień zaczynał się przy Raiji.

- Nie rozpoznajesz wydarzeń, o których opowiadam - poprawiła się Raija. - Nie

uciekasz wzrokiem, mówiąc, że nie masz pojęcia, co to takiego, mimo że być może widziałeś

te miejsca i tych ludzi na własne oczy.

Wasilij mógłby wykorzystać tę chwilę i powiedzieć coś niepochlebnego o Jewgieniju.

Mógłby oczernić rywala. Ukazać Raiji jej męża w niekorzystnym świetle.

Ale nie uczynił tego.

Nie potrafił.

- Być może będę musiała jeszcze kiedyś znowu z tobą porozmawiać.

- Wiesz, że zawsze możesz.

- Ale nie tak. - Raija wypuściła jego ręce. Rozłożyła ramiona, jakby chciała objąć cały

ten jego nieduży dom, jego i siebie, tak by powstała jedna całość.

- Nie - zaprotestował Wasilij. Tyle to i on miał rozumu. Pomyślał, że i tak będzie

dobrze, jeżeli po tej nocy Jewgienij nie wbije mu noża między żebra. Wiedział, że Jewgienij

nie okaże zbytniej wyrozumiałości i nie będzie się starał usprawiedliwiać sympatii, którą jego

ż

ona obdarzyła byłego buntownika.

Tego rodzaju przyjaźni żaden małżonek łatwo nie znosi.

Raija omiatała ulice brzegiem peleryny. To jej żagiel, jej tarcza.

Kiedy przybyła do portu, nikt już na nią nie patrzył tak, jak przed domem Wasilija.

Oczyma mówiącymi, że wiedzą, że się domyślają.

Raija nie przejmowała się ludzkimi spojrzeniami. Co prawda bała się i czuła ucisk w

piersi, lecz jednocześnie zyskała nowy spokój.

Ktoś wreszcie jej uwierzył.

Jewgienij nie spał w nocy. Poznała to po nim. Zawsze z łatwością potrafiła go

rozszyfrować. Umiała przewidzieć, co zrobi. W jego przypadku nietrudno to było zgadnąć.

Rzadko ją zaskakiwał.

- A więc jesteś? - przywitał Raiję i odchylił się do tyłu na krześle. Spojrzał na nią, tak

jakby się spodziewał, że zauważy ślady niewierności. Tak jakby mógł to zobaczyć. - Już

zaczynałem myśleć, że z nim zostaniesz. Ze wreszcie udało mu się udowodnić, że chowa w

zanadrzu dużo więcej niż inni. Myślałem, że ujął cię swoim urokiem, uśmiechem,

młodzieńczością.

Jewgienij powtarzał to, co o Wasiliju mówiły kobiety.

Raija zdała sobie sprawę, że i ona określała go podobnie. Lubiła Wasię.

Jewgienija darzyła całkiem innym uczuciem. Pragnęła, by zdawał sobie z tego sprawę

i bardziej jej ufał. Pragnęła, by ją traktował jak dorosłą kobietę, a nie jak dziecko, które musi

chronić własnym ciałem, własnym życiem.

- Zasnęłam - przyznała. - Możesz w to uwierzyć lub nie. Nic złego nie zrobiłam. Tylko

spałam...

Jewgienij się roześmiał.

Wstał. Podszedł do niej. Chwycił ją mocno za ramię. Pocałował.

Pożądliwie i niedelikatnie. Raija poczuła ból w wargach. Palce Jewgienija wrosły w

jej ramię. Przycisnął ją swoim ciałem do drzwi, a potem pocałował tak mocno, że zaparło jej

dech.

Chciała krzyknąć, ale nie uwolnił jej ust na tyle, by mogła wydobyć słowa prośby.

Po chwili, gdy już sądziła, że zamierza wziąć ją siłą, żeby ją ukarać, coś udowodnić

lub upokorzyć, puścił ją.

Puścił i odwrócił się plecami.

- On cię tak nie całuje, prawda? - spytał Jewgienij wzburzony. - Jest zapewne

delikatniejszy, łagodniejszy, bardziej czuły. Okazuje więcej uczucia.

- Wasia mnie nie całował tej nocy - odparła Raija. - A tylko mnie wysłuchał.

Obejmował mnie tak, jak przyjaciel obejmowałby przyjaciela. I zasnęłam. Pozwolił mi spać.

To jedyne, co uczynił dziś w nocy wbrew mej woli, Jewgienij. Pozwolił mi zasnąć. Pozwolił

mi odpocząć. Powiedział, że tego potrzebowałam.

- Wasia jest taki troskliwy - rzekł Jewgienij z ironią. - Boże, robi mi się od tego

niedobrze, Raija. Nie rozumiesz, że pragnę tylko jednego: szczęścia z tobą i Misza. Marzę o

spokojnym życiu we troje. Nie życzę sobie mężczyzn, którzy kręcą się wokół ciebie i

twierdzą, że są jedynie twoimi przyjaciółmi!

- Mówisz, że marzysz o spokojnym życiu. A co ze mną? Z moimi snami? - spytała

Raija.

Jewgienij westchnął.

- Nie uwolniłaś się od nich? - zdziwił się. Raija wiedziała, że i jego martwią jej

koszmary.

- Nie - odparła. - Wyznaczają przede mną ścieżki, ale ja nie wiem, dokąd prowadzą.

- Musisz nimi iść? - spytał. - Tak.

14

- Jesteś niczym morze - rzekła Antonia do Raiji, wzdychając. - Nie możesz przestać

tworzyć fal.

Raija nie zaprzeczała. Stan jej uczuć rzeczywiście przypominał teraz wzburzone

morze.

Jewgienij starał się trzymać głowę wysoko, gdy szedł przez Archangielsk. Napotykał

przenikliwe spojrzenia. Mimo to kroczył wyprostowany. Uważał, że śmiech wkrótce

ucichnie, a kiedy ludzie zobaczą, jak odniósł się do postępku żony, stracą pewność siebie.

Raija nie chciała, żeby się tak starał.

- Może nawet popełniłabym głupstwo - wyznała. - Ale Wasia pomógł mi zachować

zdrowy rozsądek.

- Naprawdę zasnęliście? I nic? Raija westchnęła. Wywróciła oczami.

- Tak to z nami jest - stwierdziła. Spodziewała się, że Tonią jej uwierzy. - Po prostu

jesteśmy sobie bliscy.

Antonia uznała, że to prawda. Po raz kolejny. Słyszała wiele razy, jak Raija to

powtarzała. Za każdym razem słowa przyjaciółki wydawały się jej mniej dziwne. Ale jeszcze

trochę brakowało, by całkiem uwierzyła.

Ona nie mogłaby tak spokojnie spać przy Wasiliju. Był zbyt pociągający, zbyt męski.

Musiałaby być pijana do nieprzytomności, by nie odczuć tego wszystkimi zmysłami.

Raija nawet się nie uśmiechnęła, słuchając Toni.

- Czternaście kobiet - zmieniła temat Antonia, bo o tym naprawdę chciała

porozmawiać. - Nie udało mi się policzyć dzieci. To przygnębiające.

