1

K A N A L I Z A C J A

Niniejszy wykład dotyczy projektowania, budowy i eksploatacji sieci kanaliza-
cyjnych i został opracowany na podstawie:

1.

Błaszczyk W., Stamatello H.: Budowa miejskich sieci kanalizacyjnych.
Arkady. Warszawa 1975

2.

Błażejewski R.: Kanalizacja wsi. PZITS – Wielkopolska. Poznań 2003

3.

Szyszkin Z. N. i inni: Kanalizacja. Wydawnictwo Budownictwo i
Architektura. Warszawa 1957

4.

Wierzbicki J., Szpindor A.: Zaopatrzenie w wodę i kanalizacja osiedli
wiejskich. Arkady. Warszawa 1978

Wykorzystano artykuły publikowane w periodykach:

1.

Instal

2.

Inżynieria bezwykopowa

3.

Nowoczesne budownictwo inżynieryjne

4.

Ochrona środowiska

5.

Pompy i pompownie

6.

Rynek instalacyjny

7.

Systemy instalacyjne

8.

Techniki i technologie bezwykopowe

9.

Wodociągi – kanalizacja

10.

Wodociągi Polskie

Wykład zawiera następujące części:

1.

Kanalizacja - podstawy

2.

Uzbrojenie kanalizacji grawitacyjnej

3.

Pompownie kanalizacyjne grawitacyjnej

4.

Wymiarowanie kanalizacji grawitacyjnej

5.

Budowa kanalizacji

6.

Eksploatacja kanalizacji grawitacyjnej

7.

Kanalizacja ciśnieniowa

8.

Kanalizacja podciśnieniowa

9.

Porównanie systemów kanalizacji

10.

Przykłady obliczeniowe

2

Zadaniem kanalizacji jako zespołu budowli i urządzeń inżynierskich jest ze-
branie i odprowadzenie płynnych nieczystości oraz wód opadowych z określo-
nego obszaru (miasta, osiedla, zakładu przemysłowego, budynku). Na wspom-
niane nieczystości składają się ścieki gospodarcze i przemysłowe. Ścieki gospo-
darcze powstają z fekaliów odprowadzanych z ustępów spłukiwanych oraz wód
zużytych na różne potrzeby higieniczne i gospodarcze gospodarstwach domo-
wych, zakładach pracy i budynkach użyteczności publicznej i zakładach usługo-
wych. Natomiast ścieki przemysłowe stanowią odpływy wody zużytej dla celów
technologicznych i na potrzeby bytowo-gospodarcze w zakładach przemysło-
wych.

Wody opadowe odprowadzane są do sieci kanalizacyjnej jako wody pocho-
dzące z opadów deszczowych lub tających śniegu i lodu. Do tej grupy zalicza
się też wody pochodzące z odpływów z polewania i spłukiwania ulic. Do kanali-
zacji z wodami opadowymi będą dostawać się nieczystości pochodzące ze spłu-
kiwania dachów, placów i ulic.

Zespół budowli i urządzeń kanalizacyjnych składa się:

•

z instalacji wewnętrznych w budynkach,

•

z przewodów zewnętrznych na terenie nieruchomości (osiedla mieszka-
niowego) oraz z sieci kanałów ulicznych (miejska sieć kanalizacyjna).

Zwykle przez pojęcie kanalizacji rozumie się miejską sieć uliczną. Najczęściej
w kanalizacji wykorzystuje się siłę ciężkości (przepływ grawitacyjny), ale rów-
nież mogą występować w całości lub fragmentarycznie systemy kanalizacji ciś-
nieniowej (np. przy przepompowniach ścieków) lub podciśnieniowej (sztucznie
wywoływany przepływ za pomocą wytwarzanego podciśnienia). Te dodatkowe
rodzaje kanalizacji występują w niekorzystnych warunkach terenowych (np. na
terenach płaskich, gdzie dla wywołania przepływu grawitacyjnego konieczne
byłoby znaczne zagłębienie przewodów kanalizacyjnych). Przepływy ciśnienio-
we mogą również występować na kanalizacji grawitacyjnej w przypadku jej
przeciążenia. W normie PN-EN 752-1 system kanalizacyjny zdefiniowano jako
„sieć rurociągów i urządzeń lub obiektów pomocniczych, które służą do odpro-
wadzenia ścieków i/lub wód powierzchniowych od przykanalików do oczysz-
czalni lub innego miejsca utylizacji”. Natomiast Ustawa o zbiorowym zaopa-
trzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzeniu ścieków definiuje urządzenia kana-
lizacyjne jako „sieci kanalizacyjne, wyloty urządzeń kanalizacyjnych, służących
do wprowadzenia ścieków do wód lub do ziemi oraz urządzenia podczyszcza-
jące i oczyszczające ścieki oraz przepompownie ścieków”.

3

Systemy kanalizacji są najbardziej ekonomicznym i bezpiecznym pod
względem sanitarnym sposobem usuwania ścieków poza obręb określonego
obiektu. Wymaga to jednak prawidłowego doboru parametrów systemu kanali-
zacyjnego zapewniającego:

•

pożądaną przepustowość,

•

prędkość przepływu umożliwiającą odpowiednią siłę unoszenia transpor-
towanych nieczystości.

Kanalizację można podzielić ze względu na:

•

sposób transportu ścieków: odpływową (transport za pomocą sieci kana-

łów), bezodpływową (transport ścieków za pomocą wozów asenizacyj-
nych),

•

zasięg terenowy: indywidualną (przydomową, obsługującą pojedyncze

gospodarstwo), zbiorczą (obsługującą co najmniej kilka domów),

•

stopień podczyszczenia ścieków w miejscu ich powstawania: klasyczną

(ścieki nie są podczyszczone), odciążoną (ścieki są podczyszczone przed
wprowadzeniem do sieci)

Prawo wodne wyróżnia następujące rodzaje ścieków w zależności od ich po-
chodzenia:

•

bytowe (pochodzące z budynków przeznaczonych na pobyt ludzi, powsta-
jące w wyniku ludzkiego metabolizmu oraz funkcjonowania gospodarstw
domowych),

•

przemysłowe (pochodzące z nieruchomości służących do prowadzenia
działalności gospodarczej i nie będące ściekami bytowymi lub wodami
opadowymi),

•

opadowe lub roztopowe (pochodzące z powierzchni zanieczyszczonych –
terenów zurbanizowanych, przemysłowych, itp.).

Ś

cieki bytowe lub ich mieszanina ze ściekami innego rodzaju (przemysłowymi

i/lub pochodzącymi z wód opadowych) noszą nazwę ścieków komunalnych.
Niekiedy ścieki bytowe lub ich mieszanina ze ściekami przemysłowymi są na-
zywane ściekami sanitarnymi lub bytowo-gospodarczymi.

Ścieki mogą być zanieczyszczone substancjami mineralnymi i organicznego.
Mogą zawierać: piasek, glinę, kwasy, alkalia, sole, włókna pochodzenia roślin-
nego lub zwierzęcego, barwniki, rozpuszczone gazy, smary, mikroorganizmy (w
tym chorobotwórcze). Ścieki przemysłowe mogą zawierać ponadto substancje
trujące (np. cyjanowodór, siarkowodór, sole metali ciężkich: miedzi, ołowiu,
rtęci, chromu, itp.). Ścieki bytowe zawierają dużo nierozpuszczalnych substancji
jak resztki pokarmu, warzyw, papieru, szmaty, fekalia. Stopień zanieczyszczenia

4

ś

cieków określa się ilością zanieczyszczeń wyrażonych w mg na jednostkę obję-

tości. Koncentracja zanieczyszczeń ścieków gospodarczo-komunalnych uzależ-
niona jest od ilości wody wodociągowej zużywanej przez człowieka, gdyż ilość
wydzielin człowieka praktycznie w przeliczeniu na okres 1 doby jest stała.

Wody opadowe dopływające do kanalizacji zanieczyszczają się przy spływa-
niu i spłukiwaniu zanieczyszczeń z dachów, jezdni, podwórz oraz przy przecho-
dzeniu opadów przez strefy powietrzne z dużą ilością pyłów. Są to zanieczysz-
czenia zwykle typu mineralnego. Z punktu widzenia sanitarnego nie są tak nie-
bezpieczne jak ścieki komunalne czy przemysłowe. Należy jednak zauważyć, że
ś

cieki opadowe pochodzące z terenów zakładów przemysłowych zawierają spe-

cyficzne zanieczyszczenia charakterystyczne dla danego zakładu przemysłowe-
go i w pewnym stopniu mogą mieć cechy ścieków przemysłowych.

W praktyce kanalizacja terenów mieszkaniowych i przemysłowych prowadzi
mieszaninę obu rodzajów ścieków o różnorodnym składzie. Dlatego też jest wy-
magana znajomość tego składu, by właściwie przeprowadzić dobór materiału
dla budowy kanałów, odpornego na wspomniany skład chemiczny ścieków.


