Język

Narzędzie mowy / system kodowania znaczeń poprzez wykorzystywanie skończonego zbioru symboli. Operowanie nim
podlega regułom gramatycznym, swoistym dla każdego języka naturalnego lub sztucznego

Mowa

- język, będący podstawowym warunkiem zaistnienia porozumienia,
- informacja, czyli to co chcemy zakomunikować. Może być ona przekazana jako tekst mówiony, pisany, gwizdany,
palcowy, ś/wietlny itp.,
- przekaz informacji różnymi kanałami, w zależności od postaci tekstu (przez mówienie, pisanie, sygnalizowanie),
- odbiór informacji odpowiednio do rodzaju przekazu (odbiór słuchowy, wzrokowy, dotykowy).

Kompetencja językowa – język - (Noam Chomsky)
Utajona wiedza umysłowa związana z posługiwaniem się systemem językowym.
Jednostki k.j.:

•

fonem ( głoska ) – elementarny dźwięk mowy, który nie posiada znaczenia; najmniejsza jednostka języka, która
umożliwia rozróżnienie 2 wyrazów

•

morfem ( słowo ) – najmniejsza jednostka gramatyczna, której nie można podzielić bez utraty znaczenia

•

fraza–rzeczownikowa (nominalna) – struktura językowa obejmująca sprawcę i jego atrybuty; 1rzeczownik (podmiot)

czasownikowa - struktura językowa obejmująca czynność i jej okolicznośći; przynajmniej 1 czasownik

•

zdanie ( wypowiedź ) – Składniki:

- syntaktyczny – reguły składni rządzące frazami, które tworzą zdanie

- semantyczny – znaczenie zdania, czyli sąd

- fonologiczny – forma dźwiękowa

Realizacja językowa – mowa - (Noam Chomsky)
Wykonanie językowe, czyli konkretny akt użycia utajonej wiedzy.

Kompetencja lingwistyczna
Zdolność do posługiwania się określonymi kodami znaków werbalnych i niewerbalnych w procesie skutecznego lub
efektywnego przekazywania myśli i uczuć kierujących bądź organizujących oczekiwania odbiorcy i/lub nadawcy
komunikatu
Składa się z:
Kompetencji fonetycznej
Kompetencji leksykalnej
Kompetencji semantycznej
Kompetencji syntaktycznej
Kompetencji prozodycznej

Kod
Nadrzędny w stosunku do języka, wszelki system znaków oraz reguł, który służy komunikowaniu się.
- naturalny – wyposażenie biologiczne wszystkich gatunków zwierząt, który służy komunikowaniu się wewnątrz danego

gatunku, ale także do komunikowania między gatunkami

- sztuczny – twór człowieka pozwalający na komunikacje między sobą oraz nieożywiony system przetwarzania

informacji ( pismo, znaki drogowe, alfabet morsa...)

Znak
Przedmiot lub zjawisko, które odnosi się do/oznacza/wskazuje/zastępuje inny przedmiot, zjawisko lub stan rzeczy

Werbalne – słowo
Niewerbalne – znaki, mimika, ton głosu, znaki, obrazy, symbole umowne, znaki powstałe w
określonej kulturze i w niej rozumiane

Kompetencja fonetyczna
Umiejętność posługiwania się dźwiękami mowy

Kompetencja leksykalna
Umiejętność posługiwania się słowami, słownictwem

Kompetencja semantyczna
Umiejętność posługiwania się słowami zgodnie z ich znaczeniem i w określonych kontekstach

Kompetencja syntaktyczna
Umiejętność łączenia słów w ciągi zdaniowe zgodnie z zasadami gramatycznymi i pisowni

Kompetencja prozodyczna
Umiejętność wyrażania stosunku emocjonalnego do wypowiadanych przez siebie kwestii (gesty, mimika, kont. wzrok.)

Składniki mowy

język - to dwuklasowy system (składnik mowy), który jest "wytworem" społecznym i abstrakcyjnym.
System ten składa się z jednej strony z reguł, a z drugiej zaś, z wyrazów;
mówienie - to budowanie tekstu słownego w postaci fonicznej, zgodnie z zasadami danego języka. Można
określić je jako substancjalizację myśli. Mówienie możemy podzielić na: cerebrację (czyli budowanie
wypowiedzi w myśli) i ruch narządów mowy;
tekst słowny - to wytwór procesu mówienia. W tekście można wyróżnić:

• treść - czyli informację, która została treściowo zorganizowana - tj. semantyczna struktura

tekstu;

• forma językowa - gramatyczna struktura tekstu,

• substancja - czyli postać tekstu, która występuje w płaszczyźnie suprasegmentalnej (akcent,

rytm, melodia - prozodia języka) i segmentalnej
(głoski, litery);

Obszar Broka ( płat czołowy)
Poprawna wymowa, ekspresja

Obszar Wernickego
Rozumienie mowy

Pęczek łukowaty
Łączy te dwa obszary, przechodzą przez niego informacje przesyłane między tymi obszarami

Afazja Broka ( motoryczna / ekspresywna ) – problem z generowaniem dźwięków mowy, problem z kompet. Fonet.