- Stajnia rzeczywiście nie może zastąpić domu - zgodziła się Raija. Ona też się nad

tym zastanawiała. Martwiła się. To również ją dręczyło, to również nie dawało jej spać. - Co

możemy dla nich zrobić? Nie znam nikogo, za kogo można by je wydać za mąż!

Tonią uśmiechnęła się. Widać Raija jest już całkiem zdesperowana, skoro przychodzą

jej do głowy takie pomysły.

- Zupełnie nie wiem, co robić - westchnęła Raija. - Nie mogą przecież mieszkać w

stajni kolejną zimę.

- Zaproponowałam, by zostały stajennymi - rzekła Tonią ze śmiechem. Ona także nie

znajdowała żadnego rozwiązania. - Tylko ty i ja mamy odwagę coś powiedzieć. Tkają, robią

na drutach, gotują, piorą i zwijają wełnę. I każdej brakuje mężczyzny, który mógłby ją

utrzymywać. Do diabła, nie potrzebujemy tylu kobiet, które będą się rozkładały przed każdym

szukającym rozrywki mężczyzną! Tak, rozmyślnie jestem wulgarna. Już nie mogę słuchać,

jak większość z nich tłumaczy się, że nie ma innego wyboru. Wysyłają swoje dzieci do pracy,

ale one niewiele zarabiają. Dzieci też w końcu do niczego w życiu nie dojdą!

- Tak to jest, gdy ktoś jest biedny - zauważyła Raija zmęczona. Zdarzało się, że

ż

ałowała, że pomogła tym kobietom. Łączyła się z tym odpowiedzialność, która teraz ją

przygniatała. Nie miała sił, by ją dźwigać. - Nie wiem, jak zdołałaś przekonać Olega, żeby

zabrał ze sobą na Sereya dwie z nich jako kucharki. Chciałabym, żebyśmy wysyłali tam

więcej rybaków!

- Czy Wasia nie wraca? - spytała Antonia.

- Mówi, że nie. Czy myślisz o tym, by kilka kobiet wysłać na łowiska w jego

zastępstwie jako naszych pełnomocników? Możesz o tym zapomnieć.

- Czy uważasz, że najlepiej dla wszystkich będzie, jeśli Wasilij wróci na Soroya?

Te słowa zapadły głęboko w duszę Raiji. Zaczęły jej ciążyć.

Czy rzeczywiście tak byłoby najlepiej? Gdyby znalazł się daleko? Gdyby nie mogła

go zawołać, nie mogła szukać u niego ciepła, spokoju i rozsądku?

Również braku rozsądku.

Czy tak byłoby najlepiej dla wszystkich?

Przypomniała sobie iskrząco zielone oczy Wasilija. Pomyślała o namiętności, którą w

niej budził, o sile, która w nim tkwiła. Podziwiała jego zdolność przekonywania, gdy chciał

się posłużyć tą właśnie cechą swojego charakteru.

Tak, rzeczywiście dla wszystkich najlepiej będzie, jeżeli Wasilij wróci do Norwegii i

zostanie w Finnmarku.

- Wasia może potrzebować kogoś, kto będzie mu prowadził dom. Za skromne

wynagrodzenie wypłacane przez właścicieli statków - zauważyła Antonia. - Popatrzyła przez

dłuższą chwilę na Raiję. - Myślę, że twój Jewgienij z radością wyłoży trochę grosza, byleby

Wasia znalazł się w bezpiecznej odległości.

- Jesteś okropnie cyniczna - stwierdziła Raija. - Czy powinnam poprosić Wasilija,

ż

eby wrócił na łowiska?

- Nie jesteś taka głupia. - Antonia puściła do niej oczko. - Wtedy zostanie nam tylko

trzynaście wdów. Może mogłyby wyplatać worki na mąkę?

- Czy już wybrałaś jakąś, która miałaby popłynąć z Wasilijem?

Antonia kiwnęła głową.

- Jest w sile wieku. Ma dwoje prawie dorosłych dzieci, coś im tu znajdziemy. Możesz

być spokojna, że Wasia nie pójdzie z nią od razu do łóżka.

Tonią trafiła celnie. Raija zaczerwieniła się, choć za wszelką cenę pragnęła ukryć

zazdrość. Przecież nie miała prawa stawiać Wasilijowi jakichkolwiek warunków.

- Nie mogę tak po prostu zapomnieć o tych kobietach - powiedziała. Musiała uciec od

myśli, które biegły do Wasilija. Wiedziała, że powinien znaleźć się daleko stąd, za

nieskończenie wielkim morzem, bo nie mogła przecież odejść od Jewgienija.

- Nigdy nie udaje ci się zapomnieć o tych, którym się dzieje krzywda - rzekła Antonia

sucho. - Raija po prostu nie może się oprzeć, by nie wcisnąć czegoś biedakowi. Jesteś niemal

za dobra, byś mogła być prawdziwa. Zastanawiam się, czy do naszego Archangielska nie

zawitał anioł albo nowa Madonna.

- Kpisz sobie!

- Co ty powiesz!

Obie roześmiały się. Po chwili Raija spytała nieoczekiwanie:

- Myślisz, że zostawiłam za sobą piekło? Opowiedziała Antonii o nocy spędzonej w

Wasilijem. Wszystko.

Oczy Toni pociemniały. Raija zaniepokoiła się, widząc jej reakcję. Przestraszyła się.

Wydawało się, jakby Tonią również coś wiedziała. Tego właśnie Raija nie chciała

wyczytać z jej twarzy. Nie chciała wierzyć. Nie Antonia!

A na dodatek przyjaciółka nie chciała teraz o tym rozmawiać. Poradziła Raiji, że

powinna raczej patrzeć w przyszłość. Przekonywała, że to, co minęło, nie jest takie ważne. A

poza tym może nie należy rozgrzebywać tego, co zostało ukryte w mroku niepamięci.

Wydawało się, jakby Tonią i Jewgienij uzgodnili, co powinni mówić.

Tych samych słów używał Jewgienij. W tej samej kolejności. Raiję bardzo to smuciło.

Obiecała sobie, że jeszcze kiedyś porozmawia z Wasilijem, lecz wątpiła, że znajdzie

ku temu okazję. Jewgienij zaczął ją wypytywać, dokąd chodzi, co zamierza. Śledził ją.

Zachowywał się nie tylko jak obrońca, lecz również jak pastuch pilnujący swego stada.

Być może właśnie to skłoniło Raiję do szukania okazji umożliwiającej ucieczkę od

prześladującego ją wzroku męża. Nieznana dotąd surowość Jewgienija przerażała ją. Tak nie

pasowała do tego mężczyzny, którego znała i którego nadal kochała. Którego pragnęła mieć

przy swym boku, którego nie mogłaby opuścić, z którym chciała razem żyć.

Nie ułatwiał jej tego. Nie bardziej niż ona jemu.

Oboje nie ustępowali. Raija zdawała sobie sprawę, że jest zbyt uparta, ale zawsze

wynajdowała jakieś usprawiedliwienia dla swego zachowania, gdy ich potrzebowała.

Wystarczyło poszukać.