Systemy kanalizacji

Kanalizacja ogólnospławna (kanalizacja jednosieciowa dla odprowadzania ście-
ków gospodarczych i pochodzących z wód opadowych):

Schemat kanalizacji ogólnospławnej

1 – granica kanalizowanego obszaru, 2 – zbieracz główny, 3 – oczyszczalnia ścieków,

4 – wylot do odbiornika, 5 – przelewy burzowe

RZEKA

1

2

3

4

5

5

5

Kanalizacja rozdzielcza (kanalizacja dwusieciowa dla odrębnego odprowadza-
nia ścieków gospodarczych i pochodzących z wód opadowych):

Schemat kanalizacji rozdzielczej

1 – granica kanalizowanego obszaru, 2 – zbieracz główny, 3 – oczyszczalnia ścieków,

4 – wylot do odbiornika, 5 – wyloty kanałów burzowych

Kanalizacja półrozdzielcza (kanalizacja dwusieciowa dla częściowo odrębnego
odprowadzania ścieków gospodarczych i pochodzących z wód opadowych):

Schemat kanalizacji półrozdzielczej

1 – granica kanalizowanego obszaru, 2 – zbieracz główny, 3 – oczyszczalnia ścieków,

4 – wylot do odbiornika, 5 – seperatory, 6 – wyloty kanałów burzowych

RZEKA

1

2

3

4

5

6

RZEKA

1

2

3

4

5

6

Pod względem sanitarnym kanalizacja ogólnospławna spełnia całkowicie swe
zadanie w stosunku do osiedla, powoduje jednak duże obciążenie oczyszczalni
w okresach deszczowych. Do ujemnych stron tego rodzaju kanalizacji należy
zaliczyć konieczność wymiarowania na zdarzające się rzadko (np. raz na rok lub
raz na kilka lat) przepływy pochodzące z wód opadowych. Ponadto w okresach
bezdeszczowych tym rodzajem kanalizacji płynie niewielka ilość ścieków z bar-
dzo małą prędkością, co powoduje wytrącanie się osadów (zmniejszanie prze-
kroju przepływu, rozkładanie się osadów organicznych) Kanalizację ogólno-
spławną stosuje się w następujących warunkach:

•

powierzchnia zabudowana miasta jest duża i zwarta, sposób zabudowy
wyznacza duże współczynniki spływu,

•

układ terenu mało urozmaicony, małe i różnokierunkowe spadki terenu i z
niewielkimi wklęśnięciami,

•

brak na obszarze miasta miejscowych gęsto rozmieszczonych naturalnych
odbiorników wód deszczowych (cieki, stawy, doliny, wąwozy, itp.) przez
co nie ma dogodnych warunków odprowadzania wód opadowych w
otwartych korytach,

•

w obrębie miasta lub w jego pobliżu znajduje się odbiornik o przepływach
gwarantujących dostateczne samooczyszczanie dopływających ścieków.

W kanalizacji rozdzielczej istnieją dwa systemy przewodów odprowadzają-
cych ścieki gospodarcze i pochodzące z wód opadowych. W systemie ścieków
gospodarczych kanały wymiarowane są na maksymalne sekundowe przepływy
ś

cieków z ewentualnym uwzględnieniem objętości infiltrujących wód grunto-

wych. Ten system pracuje w trybie grawitacyjnym (przy ciśnieniowym istnieje
niebezpieczeństwo zalewania piwnic budynków). Natomiast system sieci desz-
czowej wymiaruje się według zasad sieci ogólnospławnej i ta sieć, położona
zwykle nieco wyżej niż poprzednia, może we fragmentach pracować ciśnienio-
wo. W systemie kanalizacji rozdzielczej koszt oczyszczalni ścieków jest niski i
jej eksploatacja z punktu widzenia technologicznego jest znormalizowana. Pod
względem sanitarnym kanalizacja rozdzielcza spełnia całkowicie swoje zadanie
w stosunku do osiedla, natomiast w stosunku do odbiornika powoduje ona jego
zanieczyszczenie nieczystościami spłukiwanymi z powierzchni ulic i dachów.

Pod względem ekonomicznym koszty kanalizacji rozdzielczej są wyższe niż
kanalizacji ogólnospławnej – budowa praktycznie dwóch systemów. Eksploa-
tacja dwóch sieci jest też wyższa niż jednej, ogólnospławnej.

7

Pełna kanalizacja rozdzielcza stosowana jest w przypadkach warunków tere-
nowych, z których wynika konieczność budowy krytego systemu odprowadza-
nia wód deszczowych i konieczności ochrony przed zanieczyszczeniami istnie-
jących w obrębie miasta zbiorników (cieków) wodnych. W przypadku istnienia
w obrębie miasta dogodnych warunków terenowych, tj. umożliwiających odpro-
wadzenie wód opadowych systemem koryt otwartych przy niewielkim uzupeł-
nieniu płytko położonymi krytymi kanałami można stosować system kanalizacji
rozdzielczej częściowej. Jest to system kanalizacji najmniej kosztowny w pro-
cesie inwestycyjnym i podczas eksploatacji. Stosowana jest przy następujących
warunkach:

•

osiedle zajmuje stosunkowo mały obszar,

•

niski stopień zabudowy (zabudowa luźna, dużo powierzchni nieszczel-
nych – małe współczynniki spływu),

•

układ terenu o średnich dużych spadkach, ułożonych w kierunku odbior-
ników, duża liczba odbiorników,

•

dużo terenów zielonych, niezabudowanych, podłoże przepuszczalne przy
niskim stanie wód podziemnych.

W kanalizacji półrozdzielczej ścieki i wody opadowe są odprowadzane od-
rębnymi systemami kanałów, ale przy pewnym stopniu ich powiązania. Powią-
zanie polega na tym, że początkowe ilości wód opadowych ze spłukanymi za-
nieczyszczeniami z powierzchni terenu przelewają się w specjalnych urządze-
niach (seperatorach) z kanałów deszczowych do kanałów ściekowych i dalej od-
prowadzane są do oczyszczalni. Przekroje kanałów systemu ściekowego są wy-
miarowane jak dla sieci rozdzielczej przy uwzględnieniu przerzutów wód opa-
dowych.

Pod względem sanitarnym kanalizacja półrozdzielcza spełnia całkowicie za-
dania w stosunku do osiedla i nie zanieczyszcza odbiornika spłukiwanymi z po-
wierzchni terenu. Natomiast pod względem ekonomicznym kanalizacja pełna
półrozdzielcza jest kosztowniejsza niż kanalizacja rozdzielcza (budowa sepe-
ratorów). Ten rodzaj kanalizacji stosuje się w warunkach terenowych jak dla ka-
nalizacji pełnej rozdzielczej i dodatkowym warunku w postaci konieczności
ochrony odbiorników przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z wód opado-
wych.

8

Schematy sieci
kanalizacyjnych

a) prostopadły,
b) zbiorczy,
c) równoległy,
d) strefowy,
e) gwiaździsty
1 – granice zlewni,
2 – granice kanalizacji,
3 – rurociąg tłoczny,
4 – kolektor północny,
5 – główny kolektor strefy
górnej,
6 – kanał odprowadzający
zbiorczy,
7, 8, 9 – kolektory,
10 – przepompownia,
11 – oczyszczalnia ścieków,
12 - wylot

Układ ulic, ukształtowanie wysokościowe terenu, intensywność zabudowy może
w sposób istotny determinować schemat poprowadzenia przewodów kanaliza-
cyjnych. Przykłady takich schematów przedstawiono na powyższym rysunku.

Przy wyborze jednego z systemów kanalizacji (ogólnospławnego, rozdziel-
czego, półrozdzielczego) decydują czynniki sanitarne i ekonomiczne. Najbar-
dziej korzystny pod względem sanitarnym jest system ogólnospławny, gdyż
wszystkie wody spływają do oczyszczalni i tam są poddawane oczyszczaniu. Z
kolei system półrozdzielczy pod względem sanitarnym ustępuje systemowi
ogólnospławnemu – wody opadowe częściowo są odprowadzane bezpośrednio
poprzez przelewy do odbiornika. System rozdzielczy pod względem sanitarnym
jest gorszy od obu powyżej wymienionych podsystemów, gdyż w całości wody
opadowe są odprowadzane bezpośrednio do odbiornika. Natomiast w niepełnym
systemie rozdzielczym, podobnie jak w rozdzielczym, całość wód opadowych
spływa do odbiornika z tą różnicą, że w tym systemie odbywa się to na powierz-
chni terenu.

9

Wadą kanalizacji ogólnospławnej jest nadmiar ścieków w okresach deszczo-
wych i stąd wynika konieczność budowy retencyjnych zbiorników wyrównaw-
czych i przyjmowania dużych przekrojów kanałów, co z kolei w okresach bez-
deszczowych w sposób znaczący utrudnia uzyskanie wystarczająco dużych prę-
dkości przepływu. Ponadto system ogólnospławny sprawia w okresie zimowo-
wiosennym pogorszenie warunków pracy biologicznej części oczyszczalni
ś

cieków ze względu na obniżoną temperaturę ścieków (dopływ zimnych

ś

cieków pochodzących z wód opadowych). Tych wada nie posiada system pół-

rozdzielczy, w którym do oczyszczalni ścieków dopływają wody opadowe z
początkowej fazy trwania deszczu (a więc zawierające najwięcej zanieczyszczeń
spłukiwanych z powierzchni terenu), w następnej fazie trwania deszczu wody
opadowe, zawierające wtedy stosunkowe małe ilości zanieczyszczeń, poprzez
separatory płyną bezpośrednio do odbiornika. System półrozdzielczy wymaga
budowy dwóch systemów kanalizacji i oczyszczalni ścieków, przez to wymaga
większych nakładów inwestycyjnych i ponadto w eksploatacji sprawia dużo
kłopotów.
Systemy kanalizacji ogólnospławnej stosowano się w przypadku możliwości
spustu ścieków bezpośrednio do dużego odbiornika, obecnie w centrach miast o
bardzo intensywnej zabudowie, ale tam gdzie jest to możliwe buduje się syste-
my rozdzielcze, gdyż z punktu widzenia oddziaływania na środowisko i koszty
eksploatacyjne wydają się być najkorzystniejsze. Niepełne systemy stosuje się
na peryferiach miast, przy zdecydowanie mniejszej intensywności zabudowy.
Zapewnia on możliwość oczyszczenia najbardziej szkodliwych ścieków gospo-
darczych, a ścieki opadowe, mniej zanieczyszczone, spływają do odbiorników.
W miarę zwiększania intensywności zabudowy, co wiąże się ze zmianą pokrycia
powierzchni terenu i zwiększeniem współczynnika spływu dobudowuje się ka-
nalizację deszczową połączoną wymaganą wtedy przebudową ulic.