Afazja Wernickiego ( receptywna / sensoryczna / czuciowa – problem z budową logicznych zdań, niewerbalnie ok

Afazja przewodzeniowa ( kondukcyjna ) – przerwanie Pęczka łukowatego – problem problem z wypowiedzeniem słów

Fazy rozwoju mowy
1 . Okres melodii - czyli okres przygotowawczy ( 0 - 1 r.ż.)
Formami wokalnymi , które poprzedzają mowę właściwą ( artykułowaną )są: krzyk , głużenie , gaworzenia i echolalia .
Formy te sygnalizują niezaspokajanie potrzeb biologicznych dziecka . Towarzyszą im formy awokalne : mimika czyli
ruchy wyrazowe mięśni twarzy , pantomimika , czyli ruchy wyrazowe całego ciała , w tym zwłaszcza gesty (
gestykulacja ) , wykonywane głównie kończynami górnymi .

W pierwszych 2 - 3 tygodniach życia krzyk dziecka nie jest jeszcze zróżnicowany. Różnicowanie następuje między 2 - 5
tygodniem . Matka zaczyna kojarzyć krzyk dziecka z jego potrzebami . Jego krzyk jest pierwszą formą komunikowa-nia
ze światem dorosłych . Około 3 tygodnia życia pojawia się '' uśmiech społeczny ''. Dziecko uśmiecha się do bliskich mu
osób . W 2 - 3 miesiącu życia dziecko zaczyna wydawać gardłowe dźwięki podobne do artykułowanych jak: k, g aa, uu i
ich połączenia guuu Ten rodzaj zachowań przedwerbalnych nazywany jest gruchaniem, głużeniem. Głużenie leży na
drugim biegunie emocjonalnym wobec płaczu i krzyku, towarzyszy bowiem stanom dodatniego samopoczucia.
Pierwotnie ma ono charakter samorzutny (jako wyraz ogóln. ożywienia) potem ulega uwarunkowaniu wzrokowemu
stanowiąc wraz z " uśmiechem społecznym '' reakcję na opisany kontakt z matką. Około 5 miesiąca pojawia się
artykułowanie zgłosek, jako nowa forma przedwerbalnych zachowań - gaworzenie. Mamy tu do czynienia z
zamierzonym powtarzaniem dźwięków . Dzięki nabywaniu takich cech jak , spostrzegawczość , skupienie uwagi ,
dziecko naśladuje dźwięki , które wydało przypadkowo ( powtarza je ) oraz dźwięki , które zasłyszało z otoczenia.
Naśladownictwo to , początkowo odruchowe , staje się wnet objawem uwagi i woli . Gaworzenie jest też treningiem
słuchu . Około 9 miesiąca życia następuje faza tzw. Echolalii Dziecko przejawia tendencję do powtarzania własnych i
zasłyszanych słów, które doskonali metodą prób i pomyłek. Powtarzanie tych samych sekwencji werbalnych
konfrontowanie ich z mową otoczenia i korygowanie prowadzi do ich utrwalenia , zautomatyzowania. Pierwsze słowa
powtarzane ze zrozumieniem składają się na ogół z wypracowanych w fazie gaworzenia i echolalii sylab: mama, tata,
baba, da, pa. W ciągu pierwszego roku życia zaczynają się w rozwoju mowy okresy nasilenia i względnego zastoju.
Zastój mowy przypada na okres , gdy dziecko uczy się chodzić i skupia się na tej nauce . Po opanowaniu sztuki
chodzenia znów wraca do pilnej pracy nad mową . Zastój mowy towarzyszy również okresom choroby.

Kończąc charakterystykę pierwszego okresu należy wyjaśnić , że nauka mowy nie ogranicza się do płaszczyzny
głoskowej , lecz obejmuje również inne jej płaszczyzny , jak melodia i rytm . Zwłaszcza umiejętności uchwycenia
niepowtarzalnej melodyki właściwej ojczystemu językowi jest tak ważna , że językoznawcy uznali ją za cechę
najbardziej charakterystyczną , a zatem tytułową dla omawianego okresu . Zatem pierwsza faza rozwoju języka -
przedjęzykowa kończy się pełną gotowością do naśladowania mowy dorosłych.

2. Okres wyrazu ( 1 - 2 lata )
Po ukończeniu pierwszego roku życia zwiększa się krąg doświadczeń dziecka i następuje wielki postęp w rozwoju
mowy. Dziecko poznaje nowe sytuacje , nowych ludzi , nowe rzeczy i zjawiska , a wszystko to musi jakoś nazwać.

W ten sposób mowa staje się dla dziecka narzędziem myślenia , badania , dociekania świata tzw. eksploracji. Odbywa się
to pod czujnym okiem dorosłych. W tym okresie dziecko używa właściwie wszystkich samogłosek , prócz nosowych ę ,
ą .

Ze spółgłosek wymawia :
- dwuwargowe : twarde i miękkie : p , b ,m. ,pi ,bi mi ,
- wargowo - zębowe : twarde i miękkie : f , fi , w , wi ,
- przedniojęzykowe - zębowe : t ,d , n ,
- środkowojęzykowe : ś , ź , ć , dź , ki , gi , ń ,
- tylnojęzykowe : k , g , ch .

Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi łatwiejszymi.
Upraszcza grupy spółgłoskowe np. ciocia - tota , dzieci - deti , świeci - teti ,czytaj - sitaj , zimno - timno .

Często dzieci wymawiają tylko pierwszą sylabę albo końcówki wyrazów : nie - ne , miś -mi , już - uś , jeszcze - ecie ,
chleba - aba , daj - da , pić - pi .

W okresie tym powstają również wypowiedzi dwuwyrazowe , pierwociny zdania np. Baba ała ( babcia dała ) , Mama ima
(mamy nie ma ) , Ać mama ( zobacz mama ) . Te wypowiedzi tworzą już płynne przejście do następnego okresu.