To wcale nie było takie trudne. Raija wyrwała się z domu pod pretekstem wizyty u

którejś ze znajomych, mieszkającej na przedmieściach Archangielska. Jewgienij przyjął jej

słowa za dobrą monetę.

Raija usprawiedliwiała się przed sobą, że gdyby jej wierzył, nie musiałaby kłamać.

Ale czuła się winna. Zdawała sobie sprawę, że postępuje nieuczciwie.

Wyprowadziła konia. Ruszyła właściwą drogą. Jewgienij widział, w którą stronę

zmierza. Wierzył jej.

Nie wiedział, że Antonia przekazała wiadomość Wasilijowi, że pożycza mu jednego

ze swych koni. Nie wiedział, że Wasilij ruszył w tym samym kierunku co Raija. Na szczęście

mąż Raiji nie miał o tym pojęcia.

Nietrudno było znaleźć odludne miejsce. Kraina nad Dwiną stanowiła jedno wielkie

odludzie, gdy wyjechało się z Archangielska i skręciło trochę w bok od głównego koryta

rzeki.

Raija czekała na brzegu. Koń spokojnie pasł się nieopodal. Siedziała nad wodą i

patrzyła, jak płynie podobnie jak życie.

Czy jej życie też tak uciekało?

Nie chciała o tym myśleć. Nie chciała myśleć o swej przeszłości, nie teraz.

Czekała.

Z przyjemnością patrzyła, jak Wasilij się zbliża. Podobał jej się sposób, w jaki jeździł

konno, bo właśnie dzięki temu mogła poznać go z daleka.

Nie wstała na jego widok, tylko nadal siedziała na miejscu aż do momentu, kiedy

podjechał całkiem blisko. Pozostał w siodle. Uśmiechnął się do niej.

- Właściwie nie sądziłem, że umówisz się ze mną nad rzeką - powiedział. - Bałem się,

ż

e zmarzną ci stopy, i dlatego gnałem, jakby sam diabeł siedział mi na karku.

Wasilij rzeczywiście przyjechał wcześniej, niż Raija się spodziewała. Myślała, że

będzie miała więcej czasu, by się przygotować do tej rozmowy. W głowie krążyło jej tyle

różnych myśli. Nie była pewna, czy będzie mogła dotrzymać wszystkich danych sobie

obietnic.

- Pojedziemy gdzieś dalej? - spytał.

Skinęła głową i wskoczyła na swego konia. Jechała spokojnie obok Wasilija. Tak

jakby należeli do siebie - w innym życiu, w innym czasie.

Może tak było? Może dlatego odnosiła wrażenie, że dobrze się znali?

Takie myśli ktoś mógłby uznać za heretyckie, bezbożne. Nie należało o nich

wspominać nikomu. Ludzi wtrącano do więzienia za mniejsze przewinienia. Niektóre

wypowiedziane słowa pozostawiają ślady podobnie jak narty na śniegu.

Jeżeli słowa, uznane za bluźniercze, trafią do niewłaściwych uszu, trzeba będzie za nie

odpowiedzieć, nawet jeśli zostały rzucone żartem lub bez zastanowienia.

Raija wiedziała o tym i dlatego milczała.

Jechali obok siebie. Znaleźli niewielki zagajnik. Zaciszną polanę. Słyszeli przyjazny

szum Dwiny, choć jej nie widzieli. Oddalili się od jej koryta. Wzrok Jewgienija nie mógł ich

już dosięgnąć.

Przywiązali konie do drzew. Dłonie obojga szukały się nawzajem. Niebo zamykało się

nad nimi. Niebieskie. Nieosiągalne, a mimo to bliskie.

Ptaki trochę o nich poplotkowały, ale już po krótkiej chwili zamilkły.

Raija zdawała sobie sprawę, że jej obietnice zmieniły się w ulotne obłoki. Popłynęły

niebem. Rozwiały się. Zniknęły jej z oczu.

Stały się nierzeczywiste, zdawało się, że nigdy nawet nie przeszły jej przez myśl.

- Czy nadal miewasz sny? - spytał Wasilij. Dłońmi gładził jej twarz. Raija stała bardzo

blisko, choć jej nie obejmował. Szukała z nim kontaktu. On także pragnął bliskości.

Byli w pełni świadomi tego, co czynią. Nie stali się ofiarami jakiejś ogromnej i

niepojętej siły, która nimi owładnęła, nie byli jak liście na wietrze. Zdawali sobie sprawę, co

robią, gdzie są. Dążyli ku sobie, ponieważ tego pragnęli. Nie istniały żadne inne powody.

Mieli pełną świadomość własnych czynów.

- Trochę mniej sugestywne - odparła Raija. - Niewiele rano pamiętam. Staram się ich

nie analizować. Wszyscy mi radzą, żebym nie próbowała sobie przypomnieć. Mówią, że tak

będzie najlepiej. Może rzeczywiście tak będzie lepiej.

- Dla kogo? - spytał Wasilij. Różnił się od innych. Nie podzielał utartych opinii. - Dla

nich? Dla ciebie?

Przesunął palcami wskazującymi po policzkach, a kciukami pod brodą Raiji - wzdłuż

pulsu na szyi. Jego oczy zrobiły się zielone, ale nie tak iskrząco zielone, jak oczy mężczyzny

ze snu. Tego o imieniu Reijo...

- Jeżeli tak byłoby dla ciebie najlepiej, to powinnaś szukać. Powinnaś dociekać.

Powinnaś pójść ścieżką, którą odnajdziesz. Gdzieś na jej krańcu będzie polana taka jak ta. Dla

ciebie.

- Moja ścieżka snów - powiedziała Raija bezbarwnie. Miała ochotę dotknąć Wasilija,

ale powstrzymała się. Nie chciała zbędnego pośpiechu.

Nikt ich tu nie znajdzie.

Trzeba by podążyć jedną ze ścieżek snów, żeby tu trafić, jej ścieżką snów.

- Powinnaś postąpić jak Antonia - poradził Wasilij. - I wyjechać razem ze mną, uciec

stąd.

Raija słyszała, jak już kiedyś to mówił. Kilka razy sama o tym myślała.

- Antonia w końcu wróciła do domu - przypomniała.

Ale intymny nastrój nie prysnął. Nie zdołała zabić tego, co zakiełkowało między nią i

Wasilijem. Raija nie chciała niszczyć tej chwili, choć jednocześnie postanowiła zerwać

związek z Wasilijem.

Zamierzała z nim porozmawiać, przekonać go, by wrócił do Finnmarku, do Norwegii.

To miało być pożegnanie, dotarcie do końca jednej ze ścieżek snów.

Wasilij nie próbował jej namawiać do ucieczki z Archangielska. Nie wierzył, by się

zgodziła.

Gdyby Raija chciała odejść od Jewgienija, uczyniłaby to już dawno.

Wasilij o tym wiedział.

Kochał ją ponad wszystko. Gotów był wyjąć własne serce z piersi i złożyć na jej ręce.

Ale nawet gotowość poniesienia takiej ofiary do niczego by nie doprowadziła. Raija i tak nie

wybrałaby innego życia. Życia z nim.