W odniesieniu do systemów kanalizacji odprowadzających ścieki przemysło-
we należy podkreślić, że w większości przypadków opłacalne jest budowanie
kanalizacji ogólnospławnej, gdyż wody opadowe spływające z terenów przemy-
słowych zawierają bardzo duże ilości zanieczyszczeń i to zanieczyszczeń zwią-
zanych z charakterem przemysłu. W przypadku innego systemu kanalizacyjnego
wody opadowe wtedy stanowiłyby znaczące obciążenie, czasem bardzo specyfi-
cznymi zanieczyszczeniami odbiornika. Należy podkreślić, że do kanalizacji ko-
munalnej nie wolno wprowadzać ścieki przemysłowe zawierające substancje,
które mogłyby zakłócić procesy biologicznych i chemicznych technologicznych
procesów oczyszczania lub szkodliwie oddziaływać na stan przewodów kanali-
zacyjnych. W niektórych przypadkach dla odprowadzenia przemysłowych ście-
ków konieczne będzie budowanie oddzielnych systemów kanalizacyjnych (np.
dla ścieków kwaśnych i zasadowych), choć analiza może wykazać, że bardziej
opłacalne będzie wybudowanie wstępnych oczyszczalni neutralizujących aktyw-
ne zanieczyszczenia. Ścieki z garaży zawierające benzynę mogą być wpuszcza-

10

ne do kanalizacji po uprzednim oczyszczeniu w seperatorach benzynowych, a
ś

cieki pochodzące ze szpitalnych oddziałów zakaźnych muszą być wcześniej

zdezynfekowane.

Zatem przy wyborze systemu kanalizacji należy uwzględnić wymagania sa-
nitarne i wskaźniki techniczno-ekonomiczne przy szczegółowej analizie obej-
mującej miejscowe warunki:

•

ilość ścieków gospodarczych, przemysłowych i pochodzących z wód opa-
dowych oraz charakter i stopień zanieczyszczeń ścieków przemysłowych,

•

możliwość wspólnego odprowadzania i oczyszczania ścieków gospodar-
czych i przemysłowych,

•

zdolność samooczyszczania odbiornika wodnego, do którego zamierzamy
wpuszczać ścieki,

•

wymagania sanitarne i wymagany stopień oczyszczenia ścieków,

•

ukształtowanie terenu,

•

usytuowanie oczyszczalni ścieków,

•

szerokość dróg i rodzaj nawierzchni.

W praktyce można spotkać pewien szczególny typ kanalizacji zwaną kanali-
zacją odciążoną lub małośrednicową. Wymaga on wstępnego oczyszczenia ście-
ków i wtedy można zmniejszyć wymiary przewodów kanalizacyjnych. Ten ro-
dzaj kanalizacji spotykany jest najczęściej na terenach wiejskich. Dla odciążenia
ś

cieków wykorzystuje się osadniki gnilne, w których można zatrzymać części

stałe (cięższe od wody). Kanalizacja odciążona stosowana jest gdy:

•

niekorzystne warunki terenowe (np. małe spadki),

•

wysoki poziom wody gruntowej,

•

szybkość i łatwość realizacji budowy i prostota obsługi eksploatacji,

•

mniejsze nakłady na oczyszczalnię ścieków.

Wadami natomiast są:

•

niemożność odprowadzania razem ze ściekami wód opadowych (zbyt
małe spadki i osadzanie w przewodach piasku) i ścieków przemysłowych
zanieczyszczonych tłuszczami i stałymi cząstkami),

•

konieczność okresowego opróżniania osadników gnilnych i zagospodaro-
wywania tych osadów,

•

problemy z odorami.

11

Projektowanie sieci kanalizacyjnej

Materiały projektowe obejmują:

•

plan sytuacyjno-wysokościowy miasta,

•

plan zagospodarowania przestrzennego w jego najszerszych granicach,

•

projekt wodociągu (lub co najmniej dane określające przestrzenny rozkład
zapotrzebowania na wodę,

•

dane hydrologiczne i hydrogeologiczne obszaru miasta i dane hydrogra-
ficzne odbiornika.

Tok projektowania ma na celu ustalenie:

•

przebieg sieci w planie,

•

układu wysokościowego sieci (zagłębienia i rzędne kanałów w węzłach i
spadki pomiędzy nimi),

•

zlewni i odpływów zlewni oraz przepływów w sieci,

•

wymiarów kanałów i ich uzbrojenia oraz specjalnych obiektów na sieci,

•

ogólnego zestawienia wskaźników techniczno-ekonomicznych i koszto-
rysu.

Projekty kanalizacji są opracowywane w różnych stadiach, poczynając od opra-
cowań ogólnych (perspektywicznych) kończąc na opracowaniach szczegóło-
wych (roboczych). Zakres poszczególnych opracowań podają odpowiednie za-
rządzenia i instrukcje resortowe o zasadach sporządzania dokumentacji techni-
cznej. W zależności od poziomu opracowania szczegółów odróżniać należy na-
stępujące projekty kanalizacji:

•

projekt ogólny sieci dla całego miasta (projekt koncepcyjny lub wstępny),

•

projekt techniczny sieci dla całego miasta, podzielony według zlewni po-
szczególnych kolektorów (zbieraczy) oraz typowe projekty uzbrojenia
sieci,

•

projekty techniczno-robocze kanałów w poszczególnych ulicach oraz ry-
sunki konstrukcyjno-budowlane specjalnych obiektów na tych kanałach.

Kanalizacja powinna odpowiadać stawianym jej wymaganiom na przestrzeni
okresu eksploatacji. Dlatego kanalizacje projektuje się na określony okres per-
spektywiczny.

Perspektywicznym okresem działania kanalizacji nazywa się okres czasu, w
trakcie którego zapewniona będzie niezbędna przepustowość. Tego okresu nie
można utożsamiać z czasem amortyzacji urządzeń (okres fizycznego zużycia).
Przyjmuje się że ten okres powinien wynosić co najmniej 20 – 25 lat. Urządze-
nia kanalizacyjne zaprojektowane na okres perspektywiczny realizuje się etapo-
wo zaczynając od elementów warunkujących właściwe funkcjonowanie całego
systemu (np. kolektory, oczyszczalnie ścieków), następnie buduje się kanaliza-

12

cje na terenach z intensywna zabudowa mieszkaniową i przemysłową. Umożli-
wia to szybkie i intensywne wykorzystanie dotychczas zbudowanych urządzeń.

Przekroje poprzeczne kanałów stanowią różnego typu odmiany przekrojów
kołowych (K), jajowych zwykłych (J), jajowych podwyższonych (JP), grusz-
kowych (GR), dzwonowych (DZ), prostokątnych, trapezowych czy trójkątnych.
Dla przekroju kołowego jako wymiar podawana jest średnica, pozostałe rodzaje
przekrojów wymiarowane są za pomocą wysokości i szerokości. Przez szero-
kość należy rozumieć największy wymiar kanału w rzucie poziomym a przez
wysokość największy wymiar w rzucie pionowym.

Przekroje poprzeczne kanałów

a) kołowy, b) półokrągły, c)półeliptyczny, d) z korytem i bocznymi chodnikami,

e) jajowy, f) eliptyczny, g) półokrągły z pionowymi wstawkami,

h) jajowy odwrócony, i) dzwonowy, j) pięciokątny, k) prostokątny, l) trapezowy

Wybór kształtu przekroju zależy od warunków:

•

hydraulicznych przepływu i od ilości ścieków oraz wód opadowych, od
wymaganych prędkości i związanych z tym napełnień,

•

statycznych, w jakich te przekroje maja pracować (od zagłębienia, grubo-
ś

ci przykrycia, szerokości wykopu, rodzaju zasypki, itp.),

•

konstrukcyjnych (materiałów, sposobu wykonania robót).