3 . Okres zdania ( 2-3 lata)
W tym okresie mowa dziecka ulega dalszemu doskonaleniu .
Dziecko powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe .
Ze spółgłosek wymawia :
- wargowe : p , b , m, oraz zmiękczone pi , bi , mi ,
- wargowo -zębowe : f , w , fi , wi ,
- środkowojęzykowe : ś , ź , ć , dzi , ni , ki , gi ,
- tylnojęzykowe : k , g ,ch ,
- przedniojęzykowo - zębowe : t , d , n ,
- przedniojęzykowo - dziąsłowe : l .

Pod koniec mogą się już pojawić głoski :
- przedniojęzykowo - zębowe : s , z , c , dz ,( zastępowane wcześniej przez )
- środkowojezykowe : ś , ź , ć , dź .

Dziecko w tym okresie ma jeszcze trudności , gdyż narządy mowy nie są jeszcze dostatecznie sprawne . Toteż głoski
trudniejsze zastępowane są łatwiejszymi np.

mały - mawy , woda - toda , samolot - molot , maszyna - sina , rzeka - sieka , brzydki - bitki , ryba - liba , sałata - siata ,
zupa - siupa ........ .

Dziecko zaczyna mówić zdaniami 2-3 wyrazowymi . Są to zdania oznajmujące rozkazujące , pytające , wykrzyknikowe .
Dziecko ma na tyle wyrobiony słuch fonetyczny , że wie jak dana głoska powinna brzmieć , choć samo nie potrafi
prawidłowo jej wypowiedzieć , często poprawia mowę dorosłych , którzy spieszczają wymowę pewnych słów . W tym
okresie pojawia się tzw. okres pytań i przekory . Należy więc zachować rozsądny umiar i z jednej nie wolno pozostawić
dziecka samemu sobie , gdy potrzebuje ono pomocy , a z drugiej zaś strony nie trzeba zbyt mocno ingerować w
samoistny rozwój mowy , poddając go zbyt surowej kontroli . Zła postawa dorosłych może czasami przyczynić się do
powstania zaburzeń mowy

4. Okres swoistej mowy dziecięcej ( 3 – 7 lata ) .
Po zakończonej fazie opanowania podstaw języka mowa dziecka jest jeszcze daleka od doskonałości . Wyrazy są często
poskracane , głoski poprzestawiane grupy spółgłoskowe - uproszczone .

Występują też zlepki wyrazów i nowotwory językowe.

A oto przykłady swoistej mowy dziecięcej wg L. Kaczmarka i P. Smoczyńskiego:
- opuszczanie sylab początkowej lub końcowej ( elizja ) np. zupa midolowa-zupa pomidorowa , komotywa- lokomotywa

, kapel - kapelusz ,

- przestawki głoskowe ( metateza ) np. konalówki - kolanówki , wałka - ławka, owułek - ołówek ,
- zgrubienia wyrazów np. chucha - chustka,
- tworzenie nowych wyrazów np. zatelefonić - zatelefonować, pieszotą - pieszo.
Wymowa głosek u dzieci w wieku od 3 do 6 lat.

Myślenie

Czynność umysłowa - Proces łączenia elementów poznawczej reprezentacji świata ( obrazów, pojęć lub sądów ) w
dłuższe ciągi; tak utworzony ciąg zastępuje realne, obserwowalne zachowanie w rzeczywistym świecie fizycznym lub
społecznym, uwalniając nas od konieczności ponoszenia natychmiastowych skutków własnych działań.

Materiał myślenia
Informacje przychodzące ze środowiska zewnętrznego lub które sami wytwarzamy.

Operacje umysłowe
Przetwarzanie, manipulacja, elementarna transformacja, „gmeranie”

Reguły
Zasady, metody, strategie, wzory – sterowanie przetwarzaniem informacji; porządkowanie łańcucha operacji
umysłowych

Spostrzeżenia
Zmysłowe odbieranie informacji

Wyobrażenia
Wyobrażenie jest procesem poznawczym w wyniku którego powstają wyobrażenia, czyli obrazy psychiczne na
podstawie wcześniejszych doświadczeń.
Wywołany w świadomości obraz przedmiotu lub sytuacji, które w danej chwili nie oddziałują na narządy zmysłowe
człowieka, opierający się na uprzednio poczynionych spostrzeżeniach i fantazji; gdy mają charakter wspomnieniowy, są
to wyobrażenia odtwórcze; gdy dotyczą treści nierzeczywistej, bez charakteru wspomnieniowego to są to wyobrażenia
twórcze lub fantazyjne.

Pojęcia
Zasadnicze elementy myślenia, ogólna kategoria psychiczna grupująca przedmioty, stosunki, działania, abstrakcje lub
właściwości o wspólnych cechach. Tworzymy je poprzez bezpośredni kontakt z symbolami, rzeczami które zastępują lub
reprezentują

Pojęcia naturalne (rozmyte) – dominują w życiu potocznym, są mniej określone i definiuje się je jako pojęcia oparte na
podobieństwie do przechowywanych w pamięci tzw. typowych egzemplarzy, a nie na definicjach i warunkach
koniecznych i wystarczających

Pojęcia matrycowe – szczegółowe, dobrze określone pojęcia naukowe oparte na ścisłej definicji zawierającej warunki
konieczne i wystarczające aby dany objekt mógł być uznany za reprezentanta danej kategorii

Pojęcia konkretne – odzwierciedlają stan rzeczy, które znajdują się w rzeczywistości

Pojęcia abstrakcyjne – Uczucia ( miłość, nienawiść ) nie są konkretnie opisanymi pojęciami

Analiza- polega na myślowym podziale całości na części lub na wyodrębnione cechy przedmiotów i zjawisk.