Wasilij uśmiechnął się.

- Kocham cię - wyznał i objął ją. Miała szczuplejszą talię niż wtedy w Wielikim

Ustiugu, kiedy dane im było na moment dosięgnąć skrawka nieba. - Nie możesz mi zabronić

o tym mówić. Kocham cię. Mam ochotę wykrzyczeć to na cały głos.

- Nikt cię tu nie usłyszy.

- Kocham cię! - zawołał. Nawet konie podniosły głowy. Spojrzały na Wasilija

zdziwione swymi dużymi, pięknymi oczyma.

Czy ktoś może darzyć ją tak wielkim uczuciem jak Wasilij? Czy poza nimi mogą

gdzieś istnieć inni ludzie?

Słyszeli Dwinę. Szeptała. Została wtajemniczona. Rzeka jest kobietą.

Dwina rozumiała.

Konie odwróciły się. Zostawiły ich samym sobie, nie chciały przeszkadzać. Ptaki

również nie zwracały na nich uwagi, odkąd pojawili się na polanie i okazało się, że nie są

groźni.

- Dlaczego musiałem cię spotkać? - spytał Wasilij zdziwiony. - Dlaczego musiałaś się

stać moim życiem?

Raija nie potrafiła odpowiedzieć. Palcami przeczesała jego włosy. Zawsze były za

długie. Nigdy się jeszcze nie zdarzyło, by dotykając ich, pomyślała, że są w sam raz. Zawsze

znalazł się jakiś lok, który chciała poprawić.

Uniosła ku niemu usta. Wydawało się, że Wasilij zamierza zadać jej więcej pytań, na

które nie będzie w stanie odpowiedzieć.

Przyciągnęła ku sobie jego głowę. Musnęła jego usta. Poczuła smak jego warg.

Dolnej wargi. Górnej wargi. Dotykała ustami obu. Powoli. Po kolei. Tak jak gdyby

piła ostrożnie najsłodsze wino świata.

Wasia był dla niej teraz upajającym, pobudzającym zmysły, słodkim winem.

Wsunęła język między jego wargi. Rozkoszowała się jego ustami. Piła z nich. Były

takie czułe.

Potem stały się bardziej zdecydowane. Bardziej zmysłowe. Zmieniły się w pożądliwe,

głodne, spragnione. Wiele czasu upłynie, aż się nasycą i ugaszą pragnienie.

Usta oderwały się od siebie, lecz ręce nie mogły się puścić. Oplatały się nawzajem,

tworząc wieńce ciepła, wzajemnej troski.

Raija i Wasilij chcieli teraz, przez chwilę, być ze sobą. Z własnej woli. Jak dwa wolne

ptaki, które jeden jedyny raz łączyły się w parę, po czym leciały dalej.

Raija nie wiedziała, czy ptaki dochowują wierności. Zastanawiała się, czy ktokolwiek

to wie.

Czuła się jak ptak. Rozpostarła skrzydła i poleciała ku Wasilijowi.

Frunęła przepełniona gorączkowym pragnieniem spotkania z nim. Przepełniona

namiętnością, która ją cieszyła, nie zawstydzała. Trzymała go w objęciach, ponieważ dawał

jej radość, ponieważ otworzył przed nią ramiona. Ponieważ uwolnił myśli, które chciała

ukryć. Sprawił, że się im przyjrzała, że przekonała się, iż nie są tak niebezpieczne, jak jej się

wydawało. Dzięki niemu zrozumiała, że to człowiek kryjący się za myślami może być

niebezpieczny.

Wasilij pomógł jej otworzyć się przed samą sobą.

Do tego stopnia ją kochał.

Przybyła do Wasilija, ponieważ tego pragnęła. Tylko to było dla niej dobre, chociaż w

oczach kościoła i opinii ludzi takie postępowanie prowadziło do zguby.

Kto jednak miałby prawo ją sądzić?

Przecież wielu ludzi marzyło o czymś podobnym, a wielu miało cięższe grzechy na

sumieniu.

Raija kierowała się wolną wolą.

Jej usta całowały szyję Wasilija, poznawały jego smak. Jej ręce zdarły z niego kurtkę,

palce rozpinały guziki koszuli i ściągnęły ją.

Wasilij potrafił się obchodzić z kobiecą bielizną, z drobnymi guziczkami; bez trudu

rozplątywał supełki na cienkich tasiemkach.

Odsłonił fragment okrągłego ramienia, białej piersi i zewnętrzną część uda ukochanej.

Pieścił ją i całował. Potem wyswobodził się z butów i spodni.

Raija przesuwała po jego ciele dłońmi. Jej włosy łaskotały go od palców stóp po

ramiona. Westchnął, gdy skrzydła jej włosów przelatywały nad brzuchem, nad piersią. Błagał

ją o pocałunki, gdy dotykała jego torsu i ud.

Raija zapamiętywała krajobrazy, te nieskończone równiny i łagodne wzniesienia.

Zapamiętywała je dotykiem, z zamkniętymi oczami.

Wyśniła je.

Już wcześniej je poznała i zachowała w pamięci, choć nie przypuszczała, że kiedyś

znowu zbliży się tak bardzo do tych rejonów. Nie uważała, że Wasilij został stworzony dla

niej.

To inna kobieta powinna go nazywać swoją krainą, powinna tworzyć własne mapy

jego ciała. Inna kobieta powinna go odkrywać, nadać mu imię, uczynić swoim mężczyzną.

Pocałowała Wasilija, spełniając jego prośby. Stała się odpowiedzią na wszystkie jego

modlitwy.

Stała się jego niebem.

Sama wyśliznęła się z ubrania. Odrzuciła je daleko. Nie powinna wrócić do domu w

wygniecionych rzeczach. Jewgienij zawsze szukał zagnieceń na jej spódnicy i bluzce. Szukał

oderwanych guzików, tasiemek zawiązanych inaczej, niż zwykła to robić.

Wasilij sprawił, że czuła się godna pożądania, że zapomniała o szpecących ją bliznach.

Jewgienij zapewniał, że mu nie przeszkadzają, ale często je gładził, dziwnie

zamyślony. Sprawił, że Raija stała się przeczulona na ich punkcie. Blizny wprost rosły w jej

oczach.

Może Jewgienij nie miał takich intencji, ale mimo woli się do tego przyczyniał.

Kiedy Wasia całował blizny Raiji po raz pierwszy, płakał razem z nią. Zaraz jednak

jakby przestały dla niego istnieć. Raija znowu stała się w jego oczach kobietą wzbudzającą

namiętność.

Odsunął ją na odległość ramienia. Na jedną krótką chwilę.

W jego spojrzeniu malowała się miłość. Można ją było wyczytać również z twarzy, z

uśmiechu.

Nie musiał ubierać uczuć w słowa, ale mimo wszystko to uczynił. Ponieważ ten

jedyny raz Raija mu na to pozwoliła. Ponieważ podążyli ścieżką snów, odnaleźli ją, razem.

Ponieważ tego chcieli...

- Kocham cię, Raiju. Bezgranicznie. Bezwarunkowo. Mocno. To ty. Cały czas ty.