13

Obecnie wyróżnia się 5 podstawowych rodzajów kształtów kanałów:

•

kanały kołowe (K) o średnicach (0.15, 0.2, 0.25, 0.3, 0.4, 0.5, 0.6, 0.8,
1.0, 1.2, 1.4, 1.6, 1.8, 2.0 i ewentualnie dalej co 0.5 m,

•

kanały jajowe (J) według poniższego zestawienia:

Oznaczenie

kanału J

b*h (m)

Pole

przekroju

f (m

2

)

Obwód

zwilżony

u (m)

Promień

hydrauliczny

R

h

(m)

0.60 * 0.90
0.70 * 1.05
0.80 * 1.20
1.00 * 1.50
1.20 * 1.80

0.414
0.563
0.736
1.149
1.655

2.379
2.772
3.171
3.965
4.758

0.174
0.203
0.236
0.290
0.348

•

kanały jajowe podwyższone (JP) według poniższego zestawienia:

Oznaczenie

kanału J

b*h (m)

Pole

przekroju

f (m

2

)

Obwód

zwilżony

u (m)

Promień

hydrauliczny

R

h

(m)

0.60 * 1.05
0.70*1.225
0.80 * 1.40
1.00 * 1.75
1.20 * 2.10

0.489
0.666
0.870
1.359
1.957

2.638
3.078
3.518
4.397
5.276

0.185
0.216
0.247
0.309
0.371

•

kanały gruszkowe (GR) według poniższego zestawienia:

Oznaczenie

kanału J

b*h (m)

Pole

przekroju

f (m

2

)

Obwód

zwilżony

u (m)

Promień

hydrauliczny

R

h

(m)

1.40 * 1.75
1.60 * 2.00
1.80 * 2.25
2.00 * 2.50

1.948
2.544
3.220
3.976

5.004
5.718
6.433
7.148

0.389
0.445
0.500
0.556

•

kanały dzwonowe (DZ) wg poniższego zestawienia:

Oznaczenie

kanału J

b*h (m)

Pole

przekroju

f (m

2

)

Obwód

zwilżony

u (m)

Promień

hydrauliczny

R

h

(m)

1.40 * 1.19
1.60 * 1.36
1.80 * 1.53
2.00 * 1.70

1.310
1.712
2.166
2.676

4.245
4.851
5.458
6.064

0.314
0.354
0.398
0.442

14

Porównanie przekrojów różnych kształtów z przekrojem kołowym

o tej samej szerokości b = d

Kształt przekroju

Porównanie elementów

K

J

JP

GR

DZ

Wysokość całkowita h
w zależności od szerokości
w stosunku do wysokości prze-
kroju kołowego (h : h

g

= d)

Powierzchnia przekroju f
w zależności od szerokości
w stosunku do powierzchni
przekroju kołowego (f : f

k

)

Obwód zwilżony u
w zależności od szerokości
w stosunku do obwodu
przekroju kołowego (u : u

k

)

Promień hydrauliczny R

h

w zależności od szerokości
w stosunku do promienia hydr.
przekroju kołowego (R : R

k

)

Stosunek prędkości do prędkości
w kanale kołowym (v : v

k

)

Stosunek przepływu do przepły-
wu w kanale kołowym (Q : Q

k

)

1.00b

1.00

0.785b

2

1.00

3.142b

1.00

0.250b

1.000

1.000

1.000

1.50b

1.50

1.149b

2

1.464

3.965b

1.262

0.290b

1.160

1.103

1.615

1.75b

1.75

1.359b

2

1.751

4.397b

1.400

0.309b

1.236

1.152

1.994

1.25b

1.25

0.995b

2

1.266

3.574b

1.138

0.278b

1.112

1.073

1.358

0.85b

0.85

0.669b

2

0.852

3.032b

0.965

0.241b

0.964

0.976

0.832

Hydrauliczne obliczenie przekrojów. W hydraulicznych obliczeniach kana-
łów przyjmuje się założenie, że we wszystkich punktach przekroju strumienia
cieczy są jednakowe prędkości. Prędkości rzeczywiste, występujące w kanałach,
w znaczny sposób przekraczają prędkości krytyczny wyliczane z liczby Reynol-
dsa, będące granicą podziału ruchu na laminarny i burzliwy. Zatem w przewo-
dach kanałowych mamy więc do czynienia z ruchem burzliwym. Zależność mię-
dzy przepływem, prędkością, wymiarami i stratami na opory dla jednowymiaro-
wego ruchu burzliwego można określić za pomocą wzoru Maninga:

2

/

1

3

/

2

*

1

i

R

n

v

=

f

v

Q

*

=

gdzie:
Q – przepływ (m

3

/s),

v – prędkość przepływu (m/s),
f – powierzchnia czynnego przekroju (m

2

),

R

h

= f/u – promień hydrauliczny (stosunek powierzchni czynnego prze-

kroju do obwodu zwilżonego) (m),
i – straty jednostkowe oporów (w przypadku ruchu o swobodnym zwier-

15

ciadle wody równe spadkowi dna kanału, w przypadku ruchu pracy
kanału pod ciśnieniem równe spadkowi linii ciśnienia),
n – współczynnik zależny od szorstkości ścian (dla kanałów przyjmowa-
ny w wysokości n = 0.13 – niezależnie od materiału).

W rzeczywistości w kanale mamy do czynienia z ruchem wielowymiarowym, a
podane wzory określają średnie wartości prędkości. Rzeczywisty rozkład pręd-
kości w kanale przedstawiono na poniższym szkicu.

Przykładowy rozkład
prędkości w kanale
a) kołowym, b)jajowym

Powyższe wzory można stosować przy obliczaniu przekrojów kanałowych o
różnych przekrojach poprzecznych i różnych napełnieniach. Należy podkreślić,
ż

e każdorazowe wyliczanie potrzebnych do powyższych wzorów parametrów

jest kłopotliwe i dlatego do obliczeń stosuje się zestawienia tabelaryczne lub no-
mogramy. Korzystając zatem z odpowiednich zestawień tabelarycznych i nomo-
gramów skonstruowanych dla różnych wielkości przekrojów kołowych można
wykonać pożądane obliczenia dla dowolnego kształtu przekroju, spadku i pręd-
kości przepływu. Dla przykładu poniżej podano tabelaryczne zestawienie po-
trzebnych w procesie obliczania wielkości dla przewodów kołowych przy v

o

= 1

m/s i przy i = 1 ‰.

Dane hydrauliczne dla kanałów kołowych

Ś

rednica d = 0.50 m

Przy v = 1 m/s

Przy i = 1 ‰

h (cm)

f (m

2

)

u (m)

R

h

Q

o

(dm

3

/s)

i (‰)

Q

o

(dm

3

/s)

v

o

(m/s)

1
2
3
4
5
6
7
8
9

10
11

0.0010
0.0026
0.0049
0.0076
0.0102
0.0133
0.0167
0.0202
0.0241
0.0279
0.0321

0.144
0.201
0.249
0.288
0.322
0.354
0.384
0.412
0.438
0.464
0.489

0.007
0.013
0.020
0.026
0.032
0.038
0.044
0.049
0.055
0.060
0.066

1.0
2.6
4.9
7.6

10.2
13.3
16.7
20.2
24.1
28.0
32.1

126.2

55.3
31.1
21.9
16.6
13.2
10.9

9.4
8.1
7.2
6.4

0.1
0.4
0.9
1.6
2.5
3.7
5.1
6.6
8.3

10.4
12.7

0.089
0.133
0.179
0.213
0.245
0.275
0.303
0.326
0.352
0.373
0.397

16

12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
30
35
40
45
50

0.0360
0.0409
0.0452
0.0497
0.0544
0.0592
0.0632
0.0682
0.0734
0.0787
0.0830
0.0884
0.0927
0.0982
0.1230
0.1467
0.1686
0.1862
0.1964

0.511
0.537
0.559
0.580
0.602
0.624
0.641
0.663
0.685
0.707
0.724
0.746
0.764
0.785
0.885
0.990
1.108
1.248
1.570

0.071
0.076
0.081
0.086
0.090
0.095
0.099
0.103
0.109
0.111
0.115
0.118
0.121
0.125
0.139
0.148
0.152
0.149
0.125

36.0
40.9
45.2
49.7
54.4
59.2
63.2
68.2
73.4
78.7
83.0
88.4
92.7
98.2

123.0
146.7
168.6
186.2
196.4

5.8
5.3
4.8
4.5
4.2
3.9
3.7
3.5
3.3
3.2
3.0
2.9
2.8
2.7
2.3
2.2
2.1
2.1
2.7

14.9
17.9
20.6
23.5
26.6
30.0
32.8
36.4
40.9
44.3
47.6
51.3
55.3
59.7
80.3
99.9

116.8
127.4
119.4

0.417
0.436
0.455
0.474
0.489
0.506
0.521
0.535
0.555
0.562
0.575
0.585
0.595
0.608
0.653
0.680
0.603
0.684
0.608

Średnica d = 0.40 m

Przy v = 1 m/s

Przy i = 1 ‰

h (cm)

f (m

2

)

u (m)

R

h

Q

o

(dm

3

/s)

i (‰)

Q

o

(dm

3

/s)

v

o

(m/s)

1
2
3
4
5
6
7
8
9

10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
24
28
32
36
40

0.0009
0.0024
0.0044
0.0066
0.0091
0.0118
0.0148
0.0179
0.0210
0.0246
0.0284
0.0312
0.0354
0.0391
0.0430
0.0470
0.0511
0.0552
0.0587
0.0628
0.0786
0.0945
0.1079
0.1190
0.1256

0.129
0.182
0.223
0.258
0.290
0.318
0.346
0.370
0.394
0.419
0.443
0.461
0.485
0.506
0.527
0.548
0.569
0.590
0.607
0.628
0.708
0.796
0.887
0.998
1.256

0.007
0.013
0.020
0.026
0.032
0.037
0.043
0.048
0.053
0.059
0.064
0.068
0.073
0.077
0.082
0.086
0.090
0.094
0.097
0.100
0.111
0.119
0.122
0.119
0.100

0.9
2.4
4.4
6.6
9.1

11.8
14.8
17.8
21.0
24.6
28.4
31.2
35.4
39.1
43.0
47.0
51.1
55.2
58.7
62.8
78.6
94.5