Synteza- zaś to jest łączenie w myśli różnych części w nowe całości

Heurystyka
Skrócona metoda przeszukiwania pola problemowego, polegająca na ominięciu wielu potencjalnych dróg rozwiązania
problemu, jeśli przypuszcza się lub zakłada, że nie doprowadzą do rozwiązania.
Uproszczona reguła podejmowania decyzji lub wydawania sądów, zwykle z pominięciem logicznego rozumowania
i skomplikowanych obliczeń ststystycznych.

Algorytm
Ścisły, jednoznaczny, niezawodny i powtarzalny przepis na realizację konkretnego zadania, np. rozwiązania problemu

Stadia rozwoju poznawczego wg Piageta

1.

Okres sensoryczno - motoryczny (inteligencji praktycznej) 0 - 2 r.ż.
Rozwój psychomotoryczny, przez zmysły, poruszanie się, myślenie spostrzeżeniami, pod koniec fazy wyobrażenia
trwałości przedmiotów

2.

Okres wyobrażeń przedoperacyjnych (inteligencji reprezentującej) 2 – 7 r.ż.
Uczenie się przez doświadczenia, próbowanie granic, brak możliwości wcielenia się w kogoś innego, centracja –
skupienie na jednej cesze bez łączenia, brak poczucia stałości cech przedmiotu

3.

Okres operacji konkretnych 7 - 11, 12 r.ż.
Klasyfikowanie – grupowanie pod wzgl. cechy ( czerwony – czerwony )
Szeregowanie – grupowanie pod wzgl. różnic ( od najmniejszego do największego )
Tożsamość płciowa, inteligencja werbalna

4.

Okres operacji formalnych od 12 r.ż.
Myślenie abstrakcyjne, myślenie dwuwartościowe, myślenie przyczynowo-skutkowe, moralność, poczucie
krzywdy, egocentryzm młodzieńczy

Rozumowanie /dedukcja, indukcja, dialektyczne
Przekształca informacje na podstawie przesłanek tak, aby wyprowadzić z nich wniosek.
Dedukcyjne – wyciąganie wniosków, które w sposób niezawodny wynikają z dostarczonego zestawu przesłanek; odbywa

się z wykorzystaniem formalnych reguł logiki; ponieważ wnioski wynikają z przesłanek w sposób
konieczny, rozumowanie dedukcyjne zwane jest również rozumowanie niezawodnym; nie
prowadzi do generowania nowej wiedzy, bowiem to, co zawiera wniosek, było wcześniej zawarte
w przesłankach

Indukcyjne – wyciąganie wniosków na podstawie niepełnego zbioru przesłanek, zgromadzonych np. na drodze

obserwacji; analiza przesłanek prowadzi do wykrycia i sformułowania pewnych prawidłowości
ogólnych, które są przedmiotem twierdzenia; w trakcie rozumowania indukcyjnego wychodzimy
poza posiadane informacje i formułujemy wnioski, które zawierają niedostępną wcześniej wiedze

Dialektyczne – proces w którym rozważa się i porównuje przeciwstawne fakty lub idee w celu znalezienia najlepszego

rozwiązania; wniosek wyciągamy na podstawie posiadanej wiedzy

Myślenie produktywne, reproduktywne
Produktywne ( typu „r” ) – rodzaj myślenia realistycznego, ukierunkowanego na rozwiązanie problemu lub osiągnięcie

innego celu; efektem myślenia produktywnego jest wytworzenie nowych treści intelektualnych;
treść i wynik myślenia produktywnego są nowe z punktu widzenia dotychczasowej wiedzy
podmiotu myślącego, ale nie koniecznie z punktu widzenia innych ludzi

Reproduktywne ( typu „s” ) – rodzaj myślenia realistycznego, polegający na odtwarzaniu przeszłego doświadczenia.

Myślenie dywergencyjne, konwergencyjne
Dywergencyjne – wyjście poza schematy, wiele prawdopodobnych rozwiązań, które są prawdopodobne
Konwergencyjne – jedno możliwe rozwiązanie

Cechy myślenia dywergencyjnego

*wiele poprawnych rozwiązań
*myślenie twórcze
*poszukiwanie inne niż schematyczne

Problemy dywergencyjne, konwergencyjne

Problemy formalne- informacje potrzebne do rozwiązania problemu są określone, w pełni dostępne i rozwiązanie
zadania jest jedno.

Problemy nieformalne- informacje niepełne, sprzeczne i konkurują ze sobą.

Problemy otwarte – niski poziom lub brak informacji

Problemy zamknięte – masa informacji do uporządkowania

Fazy rozwiązywania problemów

1.

Identyfikacja problemu – rozwój, cel

2.

Analiza sytuacji problemowej – informacje początkowe, definiowanie celów (myślenie reproduktywne typu
„s”)

3.

Wytwarzanie pomysłów – występuje fiksacja funkcjonalna ( myślenie produktywne typu „r” )

4.

Weryfikacja pomysłów, wdrażanie i realizacja rozwiązania - ( myślenie reproduktywne typu „s” )

5.