Dłońmi przesuwał wzdłuż linii jej ciała, bardziej ostrych, niż je zapamiętał. Ale nawet

gdyby była jak uschnięta sosna, i tak by uważał, że jest piękna. Że jest wszystkim,

czegokolwiek w życiu mógłby pożądać.

Wypełnił dłonie jej miękkimi piersiami, palce bawiły się brodawkami - były dla nich

gorącym latem.

Usta całowały ją. Całowały wargi, aż stały się pąsowiejącymi płatkami róży. Całował

piersi. Sprawił, że stały się kwiatami.

Poruszał się wzdłuż wzgórz i dolin, ustami tworzył ścieżki. Jego pocałunki były jak

ś

lady stóp wędrowca. Pocałunki podążały ścieżkami jego snów.

Swymi pieszczotami sprawił, że Raija się przed nim otworzyła, hojna, gościnna.

Przyciągnęła Wasilija ku sobie, przytrzymując kolanami jego biodra, oplatając

nogami. Jej palce igrały po jego skórze. Oddech obojga stał się żarem, rozpalił ogień.

Wasilij nachylał się nad nią raz za razem jak nad powierzchnią morza, ona zaś niczym

woda chciała go wciągnąć, ogarnąć, ukryć. Nie wolno im było jednak tego uczynić.

Nigdy nie staną się jednością.

Granica była cienka jak włos, jak skraj nieba. Raija dotknęła jej. Dotknęła morza i

nieba jednocześnie. Chyba nie każdemu to się udawało.

Wasilij zaraz podążył za nią. Znalazł ten sam skraj nieba. Zobaczył ten sam widok,

którym już się zdążyła nacieszyć. Stał się jego częścią, tak jak ona.

Nie tworzyli jedności, ale byli razem.

Wciąż się obejmowali, nie czuli chłodu. Nie marzli. Słońce głaskało ich promieniami.

Może błogosławiło, a może gładziło, dodając otuchy. Wiedziało może więcej niż oni.

- Chcę, byś wrócił do Finnmarku - odezwała się po chwili Raija. Trzymali się za ręce,

miękko, nie splatając palców. - Tak będzie chyba dla wszystkich najlepiej - dodała, używając

słów, które jakby wyjęła z ust Toni.

- Rozmawiałaś z tą samą osobą co ja - uśmiechnął się. Położył wolną rękę na czole,

osłaniając oczy przed słońcem. - Wszystko mi nakreśliła. Mocnymi kreskami, na wypadek,

gdybym nie zrozumiał.

Raija poczuła się niemal zdradzona, ale i ona dobrze zdawała sobie sprawę z tego, co

Tonią miała na myśli.

Tonią na swój sposób troszczyła się o nią. Sądziła pewnie, że tego potrzebowała.

- Pojedziesz?

- Myślałem, że Tonią już ci to powiedziała - odparł Wasilij. - Myślałem, że chociaż

Jewgienij ci o tym wspomniał. Wracam. Ja także doszedłem do przekonania, że tak będzie

najlepiej dla wszystkich.

- Ach, tak. - Raija zaczynała pojmować, że prawie każda z najbliższych jej osób coś

przemilczała.

Teraz jednak nie chciała o tym myśleć. Nad nimi było niebo i słońce, pod nimi trawa.

Byli rozgrzani, nadzy i wolni.

Jeszcze przez chwilę.

15

Ś

cieżkami rzeczywistości trudniej było iść niż tymi ze snów. Ścieżki z rzeczywistości

dokądś prowadziły, gdzieś się zaczynały. W miejscach, które Raija mogła odnaleźć.

Wasilij znowu popłynął na zachód, przepełniony czułością dla Raiji. Raija wiedziała o

tym, ale to niczego nie zmieniało. Dokonała wyboru i nie rozmyśliła się. Może Wasilij dałby

jej więcej rozkoszy, śmiechu, radości, niż znajdowała u boku Jewgienija. Może. Już się tego

nie dowie.

Kochała Wasię na swój sposób. Domyślał się tego, mimo że mu o tym nie

powiedziała.

Wasilij zabrał z sobą do Norwegii jedną z kobiet. W ten sposób dał jej nadzieję na

lepszą przyszłość. Po długich namowach, choć niechętnie, zgodził się dopuścić kobiety do

sprzedaży ryb złowionych na zachodzie. Nie wierzył, żeby coś z tego wyszło, ponieważ, jak

twierdził, baby nie znają się na handlu.

Początek wydawał się dość obiecujący. Raija nie sądziła, by Jewgienij znalazł jakiś

powód do narzekań.

Opróżnili poddasze nad stajnią. I chociaż nadal zamieszkiwało u nich kilka wdów, o

które nie przestawali się martwić, sytuacja przedstawiała się znacznie lepiej.

Razem z Tonią dokonały czegoś, co wydawało się niemożliwe. Miały powody do

dumy.

Raiję nadal prześladowały zagadkowe sny. Milczące obrazy. Nieme mgnienia z

okolic, których nie pamiętała. Przed oczami pojawiały jej się obce krajobrazy. Raija pragnęła,

by sny do niej przemówiły.

Nie słyszała ich, nie rozumiała. Chciałaby jakimś cudem do nich przeniknąć.

Nie rozmawiała o swych rozterkach z Jewgienijem. Nie mogła. Nie chciał ich dzielić

razem z nią. Raija czuła, że najchętniej uznałby, iż owe sny, ukazujące fragmenty

zapomnianych zdarzeń, są wytworem jej bujnej wyobraźni i w ogóle nie warto zaprzątać

sobie nimi głowy. Pozwalała mu tak myśleć.

Tak było najprościej.

Dla niego.

- Tęsknisz za Wasią? - spytała Antonia, kiedy na kolanach szorowały podłogę na

poddaszu nad stajnią. Panował tam półmrok, mimo że pootwierały na oścież wszystkie

okienka. Trudno wprost uwierzyć, że tak wiele osób mieszkało tu przez całą zimę, prawie do

lata.

- Czy tęsknię? - Raija zastygła w bezruchu. Odnosiła wrażenie, że Wasia jest tak

blisko niej, że stoi między nimi w tej mrocznej, niskiej izbie, uśmiecha się, jak tylko on

potrafił.

To wyobraźnia.

- Chyba nie - odparła wreszcie. - Lepiej go widzę, kiedy go nie ma. Dostrzegam nie

tylko dobre strony, lecz również cechy, których w nim nie lubię. Kiedy jest tutaj, to...

- ...jest jak huragan? - zgadywała Antonia. - Porywający huragan?

- Inaczej - sprostowała Raija. Niełatwo było tak zgłębiać własne myśli, ale z

pewnością wysiłek nie pójdzie na marne. Raija należała do osób, które musiały układać

rzeczy na właściwej półce, zdarzało się, że nadawała im inne nazwy niż powszechnie znane. -

Do tego stopnia inaczej, że nie mogę mu się oprzeć. Zawsze wyciągam rękę po to, co kusi.