107.9
119.0
125.6

126.2

55.3
31.1
21.9
16.6
13.7
11.2

9.7
8.5
7.4
6.6
6.1
5.5
5.2
4.7
4.5
4.2
4.0
3.8
3.6
3.2
2.9
2.8
2.9
3.6

0.1
0.3
0.8
1.4
2.2
3.2
4.4
5.7
7.2
9.0

11.0
12.6
15.0
17.3
19.7
22.2
24.9
27.7
30.0
32.9
44.2
55.5
64.6
66.4
65.8

0.089
0.133
0.179
0.213
0.245
0.270
0.299
0.321
0.343
0.369
0.389
0.405
0.425
0.440
0.459
0.474
0.489
0.503
0.514
0.524
0.562
0.588
0.598
0.588
0.524

17

Średnica d = 0.30 m

Przy v = 1 m/s

Przy i = 1 ‰

h (cm)

f (m

2

)

u (m)

R

h

Q

o

(dm

3

/s)

i (‰)

Q

o

(dm

3

/s)

v

o

(m/s)

1
2
3
4
5
6
7
8
9

10
11
12
13
14
15
18
21
24
27
30

0.0007
0.0020
0.0037
0.0057
0.0077
0.0101
0.0127
0.0150
0.0177
0.0206
0.0235
0.0264
0.0295
0.0322
0.0353
0.0443
0.0529
0.0607
0.0669
0.0706

0.110
0.151
0.194
0.225
0.251
0.278
0.304
0.325
0.348
0.369
0.390
0.411
0.432
0.450
0.471
0.531
0.594
0.665
0.791
0.942

0.007
0.013
0.019
0.025
0.031
0.036
0.042
0.047
0.051
0.056
0.060
0.064
0.068
0.072
0.075
0.083
0.089
0.091
0.085
0.075

0.7
2.0
3.7
5.7
7.7

10.0
12.7
15.0
17.7
20.6
23.5
26.4
29.5
32.2
35.3
44.3
52.9
60.7
66.9
70.6

126.2

55.3
33.3
23.1
17.4
14.2
11.6
10.0

8.9
7.9
7.2
6.6
6.1
5.6
5.3
4.7
4.3
4.1
4.5
5.3

0.1
0.3
0.7
1.2
1.8
2.7
3.7
4.7
6.0
7.3
8.8

10.3
12.0
13.5
15.3
20.6
25.7
29.9
31.5
30.6

0.089
0.133
0.173
0.208
0.240
0.265
0.294
0.319
0.335
0.356
0.373
0.389
0.405
0.421
0.433
0.464
0.485
0.492
0.470
0.433

Średnica d = 0.25 m

Przy v = 1 m/s

Przy i = 1 ‰

h (cm)

f (m

2

)

u (m)

R

h

Q

o

(dm

3

/s)

i (‰)

Q

o

(dm

3

/s)

v

o

(m/s)

1
2
3
4
5
6
7
8
9

10
11
12

12.5

15
17
20
22
25

0.0007
0.0019
0.0033
0.0050
0.0067
0.0090
0.0113
0.0136
0.0158
0.0184
0.0207
0.0232
0.0245
0.0307
0.0354
0.0421
0.0467
0.0490

0.100
0.144
0.177
0.205
0.231
0.255
0.279
0.301
0.321
0.343
0.362
0.382
0.393
0.443
0.485
0.554
0.609
0.786

0.007
0.013
0.019
0.025
0.030
0.035
0.041
0.045
0.049
0.054
0.057
0.061
0.063
0.069
0.073
0.076
0.077
0.063

0.7
1.9
3.3
5.0
6.7
9.0

11.3
13.6
15.8
18.4
20.7
23.2
24.5
30.7
35.4
42.1
46.7
49.0

126.2

55.3
33.3
23.1
18.1
14.8
12.0
10.5

9.4
8.3
7.7
7.0
6.7
6.0
5.5
5.3
5.2
6.7

0.1
0.3
0.6
1.0
1.6
2.4
3.2
4.2
5.2
6.4
7.5
8.7
9.4

12.6
15.0
18.4
20.4
18.8

0.089
0.133
0.173
0.208
0.235
0.260
0.289
0.308
0.326
0.348
0.360
0.377
0.385
0.409
0.425
0.436
0.436
0.385

18

Średnica d = 0.20 m

Przy v = 1 m/s

Przy i = 1 ‰

h (cm)

f (m

2

)

u (m)

R

h

Q

o

(dm

3

/s)

i (‰)

Q

o

(dm

3

/s)

v

o

(m/s)

1
2
3
4
5
6
7
8
9

10
12
14
16
18
20

0.0006
0.0017
0.0029
0.0044
0.0061
0.0078
0.0098
0.0118
0.0138
0.0157
0.0197
0.0236
0.0270
0.0297
0.0314

0.091
0.129
0.158
0.185
0.209
0.230
0.253
0.274
0.295
0.314
0.354
0.398
0.443
0.504
0.628

0.007
0.013
0.019
0.024
0.029
0.034
0.039
0.043
0.047
0.050
0.056
0.059
0.061
0.059
0.050

0.6
1.7
2.9
4.4
6.1
7.8
9.8

11.8
13.8
15.7
19.7
23.6
27.0
29.7
31.4

126.2

55.3
33.3
24.4
19.0
15.3
12.8
11.2
10.0

9.2
7.9
7.4
7.0
7.4
9.2

0.1
0.2
0.5
0.9
1.4
2.0
2.7
3.5
4.4
5.2
7.0
8.7

10.1
11.0
10.4

0.089
0.133
0.173
0.202
0.230
0.255
0.280
0.299
0.319
0.330
0.356
0.369
0.377
0.369
0.330

Średnica d = 0.15 m

Przy v = 1 m/s

Przy i = 1 ‰

h (cm)

f (m

2

)

u (m)

R

h

Q

o

(dm

3

/s)

i (‰)

Q

o

(dm

3

/s)

v

o

(m/s)

1
2
3
4
5
6
7

7.5

8
9

10
11
12
13
14
15

0.00105

0.0014
0.0025
0.0038
0.0052
0.0066
0.0081
0.0088
0.0096
0.0110
0.0125
0.0139
0.0152
0.0163
0.0171
0.0177

0.078
0.112
0.139
0.163
0.185
0.205
0.226
0.236
0.246
0.266
0.287
0.308
0.332
0.359
0.393
0.471

0.006
0.012
0.018
0.023
0.028
0.032
0.036
0.037
0.039
0.042
0.044
0.045
0.046
0.045
0.043
0.037

0.5
1.4
2.5
3.8
5.2
6.6
8.1
8.8
9.6

11.0
12.5
13.9
15.2
16.3
17.1
17.7

139.3

58.3
35.6
25.5
20.0
16.4
14.3
13.5
12.8
11.8
11.0
10.6
10.4
10.6
11.1
13.5

0.04

0.2
0.4
0.8
1.2
1.6
2.1
2.4
2.7
3.2
3.8
4.3
4.7
5.0
5.1
4.8

0.080
0.128
0.167
0.197
0.224
0.245
0.265
0.270
0.280
0.294
0.303
0.308
0.312
0.308
0.299
0.270

Mając dane z powyższych tablic można obliczyć:

•

zdolności przepustowe (przepływy) i wymagane spadki przy prędkości
1.0 m/s,

•

osiągane prędkości i przepływy przy spadku 1 ‰.

19

Dla pierwszego przypadku zastosujemy relacje:

o

o

v

v

Q

Q

∗

=

2













∗

=

o

o

v

v

i

i

a dla drugiego przypadku mamy:

o

o

i

i

v

v

∗

=

o

o

i

i

Q

Q

∗

=

Można też do hydraulicznych obliczeń przewodów wykorzystać nomogramy
skonstruowane dla poszczególnych kształtów przekrojów.

Krzywe zależności przepływów i
prędkości od napełnienia dla
przekroju kołowego

20

Krzywe zależności przepływów i
prędkości od napełnienia dla przekroju
jajowego niepodwyższonego

Krzywe zależności przepływów i pręd-
kości od napełnienia dla przekroju
jajowego podwyższonego

Krzywe zależności przepływów i
prędkości od napełnienia dla
przekroju gruszkowego

Straty lokalne w krótkich sieciach są zwykle pomijalnie małe. Należy dążyć do
ich eliminowania poprzez unikanie nagłych zmian kierunku, przekroju czy spad-
ku. Z reguły średnice rur powinny się zwiększać wraz z przyrostem pola po-
wierzchni odwadnianej zlewni. Jednakże w przypadku wystąpienia dużych
spadków można dopuścić do zmniejszenia przekroju rury, ale do wartości nie
mniejszej niż 300 mm.

21

Przykładowo wysokość straty energii na zmianie kierunku łukiem o promieniu
R ≤ 2D wyniesie:

o

s

g

v

H

90

2

5

0

2

α

.

====

gdzie: α – kąt zwrotu trasy w stopniach,
v – prędkość przepływu, m/s,
g – przyśpieszenie ziemskie, m/s

2

.

Strata energii w studzience przelotowej wynosi około 1.5 cm słupa wody.

Dla kanałów ściekowych zaleca się przyjmowanie następujące napełnienia ka-
nałów:

•

dla przekrojów kołowych: h = 0.6d (przy d = 150 – 300 mm), 0.7d (d =
350 – 450 mm), 0.75d (d = 500 – 900 mm), 0.8d (d > 900 mm),

•

dla przekrojów dzwonowych: h = 0.8d,

•

dla przekrojów jajowych i gruszkowych nie więcej niż h = 0.8H.