Lustracja wyników i wyciąganie wniosków

Wskazówki Ashera

* polegają na zapoznawaniu ludzi z regułami heurystycznymi, które odgrywają szczególną rolę w fazie dostrzegania
problemu
Wskazówka 1. Spróbuj wykonać schemat sytuacji, który pomoże dostrzec problem. Podaj szczegółowe braki i luki, które
tam występują. Znajdź wady.
Wskazówka 2. Zbadaj przebieg procesu uczenia się, dzięki któremu zapoznałeś się z dana sytuacją. Być może w toku
myślenia przyjąłeś błędne założenie
Wskazówka 3. Chcąc wykryć problem stwórz alternatywna sytuację. Nowa sytuacja pozwala wykryć wady sytuacji i
błędne założenia

Czynności interpolacyjne, ekstrapolacyjna

Czynności interpolacyjne- polega to na wypełnieniu luk i przerw w bezpośrednio dostępnych danych np.:
2,5,8,_,_17,20,23

Ekstrapolacyjne- (ekstrapolacja)- polega to na wykryciu końcowych danych układu bez dostepnych bezposrednio
danych np. A, C, _, F

Wytwarzanie pomysłów wg Dunckera

1. Szukamy ogólnego kierunku poszukiwań
2. Wytwarzamy pomysły cząstkowe
3. Stwarzamy jeden dobry pomysł, ostateczny
4.

Olśnienie /inkubacja, wygasanie błędnych nastawień/
Olśnienie – nagły przypływ świeżych pomysłów na rozw. problemu
Inkubacja – spontaniczna albo celowa przerwa w rozwiązywaniu problemu, pojawiająca się po doświadczeniu impasu w

poszukiwaniu rozwiązania, poprzedzająca wgląd; pozwala na włączenie dodatkowych danych do
przestrzeni problemu oraz osłabia działanie przeszkód w procesie poszukiwania rozwiązania

Wyg. Błęd. Nast. – definicji nie znalazłem, no ale to takie coś że jak się przekonujemy że coś nie działa to to

eliminujemy (wygaszamy)

Czynniki utrudniające tworzenie pomysłów /sztywność myślenia, sztywność funkcji/
Sztywność myślenia – utrzymywanie się przeświadczenia, postawy lub sposobu działania, mimo zmiany warunków;

czynnik przeszkadzający w zmianie reprezentacji problemu, czyli jego redefinicji i
rozwiązaniu; szczególnie uciążliwy w przypadku problemów wymagających wglądu.

Czynniki utrudniające ocenę pomysłów /efekt emocjonalny, efekt pierwszeństwa/
Więź emocjonalna pomiędzy człowiekiem a jego pracą produktywną. I człowiek poszukuje informacji, które potwierdzą
jego hipotezę a odrzuca te które mogą ją obalić.
Efekt pierwszeństwa polega na przecenianiu przez ludzi wartości początkowych a niedocenianiu znaczenia informacji
otrzymanych później.

Podejmowanie decyzji
Świadome (działanie) – płat czołowy
Podświadome (działanie) – móżdżek

Podejście normatywne – zakłada dązęnie do wyznaczonej optymalnie decyzji dla danego problemu tzn. Dla takiej, która
przyniesie największą korzyść lub zminimalizuje strate.

Sytuacja pewności/ ryzyka/ niepewności
Pewności – wybranie danego wariantu (decyzja) na pewno pociąga za sobą określone i znane konsekwencje, inaczej

mówiąc działanie jednocześnie determinuje wynik czyli decydent ma pewność co osiągnie po
dokonaniu określonego wyboru, czyli inaczej mówiąc dokładnie wie jakie konsekwencje pojawią się
po dokonaniu tej decyzji. Decyzjami podejmownymi w sytuacji pewności nazywamy taką klasę
problemów decyzyjnych, w której dla każdej decyzji prawdopodobieństwo wystąpienia jej
konsekwencji wynosi 1.

Ryzyka - wybranie danego wariantu pociąga za sobą możliwość wystąpienia wielu różnych konsekwencji a my znamy

jedynie prawdopodobieństwo wystąpienia każdej konsekwencji naszej decyzji, które są określone przez
rozkład prawdopodobieństwa. Decyzjami podejmowanymi w sytuacji ryzyka nazywamy taką klasę
problemów decyzyjnych, w której dla każdej decyzji znany jest rozkład prawdopodobieństwa wszystkich
jej konsekwencji.

Niepewności - wybranie danego wariantu pociąga za sobą możliwość wystąpienia wielu różnych konsekwencji a my nie

znamy prawdopodobieństwa ich występowania. Decyzjami podejmowanymi w sytuacji
niepewności nazywamy taką klasę problemów decyzyjnych, w której dla przynajmniej jednej
decyzji nie znamy, nie jesteśmy w stanie w sposób obiektywny oszacować prawdopodobieństwo
jej konsekwencji, dlatego właśnie posługujemy się prawdopodobieństwem subiektywnym.

Prawdopodobieństwo subiektywne
Interpretacja prawdopodobieństwa na podstawie dostępnych nam informacji, pod kątem naszych potrzeb i stosunku do
danej sytuacji. 3 metody:

- Jakościowa ( mało, dużo, słabo)

- Szansy ( 1:3, 2:5, 1:100 )

- Procentowa ( 50%, 33%, 1% )

Zasada dostępności psychicznej
Prawdopodobieństwo szacujemy na podstawie informacji z pamięci długotrwałej.