Jestem jak dziecko. Muszę dosięgnąć, dotknąć, wziąć do ręki to, co nie jest moje. To, co nie

jest przeznaczone dla mnie. Niektóre rzeczy nie bledną nawet wtedy, kiedy je dostanę.

Niektóre zaś muszę oglądać z pewnej odległości. Ich blask mógłby z łatwością przyćmić to,

co mam, a co także nie jest brzydkie.

Popatrzyła na swoje ręce. Nie tak dawno temu jeszcze pieściły Wasilija, dotykały jego

skóry, czuły jego ciepło, jego...

- Nie tęsknię za Wasią... - wyznała - kiedy wiem, że jest daleko, kiedy nie mogę się z

nim spotkać. Ale tęsknię, kiedy jest tutaj. Rozumiesz, Toniu?

Tonią skinęła głową. Chciałaby stanąć po stronie jednego z dwóch mężczyzn Raiji,

Jewgienija albo Wasilija, ale lubiła obu. Nie pytała Raiji, którego z nich bardziej kocha,

którego bardziej potrzebuje.

Uważała, że nie powinna.

To życie Raiji. A Raija nie potrzebowała rad. Zawsze robiła to, co uważała za

właściwe.

Raija myślała, że to niemożliwe, lecz Jewgienij potrafił ją jednak zaskoczyć.

Nie układało się między nimi najlepiej, kiedy przyjechał Wasilij. Może nieco się

poprawiło, kiedy wyjechał. W każdym razie Jewgienij trochę się uspokoił. I przestał jej

pilnować.

Zimą to on zwlekał z pójściem do łóżka. Nie mógł spać, dokuczały mu bóle barku.

Teraz, latem, na bezsenność cierpiała Raija. Wprawdzie zaczęła znowu jeść, a

przynajmniej jadła więcej niż do tej pory.

Ale sypiała równie niewiele.

Jej bezsenne noce rozdzielały ją z Jewgienijem. Spędzali razem tak mało czasu.

Krótkie chwile przed zaśnięciem, z twarzami zwróconymi ku sobie, stanowiły cały ich

wspólny czas.

Teraz nawet owe chwile zniknęły. Z wyboru Raiji. W nocy zajmowała się pracą: tkała,

szyła, mimo że nie lubiła tych zajęć. Wygniatała ciasto na chleb. Wynajdowała tysiące

czynności, żeby za wcześnie nie zasnąć. W końcu kładła się wyczerpana i zbyt zmęczona, by

pamiętać sny.

- Przypominasz sobie mojego brata Aleksieja? - spytał niespodziewanie Jewgienij.

Raija nie przerwała pracy. Chciała, żeby Jewgienij wreszcie zasnął, żeby pozwolił jej tkać,

bawić się barwami, snuć myśli, które także wplatała w tkaninę.

- Czy on nie umarł, zanim straciłam pamięć? - spytała beztrosko. Nie rozumiała,

dlaczego Jewgienij zadał pytanie, na które musiał przecież znać odpowiedź.

Jednak jego słowa zaparły jej dech.

- Aleksiej spotkał cię w Norwegii wiele lat przedtem, nim pojawiłaś się w moim życiu.

Kochał cię.

Raija spojrzała na męża szeroko otwartymi oczami. Nawet odwróciła się od krosna.

Niewiele spraw było w stanie ją oderwać od tkania, kiedy już się tym zajęła. Jednak teraz

wprost nie mogła spokojnie usiedzieć.

- Wiedziałeś o mnie... wcześniej? Jewgienij wpatrywał się w blat stołu. Pożałował, że

nie utrzymał języka za zębami. Mógł pozwolić, by nadal się od siebie oddalali. Albo mógł jej

odsłaniać fragmenty.

Fragmenty szklanego naczynia, które upadło na podłogę i rozbiło się na tysiące

kawałków. Wszystkie były przezroczyste, trudne do poskładania.

Mógł je wydzielać po trochu. Sprawiać Raiji chwilową przyjemność, powoli

prowadzić bliżej ku sobie.

Na szczęście Wasilij wyjechał na Soroya!

- Aleksiej miał może osiemnaście - dziewiętnaście lat, kiedy cię spotkał. Podczas

jednego z rejsów wysadzono go w Norwegii i statek wrócił bez niego. W tych czasach

niebezpiecznie było sprzedawać tanio mąkę u wybrzeży Finnmarku. Aleksiej został

postrzelony. To ty wyjęłaś mu kulę. Uratowałaś go. Ratowanie ludzi leży w twojej naturze,

moja Raiju. - Słuchała z otwartymi ustami jak zaczarowana. - Jednak Aleksiej nie został w

Norwegii. Nie mógł zostać. Był Rosjaninem, a ty miałaś męża. Ale po powrocie do domu

ciągle o tobie mówił, o tobie myślał, zakochał się w tobie, tak jak to on potrafił. Jego uczucia

nie trwały długo. Nigdy przedtem. Ale ty byłaś inna, nieosiągalna. Mówił, że jesteś najpięk-

niejszą kobietą, jaką widział. Mówił, że jesteś czarownicą, wiedźmą, aniołem, księżniczką...

Jewgienij uśmiechnął się smutno. Teraz nie musiał kłamać. W pewnym sensie

mówienie o Aleksieju działało oczyszczająco. Mimo wszystko Jewgienij zawsze kochał

swego młodszego brata. Nie był w stanie pokierować jego życiem, nie mógł go uchronić

przed ciosami, nie zdołał go oduczyć wykorzystywania przywilejów. Aleksiej złamał wiele

serc. Był tak przystojny, uwodzicielski, tak rozmowny, że niewiele kobiet zdołało się przed

nim obronić. Żeglował beztrosko po powierzchni przez całe swoje życie.

Dopóki nie spotkał Raiji i ona go nie oczarowała.

Raija słuchała. Opowieść Jewgienija wydawała się jej niewiarygodna, jakby nie

dotyczyła rzeczywistości.

Jej rzeczywistości.

Kiedy słuchała Jewgienija, po głowie krążyło jej jedno pytanie: Czemu nigdy o tym

nie mówił?

- Aleksiej przekonał mnie, byśmy popłynęli cię poszukać. Chciał cię zabrać ze sobą na

wschód. Byliście przecież tak podobni. Uważał też, że nie możesz kochać nikogo innego poza

nim. Wszystko kręciło się wokół niego. Aleksiej z trudem godził się z tym, że inni mogą

znaleźć się w centrum zainteresowania. Uważał, że żadna ludzka istota poza nim nie jest tego

godna.

- I co? Znaleźliście mnie?

Raija nie wiedziała, w jaki sposób udało jej się zachować spokój i chłód. Jej gorąca

zazwyczaj krew płynęła tak spokojnie. Sama dziwiła się swemu opanowaniu.

- Tak, udało nam się - odparł Jewgienij. Zamilkł. Części wspomnień nie powinien był

dotykać. - Aleksiej nieustannie cię adorował. A potem przez przypadek spaliłem twój sklep.

- Mój sklep? Jewgienij podniósł głowę i spojrzał na Raiję. Miał takie ciemne oczy. Na

jego poznaczonej ostrymi liniami twarzy malował się ból.