Prędkości przepływu powinny zapewnić odpowiednią siłę unoszenia zawartych
w ściekach zanieczyszczeń. Zatem w systemie kanalizacji rozdzielczej prędkość
przepływu przy całkowitym wypełnionym przekroju w kanałach ściekowych i
deszczowych nie powinna być mniejsza niż 0.8 m/s, a w systemie kanalizacji
ogólnospławnej ta prędkość nie powinna wynosić mniej niż 1.0 m/s. Przy mniej-
szych wartościach prędkości należy przewidzieć możliwość płukania sieci. Po-
dane wielkości prędkości wymagają przyjęcia odpowiednich spadków kanałów.
Przykładowe wartości dla przekrojów kołowych podano w poniższej tablicy.

v = 0.8 m/s

v = 1.0 m/s

Średnica

d (m)

Napełnienie

h (cm)

i (‰)

Q (dm

3

/s)

i (%)

Q (dm

3

/s)

0.50
0.40
0.30
0.25
0.20

50
40
30
25
20

1.7
2.3
3.4
4.3
5.9

157.1
100.5

56.5
39.2
25.1

2.7
3.6
5.3
6.7
9.2

196.4
125.6

70.6
49.0
31.4

Spadki kanałów nie powinny być mniejsze od następujących wielkości:

•

w kanalizacji ściekowej przy średnicy przewodu 0.2 m – 5 ‰,

•

w kanalizacji deszczowej i ogólnospławnej przy średnicy przewodu 0.25
m – 4 ‰, przy średnicy 0.3 m – 3 ‰,

•

w kolektorach i kanałach przełazowych – 1 ‰.

Można dla wyznaczenia minimalnych spadków wykorzystać dane z poniższej
tablicy:

d (mm)

150 200 250 300 350 400 450 500 600 700 1000

Minimalny spadek (‰)

7.7

5.0

4.0

3.3

2.8

2.5

2.2

2.0

1.6

1.4

1.0

22

Największe dopuszczalne spadki wynikają z ograniczenia maksymalnych pręd-
kości przepływu, które mogą w kanałach wynosić w kanałach ściekowych dla
rur betonowych i ceramicznych 3.0 m/s, dla rur żelbetowych (produkowanych
metodą odśrodkową) i żeliwnych – 5.0 m/s, a w kanałach deszczowych i ogól-
nospławnych do 7.0 m/s. Prędkości te osiąga się w kanałach kołowych przy
spadkach podanych w poniższej tablicy:

Spadki (‰) przy prędkościach

Średnica

d (m)

v = 3 m/s

v = 5 m/s

v = 7 m/s

0.20
0.25
0.30
0.40
0.50
0.60
0.70
0.80
0.90
1.00

82.8
60.3
47.7
32.4
24.3
18.9
15.3
13.5
10.8

9.9

230.0
167.5
132.5

90.0
67.5
52.5
42.5
37.5
30.0
27.5

450.8
328.3
259.7
176.4
132.3
102.9

83.3
73.5
58.8
53.9

Przekroje kanałów powinny zapewnić przepuszczenie ścieków wraz grubymi
zanieczyszczeniami. W tym celu należy zapewnić następujące średnice kanałów:

a)

w kanalizacji ogólnospławnej – D ≥ 300 mm,

b)

w kanalizacji półrozdzielczej i rozdzielczej

•

przykanaliki: D ≥ 150 mm,

•

kanały ściekowe: D ≥ 200 mm (aglomeracje miejsko-prze-
mysłowe), D ≥ 150 mm (tereny wiejskie),

•

kanały deszczowe: D ≥ 250 mm (aglomeracje miejsko-
przemysłowe), D ≥ 200 mm (tereny wiejskie).

Podane powyżej dane odnoszą się do przekrojów kołowych. Podobne hydrauli-
czne parametry przepływu można zestawić dla innych przekrojów. Poniżej ze-
stawiono przykładowe dane dla kanałów jajowych.

Przy spadku i = 1 ‰

Prędkość v = 1 m/s przy całkowitym

napełnieniu

napełnienie

całkowite

napełnienie częściowe

napełnie-

nie całko-

wite

napełnienie częściowe

Wymiar

v

m/s

Q

dm

3

/s

h

cm

v

m/s

Q

dm

3

/s

i

‰

Q

dm

3

/s

h

cm

v

m/s

Q

dm

3

/s

0.60*1.05
0.7*1.225
0.80*1.40
0.9*1.575
1.00*1.75
1.20*2.10
1.40*2.45
1.60*2.80

0.790
0.876
0.958
1.036
1.112
1.257
1.392
1.520

386
583
834

1141
1511
2460
3680
5288

6
7
8
9

10
12
14
16

0.265
0.294
0.321
0.348
0.373
0.431
0.467
0.510

2.7
4.0
5.8
7.8

10.4
16.9
25.5
36.5

1.6
1.3
1.1
0.9
0.8
0.6
0.5
0.4

489
666
870

1100
1359
1957
2664
3479

6
7
8
9

10
12
14
16

0.334
0.335
0.337
0.331
0.332
0.324
0.332
0.321

3.4
4.6
6.0
7.4
9.3

13.0
18.1
23.0

23

Określanie ilości ścieków gospodarczo-bytowych

Ścieki powstają z dopływającej do sieci kanalizacyjnej wody, pobranej z wo-
dociągu miejskiego lub z ujęć względnie z lokalnych urządzeń wodociągowych.
W projektach sieci kanalizacyjnej przyjmuje się na ogół, że ilości ścieków byto-
wo-gospodarczych w gospodarstwach domowych, w zakładach pracy, w instytu-
cjach usługowych i użyteczności publicznej równają się ilości pobranej wody
wodociągowej. Natomiast woda pobrana na cele produkcyjne przez zakłady
przemysłowe nie zawsze spływa całkowicie, w zależności od procesów techno-
logicznych, do sieci kanalizacyjnej jako ścieki.

Innym problemem jest uwzględnienie nierównomierności odpływu ścieków
do kanalizacji. W domowych instalacjach kanalizacyjnych pobrana woda prawie
natychmiast odpływa do sieci kanalizacyjnej i dlatego można przyjąć, że nie-
równomierność tego odpływu jest równa nierównomierności poboru wody wo-
dociągowej. Zatem współczynniki nierównomierności zapotrzebowania dobo-
wego i godzinowego obowiązujące dla wodociągu można przyjąć również dla
projektów kanalizacji.
Natomiast nierównomierność odpływu ścieków z zakładów przemysłowych
może istotnie się różnić od nierównomierności wody pobieranej przez nie. Wy-
nikać to będzie ze specyfiki stosowanego w danym zakładzie procesu technolo-
gicznego. Jak wspomniano, ilość odpływających ścieków w zakładach przemy-
słowych może się istotnie różnić od ilości pobieranej wody, która w różnym sto-
pniu może być surowcem w stosowanym procesie technologicznym. W wielu
przypadkach można spotkać się z sytuacją zwiększonego dopływu ścieków w
stosunku do ilości pobranej wody (zakład posiada dodatkowo własne ujęcie wo-
dy). Określanie ilości i nierównomierności odpływu ścieków z zakładów prze-
mysłowych wymaga indywidualnej analizy.

Zasady projektowania sieci kanalizacji ustalają, że:

•

odcinki kanałów między węzłami należy obliczać na przepływy określone
w przekroju dolnego węzła,

•

kanały ściekowe należy wymiarować na łączne przepływy wszystkich ro-
dzajów ścieków (ścieki bytowo-gospodarcze w ilości maksymalnego od-
pływu godzinowego, ścieki poprodukcyjne w ilości maksymalnego odpły-
wu godzinowego w okresie odpowiadającym szczytowemu odpływowi
ś

cieków bytowo-gospodarczych, wody przypadkowe i infiltracyjne w ilo-

ś

ci równej 100 % ilości ścieków).

24

Poniżej podano charakterystyczne przepływy ścieków jako miarodajne do wy-
miarowania poszczególnych urządzeń kanalizacyjnych.

Przepływ

Zastosowanie

Średni dobowy
Q

dśr

Określanie przepustowości oczyszczalni biologicznych,
zużycia energii i kosztów chemikaliów

Minimalny godzinowy
Q

hmin

Określanie czasu postoju pomp, minimalnej wydajno-
ści pomp, dolnego zakresu przepływomierzy, szacowa-
nie natężenia infiltracji do sieci

Minimalny dobowy
Q

dmin

Wymiarowanie komór dopływowych ze względu na se-
dymentację zawiesin, obliczanie recyrkulacji ścieków z
osadników wtórnych na złoża biologiczne

Maksymalny chwilowy
q

s

Wymiarowanie pionów i poziomów kanalizacji wewnę-
trznej, przykanalików i studzienek zbiorczych pom-
powni, podciśnieniowych zaworów opróżniających

Maksymalny godzinowy
Q

hmax

Wymiarowanie kanałów ściekowych, dobór pomp, wy-
miarowanie urządzeń do mechanicznego oczyszczania
ścieków: krat, sit, piaskowników, osadników

Maksymalny dobowy
Q

dmax

Wymiarowanie zbiorników wyrównawczych, drenaży
rozsączających, dobór pomp osadowych

Maksymalny miesięczny
Q

m-c max

Sprawozdawczość, określenie magazynowych zapasów
chemikaliów

Przeciętne normy zużycia wody i jednostkowe ładunki zanieczyszczeń:

Norma zużycia wody

dm

3

/j.o.d

Rodzaj kanalizacji

Obiekty

Jednostka

odniesie-

nia(j.o.)