Heurystyka reprezentatywności
Porównujemy prawdopodobieństwo zajścia w populacji

Złudzenia posybilne
Iluzoryczne przekonanie sterujące naszym procesem myślenia
- tendencja optymistyczna – niedocenianie ryzyka i przecenianie swoich szans
- złudzenie gracza – nadzieja na „odwrócenie się losu”

Złudzenia walentne
Złudna ocena wartości jakiegoś zdarzenia, przecenianie sytuacji których nie doświadczamy i niedocenianie sytuacji
których doświadczamy

Skłonność do ryzyka podczas podejmowania decyzji /sytuacja konieczna-dobrowolna; sytuacja kontrolowana-
niekontrolowana; sytuacja katastroficzna-chroniczna; opóźnienie w czasie skutków działań

Syt. Konieczna – (walka o przetrwanie) przecenianie ryzyka
Syt. Dobrowolna – (ujawniają się nasze preferencje) niedocenienie ryzyka
Syt. Kontrolowana – niedocenianie ryzyka
Syt. Niekontrolowana – przecenianie ryzyka
Syt. Katastroficzna – przeceniona
Syt. Chroniczna – niedoceniona
Opóźnienie... - skutki nie są widoczne od razu ale po pewnym odstępie czasowym. Np. picie alkoholu Æ rak wątroby.

Rodzaje podejmowania decyzji – selekcyjne, alokacyjne, hierarchiczne

SELEKCYJNE- polegaja na tym, ze decydent przyjmuje lub odrzuca dana alternatywe. sa one charakterystyczne dla
pracodawców poszukujących kandydatów do pracy.

ALOKACYJNE- podejmuje sie w sytuacji, w której istnieje pewna liczba stanowisk pracy i trzeba je przyporządkować
poszczególnym ludziom.

HIERARCHICZNE- charakterystyczne dla jurorów, którzy klasyfikuja kandydatów od pierwszego miejsca do
ostatniego.

Uczenie się
proces zdobywania wiadomości, umiejętności i nawyków (sprawności), prowadzący do stałych zmian w zachowaniu
uczącego się.

•

uczenie pamięciowe – jego celem jest zapamiętanie układów wiadomości lub czynności tak, by można je
było powtarzać w sposób bezbłędny – podstawowa czynność to powtórzenia; odnoszą się do tego trzy
prawa:

o

postawa czynna powoduje lepsze efekty niż postawa bierna,

o

zapamiętanie początku i końca materiału wymaga mniej powtórzeń niż zapamiętanie środka,

o

czas potrzebny do wyuczenia się określonego materiału jest wprost proporcjonalny do kwadratu
długości szeregu.

•

uczenie się przez rozwiązywanie problemów – gdy podmiot spotyka się z sytuacją nową, trudną, gdy
zadanie nie może być rozwiązane przy pomocy posiadanej wiedzy. Uczeń informacje musi sam wytworzyć.

•

uczenie się przez próby i błędy - wtedy gdy podmiot znajduje się w jakiejś nowej sytuacji, rozpatruje nowy
układ zależności, po to by lepiej przystosować się do życia. Jest to nieekonomiczny sposób uczenia się,
stosowany tam gdzie zawodzą inne. Podstawowe prawo odnoszące się do tej formy uczenia się to prawo
efektu

Thorndike

: wśród wielu wykonywanych czynności, najsilniej utrwalają się te po których następuje

efekt w postaci nagrody.

•

uczenie się przez wgląd (zrozumienie) - odkrywanie organizacji materiału, nadawanie mu jakiejś struktury.
Chodzi o wniknięcie w istotę rzeczy, zobaczenie powiązań między elementami, wniknięcie w terminy
wchodzące w zakres działania.

•

uczenie się sensoryczne - polega na wytwarzaniu odruchów warunkowych.

•

uczenie się przez naśladownictwo.

•

uczenie się uboczne (mimowolne) - następuje przy okazji wykonywania jakichś czynności.

•

uczenie się poprzez zabawę - uczestnicząc w grach, konkursach, turniejach, ale także oglądając takie
programy przyswajamy najczęściej wiedzę i umiejętności praktyczne, przydatne w codziennym życiu. Ta
forma uczenia się jest charakterystyczna dla programów

Edutainment

.

Habituacja
Habituacja (przywykanie) jest zjawiskiem neurologicznym występującym w

układzie nerwowym

w przypadku

wielokrotnego występowania tego samego bodźca. Odpowiedź układu na kolejne bodźce jest wówczas coraz mniejsza.

Reakcja piętna

* BADANIA NAD TYM ZJAWISKIEM PROWADZIŁ LORENZ
* cechy tej reakcji to:
-kształtuje się w okresie krytycznym dla organizmu
-charakter jej jest nieodwracalny

3 rodzaje zmian zachowania wg Altmana

1) zachowania o sztywnym programie morfegenetycznym
wynika z biologicznego wyposazenia czlowieka i nie mozna jej modyfikowac poprzez doswiadczenie-oddychanie .

2) zachowanie o dającym sie modyfikowac programie epigenetycznym.
wrodzone, ale dajace sie modyfikowac przez czynniki srodowiskowe- habituacja.

3) zach. programowane przez uczenie sie podczas kontaktu..
.. ze srodowiskiem zewnetrzym, przez indywidualne doswiadczenie, warunkowanie instrumentalne

warunkowanie klasyczne (warunkowanie Pawłowa)
Proces, w którym początkowo obojętny bodziec nabiera właściwości wywoływania reakcji przez skojarzenie z bodźcem,
który wywołuje już podobną reakcję.