- Nigdy nie byłaś taka jak inne, moja Raiju - westchnął. - Mieszkałaś w osadzie

rybackiej na najbardziej postrzępionej części wybrzeża Finnmarku i prowadziłaś sklep.

Myślałem, że właścicielem jest ktoś inny. Chciałem się zemścić na kupcu, który kilka lat

wcześniej postrzelił mojego brata. Aleksiej rozmyślał o tobie przez dwa lata, zanim

zdecydował się po ciebie wrócić. Nie wiedziałaś o tym... Nigdy tak długo nie pozostał wierny

jednej kobiecie. Tak więc spaliłem twój sklep. Kiedy cię ujrzałem po raz pierwszy, byłaś roz-

złoszczoną, drobną kobietą, która syczała i ciskała błyskawice z najciemniejszych oczu, jakie

kiedykolwiek widziałem. Podeszłaś prosto do mnie, biło od ciebie lodowatym chłodem, a

jednocześnie tlił się w tobie niebezpieczny żar. „Spaliłeś mój sklep, Jewgienij”, powiedziałaś

do mnie po lapońsku. Oboje mówiliśmy tym językiem. Babcia Aleksieja i moja była

Laponką.

Raija słuchała z uwagą. Chłonęła każde słowo. Nie mogła wydobyć głosu.

Jewgienij zupełnie ją zaskoczył.

- Kiedy cię odnaleźliśmy, byłaś sama, twój mąż cię opuścił. Zdecydowałaś się

popłynąć z nami. Planowałaś dotrzeć z Aleksiejem do Rosji, tu do Archangielska. Miałaś z

nim rozpocząć nowe życie. Myślę, że i ty go kochałaś. Łatwo było się w nim zakochać, ulec

jego urokowi. Trudniej może z nim żyć. Tak jak z nami wszystkimi. W naszej rodzinie jest

już coś takiego...

Jewgienij patrzył w przeszłość. Wybierał to, co chciał zobaczyć. Wiele faktów omijał.

Znajdował sporo błahych epizodów. Przeszłość zawsze pełna jest różnych śmieci. Dobrze, że

można je odrzucić.

- Aleksiej kochał cię. Ustawił cię na piedestale. Zamierzał zostać ojcem rodziny. Miał

zamiar dorosnąć, wziąć na siebie odpowiedzialność. Wszystko miało się zmienić, cieszył się z

tego jak dziecko. Aż do chwili, gdy popadł w przygnębienie, gdy na statku zrobiło się dla

niego za ciasno. Gdyby podróż trwała krócej, może jakoś by przezwyciężył depresję. Wtedy

może by zrealizował to, o czym fantazjował. Może by się zmienił, spoważniał. Żyłby dla

ciebie. Jednak źle znosił trudne warunki na pokładzie, stał się wybuchowy, zazdrosny...

Jewgienij nabrał powietrza. Niełatwo przychodziło mu o tym opowiadać. Przyznać, że

zabił własnego brata.

- Aż pewnego dnia doszło między nami do bójki. Oskarżał mnie o romans z tobą.

Gdyby się zastanowił, musiałby przyznać, że to niemożliwe, ponieważ wszyscy mieszkaliśmy

zbyt blisko siebie. Gdyby rzeczywiście coś nas łączyło, pierwszy by to zauważył. Ale

Aleksiej nie chciał słuchać głosu rozsądku. Wolał wierzyć, że go zdradzasz, że ja go

zdradziłem, że ma uzasadnione powody do zazdrości. Tak się nieszczęśliwie złożyło, że go

uderzyłem. Aleksiej pośliznął się i uderzył głową o kamień. Zmarł.

Gdyby to wszystko opowiedział jej ktoś inny, Raija bez wahania zarzuciłaby mu, że

zmyśla. Tak niewiarygodna wydawała jej się ta historia.

- Chciał zostać ojcem rodziny - powtórzyła. Zaintrygowało ją to określenie. - Czy

miałam rodzinę?

Jewgienij nie od razu odpowiedział. Właśnie teraz miał ochotę skłamać. Chętnie by

ukrył prawdę.

- Miałaś czworo dzieci - wyznał wreszcie po długim milczeniu.

W jego wzroku było błaganie, gdy to mówił, ale Raija tego nie zauważyła. Ledwie

dotarł do niej sens jego słów.

- Czworo dzieci - powtórzył, zadając sobie ból. - Małą rudowłosą dziewczynkę, która

jeszcze nie miała roku, chłopca w wieku około trzech - czterech lat, dziewczynkę trochę

starszą od chłopca, i jeszcze jedną dziewczynkę wyglądającą może na sześć - siedem lat.

Najstarsza miała włosy blond, śliczne dziecko. Druga dziewczynka, czarnowłosa, o złocistej

skórze, była uparta. Chłopczyk miał bardzo jasną czuprynę, najjaśniejszą, jaką kiedykolwiek

w życiu widziałem.

Przyjęcie do wiadomości takiej prawdy wymagało czasu. Trzeba czasu, by zapadła w

ś

wiadomość, by ją zaakceptować.

Czworo dzieci?

Ile mogła mieć lat?

- Kiedy to było? - spytała szeptem.

- Czternaście - piętnaście lat temu - odpowiedział Jewgienij niechętnie. - Miałaś tyle

lat, co Aleksiej.

- Dziecko sześcio - , siedmioletnie? Kiedy sama miałam dwadzieścia lat? - Spojrzała

na męża z niedowierzaniem.

Jewgienij przez chwilę milczał. Mógł powiedzieć więcej, ale wolał nie wyjawiać

wszystkiego. Lepiej, żeby nie wiedziała. Nie powinna rozgrzebywać przeszłości.

- Popłynęłaś z nami jeszcze trochę dalej na wschód - rzekł. Mówił, choć nie był

pewien, czy Raija go słucha. Chciał wypełnić ciszę potokiem słów. - Kochałem cię jak

siostrę. Wtedy nie patrzyłem na ciebie tak, jak patrzę dzisiaj. Nigdy nie wierzyłem w miłość

od pierwszego wejrzenia. A ty znalazłaś we mnie brata. Potrzebowałaś starszego brata. Mimo

wszystko czułem się za ciebie w pewnym sensie odpowiedzialny. W końcu zaproponowałem

ci małżeństwo. Naprawdę chciałem, byś została moją żoną. Wierzyłem, że może nam się

udać, że możemy być ze sobą szczęśliwi. Darzyliśmy się przynajmniej przyjaźnią.

Widywałem małżeństwa, w których brakowało nawet tego.

- Nie jestem chyba tutaj aż tak długo! - Raija utkwiła w mężu wzrok pełen ognia. - Co

się stało z moimi dziećmi? Boże, Jewgienij! Powiedziałeś, że mam ich czworo? Co się z nimi

stało? - Wciągnęła powietrze. Wpatrywała się w Jewgienija szeroko otwartymi oczyma. - Czy

ta czarnowłosa dziewczynka miała blizny na obu policzkach? - spytała szeptem.

Jewgienij spojrzał zdumiony na Raiję. Jego oczy zrobiły się ogromne. Raija widziała,

ż

e się przestraszył.