lokalna

sieciowa

Ładunek

zanieczyszczeń

g BZT

5

/j.o.d

Budynki mieszkalne

•

ubikacja bez łazienki

•

ubikacja, łazienka,
lokalna woda ciepła

•

jak wyżej, centralna
woda ciepła

1

mieszkanie

50
80

140

60

100

160

30
50

60

Biura i zakłady pracy

•

sanitariaty

•

sanitariaty, natryski

1

pracownik

15
60

20
30

Hotele
Pensjonaty
Schroniska
Obozowiska
Restauracje

•

część posiłkowa

•

część barowa

Kawiarnie, bary kawowe

1

miejsce

noclegowe

1

miejsce

80 – 250

100 – 200

80 – 150
33 – 133

100
150

25

70
60
60
50

160

80
30

Ochr. zdrowia i opieka społ.
Domy Pom. Społecz., Dziecka
Żłobki
Przychodnie lekarskie

1 łóżko

1 dziecko

1 pacjent

175
130

16

60
40
15

25

Oświata i nauka
Przedszkola
Szkoły (sanitariaty)
Szkoły(sanitariaty + stołówka)
Internaty z natryskami

1 dziecko

1 uczeń

40
15
25

100

60
10
30
60

Sklepy spożywcze (12h/d)
Sklepy z asortymentem czystych
produktów

1 zatru-

dniony

40 – 100

30

50 – 150

40

Jednostkowe ilości ścieków pochodzących z różnych przyborów sanitarnych:

Przybór sanitarny

Maksymalne

natężenie

odpływu

ścieków

(dm

3

/s)

Czas

trwania

odpływu

ścieków

(sek)

Objętość

całkowitego

odpływu

ścieków

(dm

3

/użycie)

Przeciętna

liczba użyć

w ciągu

doby

(M

-1

)

Ustęp spłukiwany

1.0

6 – 9

6 – 9

4 – 6

Ustęp spłukiwany
(spłukiwanie tylko moczu)

0.8

2.5 – 3.5

2 – 3

3 – 5

Ustęp spłukiwany
próżniowy

0.7

1

0.7

4 – 6

Pralka automatyczna
((pranie 5 kg bielizny)

0.5

150 – 180

75 – 90

0.2 – 0.3

Zmywarka - 12 komple-
tów naczyń zawór
czerpalny 15 DN

0.5

30 – 40

15 – 20

1

Zmywanie ręczne w
zlewozmywaku – 4
komplety naczyń

0.1 – 0.5

110 – 150

20 – 25

3

Zmywanie ręczne pod
bieżącą wodą – 4 komp-
lety naczyń

0.1

300 – 360

30 – 36

3

Umywalka – mycie rąk

0.1

30

3

6 – 10

Umywalka – mycie zębów
z użyciem kubka

0.2

2

0.4

2

Umywalka – mycie zębów
pod bieżącą wodą

0.1

20 – 80

2 – 8

2

Natrysk – kąpiel

0.1

300 – 360

30 – 36

1 – 2

Wanna - kąpiel

0.5 – 1.1

120 - 180

60 - 200

1

Ścieki przemysłowe charakteryzują się największą zmiennością jakości i zna-
cznymi wahaniami odpływu w czasie. W wielu przypadkach stężenia zanieczy-
szczeń znacznie przekraczają wartości typowe dla ścieków bytowych, wobec te-
go każdy zakład musi być traktowany indywidualnie. Obowiązkiem projektanta
jest przejście linii technologicznej i sporządzenie bilansu wody i ścieków. Przy
okazji można wskazać potencjalne możliwości ograniczenia wielkości zużycia
wody (zamknięcie obiegu, zmiany technologiczne powodujące zmniejszenie ła-
dunku zanieczyszczeń).

26

Określanie ilości wód deszczowych

Spływy do kanałów deszczowych określa się z relacji:

/s)

(dm

3

F

q

Q

∗∗∗∗

∗∗∗∗

====

ψ

gdzie: Ψ – współczynnik spływu powierzchniowego,
q – natężenie deszczu (dm

3

/s ha),

F – powierzchnia zlewni dla określonego punktu kanału (ha).

Natężenie deszczu do obliczania kanałów deszczowych i ogólnospławnych
można obliczyć ze wzoru:

67

.

0

t

A

q

=

gdzie t oznacza czas trwania deszczu w minutach.

Wartość licznika w powyższym wzorze zależy od częstotliwości występowania
deszczu p (wielkość wyrażona w procentach – wielokrotność występowania
deszczu w okresie 100 lat) i od średniej rocznej wysokości opadu. Wartości
współczynnika A zestawiono w poniższej tablicy.

Średnia roczna wysokość opadu H (mm)

Wartości p

(%)

do 800

do 1000

do 1200

do 1500

5

10
20
50

100

1276
1013

804
592
470

1290
1083

920
720
572

1300
1134

980
750
593

1378
1202
1025

796
627

Można też wykorzystać relację Błaszczyka (środkowa Polska):

ha)

s

/

(dm

3

.67

0

3

470

t

T

q

p

∗∗∗∗

====

gdzie : T

p

– okres powtarzalności deszczu miarodajnego (1 ≤ T

p

≤ 20 lat),

t – czas trwania deszczu miarodajnego (5 ≤ t ≤ 180 min).

27

Obecnie coraz częściej stosuje się wzór Bogdanowicza i Stachy’ego:

(mm)

)

ln

(

.

.

.

max

548

0

33

0

42

1

p

t

P

−−−−

++++

====

α

gdzie: t – czas trwania deszczu (min),
α – parametr położenia i skali (mm).

Dla regionu północno-zachodniego:

min.

30

-

5

o

deszczy

dla

)

ln(

.

====

++++

====

t

t

1

92

3

α

min.

60

-

30

o

deszczy

dla

.

)

ln(

.

====

−−−−

====

t

t

6

18

944

8

α

Dla reszty kraju (z wyjątkiem Karpat i Sudetów) mamy:

min

120

-

5

o

deszczy

dla

.

)

ln(

.

====

−−−−

====

====

t

t

249

1

1

693

4

α

Dla deszczy o czasie trwania 2h < t < 12h w całej Polsce (z wyjątkiem Karpat i
Sudetów):

639

10

1

223

2

.

)

ln(

.

++++

++++

====

t

α

Dla deszczu o p = 1.0 (100%) natężenie deszczu wynosi:

ha)

s

/

(dm

237

)

60

(

10000

3

67

.

0

1

max

−

−

=

=

t

t

P

q

Dla określenia objętości przepływu potrzebnego do obliczenia przewodu ka-
nalizacyjnego należy wyznaczyć czas trwania deszczu miarodajnego. W tym clu
zostanie rozpatrzony przypadek zmienności przepływu w kanale o długości L i
powierzchni zlewni F wg poniższego szkicu:

F

1

F

2

F

3

F

4

długość L

F= F

1

+F

2

+F

3

+F

4

B

A

28

W początkowym okresie trwania deszczu w przekroju A kanału przepływa woda
spływająca z najbliżej położonej części zlewni, w czasie t

p

, równym czasowi

przepływu wody z najbardziej odległego punktu sieci (w tym przypadku prze-
krój B) do przekroju A, osiągnąć ilość wody odpowiadająca spływowi z obszaru
całej zlewni. Od tego momentu przez cały czas trwania deszczu ilość wody do-
pływającej do przekroju A równoważy się z ilością odpływającej i dłuższy czas
trwania t

d

> t

p

nie wywołuje zwiększenia przepływu. Przypadek ten objaśnia

poniższy szkic:

Z powyższych rozważań wynika, ze maksymalny przepływ w określonym
przekroju kanału występuje dla deszczu o czasie trwania równym czasowi t

p

:

Q

t

p

t

t

p

t

p

Q

MAX

t

p

= t

d

Q

t

p

Q

MAX

t

t

d

t

p

29

Jeżeli czas trwania deszczu t

d

jest mniejszy od czasu trwania przepływu t

p

, to

wówczas przepływ maksymalny osiągnie wartość mniejszą niż Q

max

:

Zatem czas trwania deszczu miarodajnego określać należy według relacji:

∑

+

∗

=

k

p

t

t

t

2

.

1

gdzie: t

p

– czas przepływu przez poszczególne odcinki kanału od górnego węzła

do punktu rozpatrywanego przekroju (min), (t

p

= L/v

p

),

t

k

– czas koncentracji terenowej (min) – zależny od spadu zlewni (podany

w poniższej tablicy).

Obliczeniowy czas trwania deszczu powinien wynosić co najmniej 10 min.

p (%)

Określenie warunków

sieć

deszczowa

sieć ogólno-

spławna

t

k

(min)

Boczne kanały w płaskim terenie
Kolektory, kanały boczne przy większych
spadkach terenu (powyżej 0.02)
Kolektory w głównych ulicach o trwałych
nawierzchniach, kanały boczne przy
silnych spadkach terenu (powyżej 0.04)
Szczególnie niekorzystne warunki (niecki
o utrudnionym odpływie, zbocza, głę-
bokie piwnice przy gęstej zabudowie)
Rowy otwarte w obrębie miasta

100

50

20

10
10

50

20

10

5

10

5

2

2

Obliczając sieć kanalizacyjną ogólnospławną lub rozdzielczą deszczową na-
leży określić prawdopodobieństwo p występowania deszczu, które w decydują-
cy sposób wpływa na wielkość jego natężenia i w dalszej konsekwencji na kosz-
ty budowy sieci.