BO Æ BB Æ RB BO Æ BW
BW Æ RW

warunkowanie instrumentalne (sprawcze) [Skinner]
Proces, w którym reakcja staje się bardziej lub mniej prawdopodobna w zależności od jej konsekwencji

Odruch warunkowy
Są to odruchy nabyte (wyuczone), w których zasadniczą rolę odgrywa kora mózgowa. Powstają one w trakcie rozwoju i
życia osobniczego na skutek wielokrotnego kojarzenia bodźca bezwarunkowego (wywołującego odruch bezwarunkowy)
z bodźcem obojętnym. kojarzenie to jest możliwe gdy oba bodźce występują w tym samym momencie lub jeden z nich
poprzedza drugi.
odruch warunkowy klasyczny — reakcja na bodziec wcześniej obojętny, skojarzony z bodźcem wywołującym tę reakcję
odruch warunkowy instrumentalny (reakcja instrumentalna) — reakcja wytworzona w wyniku nagradzania lub karania
swobodnie emitowanych zachowań (warunkowanie instrumentalne), zapewniająca otrzymanie nagrody lub uniknięcie
kary.

Odruch bezwarunkowy
są to odruchy wrodzone, wykonywane automatycznie, bez udziału naszej woli.
Odbywają się one za pośrednictwem rdzenia kręgowego oraz podkorowych części mózgu. Odruch ten jest podstawowy
dla utrzymania życia.
Przykładami odruchów bezwarunkowych są na przykład:

• zwężenie źrenicy pod wpływem silnego bodźca świetlnego

• cofnięcie ręki po ukłuciu ostrym przedmiotem

• wymioty, na przykład po dotknięciu twardym przedmiotem tylnej ściany gardła.

• Odruch babińskiego

bodziec bezwarunkowy
Bodziec, który wywołuje reakcję odruchową bez uczenia się

Bodziec warunkowy
Początkowo obojętny bodziec, który zaczyna wywoływać reakcję warunkową po skojarzeniu z bodźcem
bezwarunkowym

Bodziec obojętny
Bodziec nie wywołujący reakcji przed skojarzeniem go z bodźcem bezwarunkowym, może być nim każdy bodziec nie
będący bodźcem bezwarunkowym

reakcja bezwarunkowa
Reakcja odruchowa, wywołana przez bodziec bezwarunkowy, bez uczenia się

Reakcja warunkowa
Reakcja wywołana przez bodziec warunkowy, która pojawiła się po skojarzeniu bodźca warunkowego z bodźcem
bezwarunkowym

warunki pozwalające na utrwalenie reakcji warunkowej

*styczność bodźca warunkowego z bodźcem bezwarunkowym i powtarzalność reakcji warunkowej. Bodziec warunkowy
musi wyprzedzać bodziec bezwarunkowy, optymalna przerwa wynosi około 1 sekundy

wygasanie reakcji

Słabnięcie i stopniowe zanikanie wyuczonej reakcji warunkowej .
w warunkowaniu klasycznym występuje kiedy bodziec warunkowy przestaje łączyć się z bodźcem bezwarunkowym.
W warunkowaniu instrumentalnym występuje wtedy gdy po reakcji przestaje pojawiać się wzmocnienie

Samoistne odnawianie się reakcji
Ponowne pojawienie się wyuczonej reakcji po jej pozornym wygaśnięciu. Wyeliminowanie reakcji warunkowej wymaga
kilkukrotnych sesji wygaszania.

warunkowanie wyższego rzędu
W warunkowaniu klasycznym procedura, w której bodziec obojętny staje się bodźcem warunkowym po połączeniu go z
już utrwalonym bodźcem warunkowym

Generalizacja bodźca
W warunkowaniu klasycznym Po uwarunkowaniu tendencja do reagowania na bodziec, który jest podobny do bodźca
zastosowanego w warunkowaniu
W warunkowaniu instrumentalnym tendencja do pojawiania się (lub znikania) reakcji wzmacnianej (lub karane)j w
obecności określonego bodźca, zachodząca w obecności innego, podobnego bodźca.

Różnicowanie bodźca
W warunkowaniu klasycznym: Skłonność do zróżnicowanych reakcji na dwa lub więcej podobnych bodźców
W warunkowaniu instrumentalnym: tendencja do pojawiania się reakcji w obecności określonego bodźca i niepojawiania
się jej w obecności innego bodźca podobnego lecz różniącego się w jakiś sposób

Bodziec różnicujący
Sygnalizujący kiedy po określonej reakcji prawdopodobny jest pewien rodzaj konsekwencji

prawo efektu

Prawo odnoszące się do procesu uczenia się, w myśli którego skojarzenia między bodźcem a reakcją ulegają
pozytywnemu wzmocnieniu i utrwalają się jeśli reakcja wywołuje uczenia nieprzyjemne

wzmocnienie
Proces w którym bodziec lub zdarzenie nasila reakcję lub zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji

wzmocnienia pozytywne procedura wzmacniania, w której po reakcji pojawia się lub intensyfikuje bodziec
wzmacniający, wskutek czego reakcja się nasila lub zwiększa się jej częstotliwość
wzmocnienie negatywne procedura wzmacniania w której po reakcji bodziec nieprzyjemny zostaje usunięty, zanika lub
słabnie wskutek czego reakcja się nasila lub zwiększa się jej częstotliwość

Pierwotny czynnik wzmacniający
Bodziec o naturalnym działaniu wzmacniającym przede wszystkim zaspokajający potrzeby fizjologiczne np. pożywienie

Wtórny czynnik wzmacniający
Bodziec który nabiera właściwości wzmacniających przez skojarzenie z innymi czynnikami wzmacniającymi (np.
pierwotnymi)

Karanie
Proces, w którym bodziec lub zdarzenie osłabia reakcję lub zmniejsza prawdopodobieństwo jej wystąpienia

karanie pozytywne - pozytywnym czynnikiem karzącym jest pojawienie się czegoś nieprzyjemnego

karanie negatywne – uniknięcie nieprzyjemności

Pierwotny czynnik karzący
Bodziec o naturalnym działaniu karzącym np. wstrząs elektryczny