- Skąd wiesz...?

- Po prostu wiem. Nie miał pojęcia, co powiedzieć. Niewiele wiedział na temat jej

dzieci.

- Nie dopłynęłaś jednak z nami do Rosji - rzekł ciężko. - Nie chciałaś za mnie wyjść,

Raiju. Wysiadłaś w Varanger. Była jesień. Ostatni raz widziałem wtedy ciebie i twoje dzieci,

jak staliście na brzegu, pozwalając nam odpłynąć. Nie mogłem sobie darować, że cię wtedy

posłuchałem. Powinienem był cię zmusić, byś została z nami. - Westchnął. - Kolejny raz po-

jawiłaś się w moim życiu, kiedy uratowaliśmy cię od stosu w Vardohus. Nie wiem, jak tam

trafiłaś. Nie wiem, co się stało z twoimi dziećmi. Byłaś sama. Zginęłabyś, gdybyśmy cię nie

zabrali do Rosji. Tym razem musiałaś popłynąć statkiem ze wschodu.

Skłamał. Opowiadał zwięźle, tylko lekko zarysował całą historię.

- Dlaczego nigdy mi o tym nie mówiłeś? - spytała. Nie mogła zrozumieć, czemu aż

tyle faktów przed nią ukrywał. - Nie wiedziałeś, że to dla mnie bardzo ważne?

Jewgienij uśmiechnął się przepraszająco. Błagalnie. Wydawał się bezradny. Taka

bezradność zawsze ją rozbrajała, niezależnie od tego, u kogo ją dostrzegła. Tym razem Raija

pozostała nieugięta.

- Bałem się, że ze mną nie zostaniesz - odparł cicho. - Pokochałem cię ponad wszystko

na świecie. Zrozumiałem, że nie mógłbym bez ciebie żyć. A i ty obdarzyłaś mnie uczuciem.

Mówiłaś, że mnie kochasz. Stworzyliśmy razem coś, co było dla mnie tak cenne, że nie chcia-

łem tego stracić. Za żadne skarby. Widziałem, że nasze wspólne życie daje ci szczęście.

Wtedy. Teraz. Twoje szczęście wiele dla mnie znaczy. - Zamilkł, choć mógł jeszcze długo się

usprawiedliwiać. Zdawał sobie z tego sprawę. Raija również o tym wiedziała. Nie był pewien,

czy jest w stanie słuchać dalej. - Nie miałem odwagi, ci o tym powiedzieć. Bałem się, że myśl

o dzieciach oddali cię ode mnie, od tego, co stworzyliśmy, od Michaiła. Od naszego

szczęścia, naszego życia. Po prostu się balem. Nie chciałem niczego stracić. Nie chciałem

stracić ciebie ani tego wszystkiego, co wspólnie przeżyliśmy.

Spojrzała na Jewgienija chłodnym wzrokiem. Dobry Boże, co też on jej uczynił!

Przemilczał najważniejsze, a teraz siedzi tu i opowiada jej, że zrobił to z miłości! To

przechodzi ludzkie pojęcie!

- A więc moja niepamięć spadła ci jakby z nieba? - spytała.

Jewgienij zastanowił się, ale nie zauważył pułapki. Niedosłyszał słodyczy miodu w jej

głosie. Nie dostrzegł ostrych kolców na łodydze róży, żądła pszczoły...

- Tak, to prawda - przyznał.

Raija oniemiała.

Dokonał wyboru za nią, pozwolił sobie zdecydować. I twierdzi, że uczynił to dla

dobra ich obojga. Z miłości. By chronić to, co mieli.

Zaczerpnęła powietrza, by powiedzieć mu prosto w oczy, co o tym myśli, ale nie

wykrztusiła ani słowa.

Nie mogła być tak okrutna, żeby wyrzucić w złości wszystko, co się w niej teraz

gotowało.

- Myślę, że powinieneś się położyć, Jewgienij - rzekła, starając się opanować. - Chyba

nie chcę już więcej słuchać. Chyba nie chcę z tobą dłużej rozmawiać. Zresztą zrobiło się już

późno...

Wstał. Patrzył na nią. W jego oczach malowała się prośba.

Raija umknęła wzrokiem.

Na powrót zajęła się tkaniem. Nie widziała, że zwiększył dla niej płomień w lampach.

Nie widziała jego bólu.

Położył się.

Została sama. Z barwnymi szmatkami u krosna. Wplotła najpierw szare, czarne i

granatowe. Potem tworzyła brązowe, brudne pasy.

Ciemne plamy, ciemne linie. Nie ścieżki. Nie drogi. Szmatki zmieniły się w ponure

morze, głębokie i nieprzeniknione. Na dnie mogło znajdować się cokolwiek Raija nie miała

pojęcia, co. Morze było tak rozległe, że nie wiedziała, gdzie powinna zacząć szukać.

Czworo dzieci. Czworo dzieci... Czworo jej dzieci. Trzy dziewczynki i chłopiec.

Kobieta z czarnymi włosami i bliznami na policzkach istniała zatem naprawdę. Miała

te blizny już jako dziecko.

To nie fantazja.

To nie sen.

Wprawdzie pojawiła się we śnie, ale żyła. To jej córka.

Mały, jasnowłosy chłopiec również był rzeczywisty. Teraz zdała sobie sprawę, że go

zna. Odnosiła wrażenie, że go urodziła.

I jeszcze dwoje dzieci. Śliczna dziewczynka i druga maleńka o rudych włosach...

Raija policzyła lata, które upłynęły. Zbladła. Uzmysłowiła sobie, że jej dzieci dorosły.

Rozpoczęły własne życie, jeżeli przeżyły.

Miały swoje imiona.

Jewgienij musiał je pamiętać. Jutro spyta go o imiona swych dzieci. Nie ma prawa ich

przed nią ukrywać.

To jej dzieci!

W tkanym wzorze pojawiło się więcej barwnych wstawek. Stopniowo przybierał

nowych kolorów, oprócz ponurych, które znalazła w koszu na szmatki.

Wplotła jasnoniebieski, potem czerwony jak promień słońca. Nie więcej niż

przebłysk, ale całość nie sprawiała już tak smutnego wrażenia.

Raija płakała przy krośnie. Wypłakała złość. Wplotła we wzór. Sny nie dręczyły jej

dziś w nocy, ponieważ wcale nie spała.

- Chyba cię rozumiem - powiedziała do Jewgienija, kiedy się przebudził. - Może ci

wybaczę, choć nadal czuję ból. Jednak pragnę zachować to, co stworzyliśmy razem. Ja także

wybrałam nasze życie. Nie przestałam cię kochać. Nie mogę.

Jewgienij nie spał dobrze. Teraz wreszcie odważył się uśmiechnąć. Odważył się

pomyśleć, że może było warto.

Raija dodała więcej czerwieni. Ogień i złość, siłę i miłość.

Czerwony pasek pośrodku ciemnych.

Istniało wiele takich pasków w jej życiu. Miała podążyć wzdłuż wszystkich.

To jej ścieżki snów.

Pewnego dnia uda jej się je odnaleźć.