Q

t

p

t

t

d

t

p

t

d

< t

p

30

Zasadniczym kryterium wyboru prawdopodobieństwa powinna być analiza eko-
nomiczna kosztu budowy sieci i ewentualnych strat wynikających z okresowego
przepełnienia przewodów i podtopień terenów. Ważnym elementem takiej ana-
lizy powinny być czynniki w postaci układu terenu i sposobu wykorzystania
podziemi budynków. Na ogół można się kierować następującymi wytycznymi:

•

dla małych miast i osiedli (do 50 tys. M) oraz dla przedmieść wiekszych
miast można przyjmować prawdopodbieństwo p = 100% (C = 1),

•

dla kanałów drugorzędnych (poza kolektorami i burzowcami) w dużych
miastach): p = 50% (C = 2),

•

dla kolektorów i burzowców: p = 20% (C = 5),

•

w przypadku wyjątkowo niekorzystnych warunków (niecki, duże spadki
terenu) dla całej sieci: p = 10% (C = 10).

W poniższej tablicy zestawiono obliczeniowe natężenie deszczu (przy H < 800
mm).

Natężenie (dm

3

/s ha) przy czasie trwania t (min)

p (%)

Natężenie

5

10

15

20

30

45

60

90 120 180

p = 5 (C = 20)
(raz na 20 lat)

p = 10 (C = 10)

(raz na 10 lat)

p = 20 (C = 5)

(raz na 5 lat)

p = 50 (C = 2)

(raz na 2 lata)

p = 100 (C = 1)

(raz na 1 rok)

q = 1276*t

-0.67

q = 1013*t

-0.67

q = 804*t

-0.67

q = 592*t

—067

q = 470*t

—0.67

434

345

273

201

160

273

216

172

126

100

208

165

131

96

77

171

136

108

80

63

131

104

82

61

48

100

79

63

46

37

82

65

52

38

30

63

50

39

29

23

52

41

33

24

19

39

31

25

18

14

Wartości współczynnika spływu powierzchniowego ψ można przyjmować na
podstawie danych zawartych w poniższych tablicach (kolejno wg pokrycia tere-
nu i spadku terenu):

Rodzaj zabudowy i użytków rolnych

Ψ

Dachy szczelne (blacha, dachówka, papa)
Zabudowa zwarta
Zabudowa luźna z domami z podwórzami
Zabudowa luźna, blokowa
Zabudowa luźna o charakterze usługowym
Zabudowa jednorodzinna
Ogrody i tereny niezabudowane
Parki, sady, łąki (podłoże i spadki terenu)
Nawierzchnia uliczna gładka (asfalt, bruk)
Nawierzchnia bita

0.90 – 0.95

0.7 – 0.9
0.5 – 0.7

0.40
0.30
0.25

0.1 – 0.2

0.05 – 0.25

0.5 – 0.9

0.25 – 0.6

31

Spadek terenu (%)

Rodzaj zabudowy i użytków

0.5

1.0

2.5

5.0

7.5

10.0

Dzielnice miejskie
(zabudowa częściowo zwarta)
Dzielnice willowe
Parki i ogrody
Grunty orne
Lasy

0.60
0.40
0.10
0.05
0.01

0.62
0.42
0.12
0.08
0.02

0.65
0.45
0.15
0.10
0.04

0.70
0.55
0.25
0.20
0.10

0.75
0.55
0.25
0.20
0.10

0.80
0.60
0.30
0.25
0.15

Do wyznaczenia wartości współczynnika spływu powierzchniowego można też
wykorzystać wzór Reinholda:

578

.

0

228

.

0

t

q

∗

∗

=

Ψ

ϕ

gdzie: φ = 0.022 (śródmieścia ciasno zabudowane),
φ = 0.0169 (przedmieścia o zwartej zabudowie),
φ = 0.0117 (zabudowa luźna),
φ = 0.0065 (powierzchnia niezabudowana).

W kanalizacji deszczowej (rozdzielczej lub ogólnospławnej) może się zdarzyć,
ż

e część sieci może się przepełniać i wtedy odcinkowo taka sieć będzie praco-

wać pod ciśnieniem. Sytuacja to powoduje zwiększenie przepustowości określo-
nego odcinka sieci stosownie do relacji:

g

c

g

c

I

I

Q

Q

=

gdzie: indeks c oznacza wartości dla przepływu ciśnieniowego,
indeks g – przepływ grawitacyjny,
Q – objętość przepływu,
I – spadek.

Wody infiltracyjne i przypadkowe

Wody infiltracyjne napływają do kanalizacji grawitacyjnej lub podciśnienio-
wej przez nieszczelności rur, studzienek i ich połączeń z otaczającej je wody
gruntowej. Niosą one bardzo często duże ilości wymywanego gruntu. Najproś-
ciej jest stwierdzić obecność tego typu wód w kanalizacji przed rozpoczęciem
eksploatacji (przed oddaniem do użytku, przed wykonaniem przyłączy). Natęże-
nie zasilania wodami infiltracyjnymi jest dość wyrównane w czasie doby i stąd
ilość wód infiltracyjnych w eksploatowanych kanałach można określić analizu-
jąc przepływy ścieków w godzinach nocnych. Skutki wymywania gruntu przez
wody infiltracyjne objawiają się zapadaniem gruntu i nawierzchni drogowych
nad kanałami.

32

Wody przypadkowe w kanałach ściekowych pochodzą z opadów (deszcze
lub tające śniegi). Wody te przedostają się do kanalizacji przez otwory w pokry-
wach studzienek, nielegalne podłączenia rynien dachowych, wpustów podwór-
kowych czy drenaży odwadniających budynki.

Zaleca się przyjmowanie dopływu wód obcych do kanału ściekowego w ilo-
ś

ci 25% odpływu ścieków podczas pogody bezdeszczowej (przy krótkich przy-

łączach kanałowych z niewielką liczbą studzienek rewizyjnych) i 100% przy
dłuższych sieciach kanalizacyjnych.

Jakość ścieków
Przeciętny dorosły Europejczyk wydala dziennie 110 – 150 g kału (w tym
25% suchej masy, reszta woda) i około 1.3 dm

3

moczu. Pierwsza czynność

fizjologiczna wymaga korzystania z toalety 1 – 2 na dobę, natomiast druga 3 – 6
razy dziennie.
Miara zawartości łatwo rozkładalnych organicznych związków węgla jest bio-
chemiczne zapotrzebowanie na tlen mierzone w próbce ścieków o temperaturze
20

0

C prze 5 dób (BZT

5

). Natomiast chemiczne zapotrzebowanie na tlen (ChZT)

jest to ilość tlenu potrzebna do utlenienia większości związków organicznych i
nieorganicznych zawartych w ściekach przez silny utleniacz (np. dwuchromian
potasu). Przez azot ogólny rozumie się sumę wszystkich forma azotu: organicz-
nego, amonowego i azotanowego. Z kolei Azot Kjeldahla jest sumą azotu orga-
nicznego i amonowego. Norma PN-EN 1085 definiuje pojęcie równoważnej
liczby mieszkańców (RLM) jako wielkość przeliczeniowa otrzymana z porów-
nania ścieków przemysłowych i usługowych z bytowymi (ze względu na dobo-
wą ilość ścieków lub dobową zawartość zanieczyszczeń):

•

RLM

S200

– objętość ścieków = 200 dm

3

/M·d,

•

RLM

B60

– ładunek BZT

5

= 60 g O

2

/M·d,

•

RLM

Z70

– ładunek zawiesiny ogólnej = 70 g/M·d,

•

RLM

NKj12

– ładunek azotu Kjeldahla = 12 g/M·d,

•

RLM

P2

– ładunek fosforu = 2 g/M·d.

Obliczeniowa liczba mieszkańców jest sumą rzeczywistej i równoważnej liczby
mieszkańców (OLM = LM + RLM). Przeciętne jednostkowe ładunki zanieczy-
szczeń w ściekach bytowych podaje poniższa tablica:

Jednostka

Ścieki

ChZT

g O

2

/Md

120 – 210

BZT

5

g O

2

/Md

45 – 85

Zawiesina ogólna

g/Md

65 – 90

Azot ogólny

g/Md

10 – 18

Fosfor ogólny

g/Md

2 – 7

Chlorki

g/Md

8 – 14

Tłuszcze

g/Md

11 – 17

Temperatura

o

C

12 – 30

33

Warunki, jakim powinny odpowiadać ścieki odprowadzane do sieci kanaliza-
cyjnej określa ustawa z 2001 r. (Dz. U. nr 72). Do komunalnych urządzeń ka-
nalizacyjnych zabrania się wprowadzania:

•

odpadów stałych, które mogą powodować zmniejszenie przepustowości
przewodów kanalizacyjnych (np. żwiru, piasku, popiołu, szkła, wytło-
czyn, drożdży, szczeciny, ścinków skóry, tekstyliów, włókien),

•

odpadów płynnych nie mieszających się z wodą (np. sztucznych żywic,
lakierów, mas bitumicznych, smół, mieszanin cementowych),

•

substancji palnych i wybuchowych o punkcie zapłonu < 85

o

C (np. ben-

zyny, nafty, oleju opałowego, karbidu, tri),

•

substancji żrących i toksycznych (np. mocnych kwasów i zasad, forma-
liny, siarczków, cyjanków, roztworów amoniaku, siarkowodoru, cyjano-
wodoru),

•

odpadów i ścieków z hodowli zwierząt (np. gnojówki, obornika, ścieków
z kiszonek),

•

nie zdezynfekowanych ścieków ze szpitali i sanatoriów oraz zakładów
weterynaryjnych.