Wtórny czynnik karzący
Bodziec, który nabiera właściwości karzących przez skojarzenie z innymi czynnikami karzącymi na przykład
pierwotnym

plusy/minusy stosowania kary i nagrody

uczenie się przez wgląd

* uczenie się jakby w mgnieniu oka
* nagle wiesz jak rozwiązać problem

krzywe uczenia się
Najczęściej bada się przyswajanie nawyków sensoryczno–motorycznych, wykreślając przy tym krzywe przebiegu tego
procesu, zwane krzywymi uczenia się. Taka krzywa często przybiera kształt mniej lub bardziej wygiętej litery S.
W klasycznej krzywej uczenia się wyróżniamy kilka etapów. Pierwszy etap jest trudny, uczymy się wolno i krzywa

wznosi się w górę powoli. Następnie zaczynamy czynić szybkie postępy, co przejawia się w gwałtownym wzroście
krzywej. Pod koniec postępy są coraz mniejsze, więc krzywa przestaje wzrastać. Oznacza to, że materiał został
opanowany lub nawyk powtórzony. Pierwszy i drugi etap nazywany jest przyspieszeniem dodatnim. Utrzymywanie się
krzywej na pewnym poziomie, a następnie jej spadek to przyspieszenie ujemne.
Często krzywa od razu szybko wzrasta, a następnie przy powolnych przyrostach podnosi się stopniowo, aż do osiągnięcia
wyrównanego poziomu w kolejnych końcowych próbach. Kiedy brak jest początkowych powolnych przyrostów,
możemy założyć, że mamy do czynienia z czynnością, która była już kiedyś ćwiczona i że krzywa uwidacznia po prostu
dalsze etapy uczenia się. Tak dzieje się w nabywaniu wielu nawyków ruchowych i werbalnych.
W zależności od tego, jaką zmienną zależną wybierzemy do prezentacji efektów uczenia się, krzywa przybierze różny
kształt. Jeśli zmienną tą będzie na przykład nabywanie wprawy, to krzywa ma kształt rosnący. Jeżeli zaś będzie ona
przedstawiać liczbę popełnianych błędów, albo czas wykonywanej czynności, to wykres krzywej będzie malejący.
Zdarza się czasem, że nawyk lub umiejętność są nabywane jakby etapami. Krzywa uczenia się ma wówczas postać
schodkową. Po pierwszym zatrzymaniu się następuje zmiana techniki uczenia się, co wpływa na poprawę wyników, aż
do drugiego zatrzymania się i ponownej zmiany techniki itd. Tak dzieje się np. przy nauce czytania u małych dzieci.
Najpierw dziecko poznaje poszczególne literki, następnie korzysta ze zdobytej techniki ich rozpoznawania, po czym
przechodzi do nowej techniki rozpoznawania słów. Po okresie ćwiczenia się w tej nowej technice, krzywa uczenia znowu
zatrzymuje się itd. Takie zatrzymanie się wzrostu krzywej nosi nazwę plateau. Słowo plateau oznacza po francusku
płaskowyż, stad przyjęło się nazywać tym terminem płaską część jakiejś krzywej, w naszym przypadku – krzywej
uczenia się.

stadia nabywania wprawy

*poznawcze=> zapoznaje się z sytuacją np. czytanie instrukcj;
*skojarzeniowe=> dokonuje się powiązanie między poszczególnymi elementami danej czynności
*automatyczne=>dana czynność automatyzuje się, przyrost wprawy jest już nie wielki

1. Przed dzieckiem kładziemy 6 drewnianych klocków, 2 z nich są niebieskie, 4 zielone. Pytamy: Których jest więcej,
zielonych czy drewnianych. odp. w III stadium dzieci powiedzą, że drewnianych
2. coś z szachami to odp. heurystyka
3. jaka jest jednostak kompetencji językowej: odp. pojecie
4. podana była definicja ..... odp. warunkowanie klasyczne
5. podany był przykład zdania. opd. 6 morfenów
6. co to jest myślenie posybilne odp. coś z prawdopodobieństwem ( tylko w tej oodpowiedzi było to słowo)
7. w którym stadium występuje szeregowanie: odp. w 3 stadium
8. ośrodek wernickiego za co odpowiada odp. za układ czuciowy
*było pytanie i w odpowiedziach było fiksacja funkcjonalna, błędne myślenie, efekt pierwszeństwa, ojcowski afekt
*było jeszcze pytanie i w odp. trzeba było zaznaczyć zdanie i fonem

- kompetencji językowej (z czego się składa)
- był przykład z klockami z Tomaszewskiego
- stadiach rozwoju Piageta
- cośtam szachowe - trzeba było zaznaczyć heurystyki
- było podane zdanie i tzreba było napisać czy składa się z iluśtam morfamów albo iluśtam fonemów czy iluśtam fraz
- co jest zasadniczym materiałem myślenia (spostrzerzenia, wyobrażenia czy pojęcie)
- kompetencji fonetycznej
- analizie i syntezie
- ośrodku Wernickiego
- kompetencji semantycznej
- myśleniu produktywnym
- afekcie ojcowskim i pierszeństwa
- cośtam o złudzeniach posybilnych
- było zadanie gdzie trzeba było wybrać które ze zdań "Ludzie przeceniają wartość ryzyka w sytuacjach... (...)"
- o rodzajach podejmowania decyzji (alokacyjne, hierarchiczne i selekcyjne)
- o habituacji
- warunkowaniu
- cośtam o karze