PROJEKT:

 

Jej portret. 

Propozycje scenariuszy lekcji z historii, literatury i 

edukacji obywatelskiej. 

Szkolenia dla nauczycielek i nauczycieli. 

MODUŁ V.

 

 

Nagie i ubrane. Jak media wytwarzają ciała Kobiet i Dziewcząt? 

WPROWADZENIE

1

Stowarzyszenie W stron dziewcz t

ę

ą , projekt Jej portret ; modu łNagie i ubrane. WPROWADZENIE.

Projekt finansowany przez Fundacj

ę MAMACASH

Nagie i ubrane. Jak media wytwarzają ciała Kobiet i Dziewcząt? 

Niniejsze materia y polecamy wykorzysta w ramach zaj z wiedzy o kulturze lub mediach

ł

ć

ęć

prowadzonych dla klas licealnych lub gimnazjalnych.

Cele: Stymulowanie intelektualnego i emocjonalnego rozwoju poprzez ró norodne formy aktywno ci

ż

ś

artystycznej; rozwijanie wiadomego, krytycznego odbioru dzie kultury (tak e masowej) ; rozwijanie postaw

ś

ł

ż

tolerancji i eliminowanie postaw dyskryminacyjnych, uwra liwienie m odzie y na szkodliwe skutki nadmiernej

ż

ł

ż

fascynacji wzorcami wizerunków kobiet i m czyzn w kulturze popularnej; Wykszta cenie potrzeby

ęż

ł

bezpo redniego obcowania z

ś

dzie ami sztuki i

ł

aktywnego uczestnictwa w kulturze.

Tre ci nauczania

ś

: Ró ne funkcje sztuki; ocena i

ż

interpretacja dzie ró nych dziedzin sztuki.; ró norodne formy

ł ż

ż

kontaktu z dzie ami sztuki. Spo eczne oddzia ywanie mediów i reklamy. Problemy zwi zane z od ywaniem,

ł

ł

ł

ą

ż

moda i zdrowie. Sztuka wspó czesna. Równo p ci w kulturze i mediach.

ł

ść ł

Metoda: analiza i interpretacja dzie sztuki wspó czesnej; blog jako forma kreacji artystycznej i komunikacji z

ł

ł

odbiorc masowym; analiza prasy i przekazu medialnego; kola , dyskusja, praca w grupach, analiza tekstu

ą

ż

socjologicznego.

Rezultaty zaj :

ęć Kszta towanie wra liwo ci estetycznej oraz indywidualnych zdolno ci artystycznych,

ł

ż

ś

ś

umiej tno ci refleksyjnej i

ę ś

krytycznej oceny zjawisk w kulturze i sztuce, samodzielno ci w

ś

poszerzaniu wiedzy

z ró nych dziedzin sztuki,

ż

poczucia to samo ci z

ż

ś

kultur w asnego regionu i

ą ł

kraju. Profilaktyka zaburze

ń

od ywania takich, jak anoreksja i bulimia. Wykszta cenie umiej tno ci analizy przekazu medialnego. Dyskusja i

ż

ł

ę ś

samodzielne kszta towanie pogl dów na wa ne zjawiska kulturowe.

ł

ą

ż

Uczennica/ uczeń zna: podstawowe problemy współczesnej sztuki polskich artystek; problemy związane z 
tworzeniem medialnego wizerunku płci; interpretacje podstawowych zaburzeń żywienia związanych z normami 
wyglądu proponowanymi w kulturze popularnej; podstawowe kwestie związane z medialnym prezentowaniem 
takich zagadnień, jak: seksualno , wizerunki ludzkiego cia a, konsumpcjonizm versus ycie nastawione na

ść

ł

ż

wspó prac i szacunek; problemy zwi zane z zaburzeniami ywienia.

ł

ę

ą

ż

WPROWADZENIE DO MODUŁU NAGIE I UBRANE

Scenariusze zaprojektowane w ramach modułu “Nagie i ubrane” dotyczą trzech zagadnień: społecznego 

funkcjonowania mediów (w tym: kształtowania wyobrażenia o kobietach i mężczyznach ); sztuki kobiecej i 

feministycznej oraz zaburzeń żywienia. W związku ze znacznym wpływem mediów tak na sztukę kobiecą, jak i 

na nawyki żywieniowe oraz związane z nimi patologie, zdecydowałyśmy się na opracowanie scenariuszy lekcji, 

2

Stowarzyszenie W stron dziewcz t

ę

ą , projekt Jej portret ; modu łNagie i ubrane. WPROWADZENIE.

Projekt finansowany przez Fundacj

ę MAMACASH

które   można   wykorzystać   w   ramach   ścieżki   “edukacja   medialna”;   “wiedzy   o   kulturze”   oraz   godzin 

wychowawczych. Ze względu na stopień trudności, niniejsze materiały najlepiej pasują do edukacji licealnej, 

choć można je również zastosować w gimnazjum. 

Dla młodzieży w klasach gimnazjalnych i licealnych strategie działania mediów wykładane “na sucho” 

będą brzmiały bardzo abstrakcyjnie. Mogą też zostać kompletnie niezrozumiane ze względu na brak wiedzy 

socjologicznej i psychologicznej. Stąd jedną z opcji realizowania zajęć z zakresu problematyki mediów i sztuki 

kobiecej   jest   odwrócenie   kolejności,   i   zapoznanie   młodzieży   najpierw   z   pracami   artystek   polskich   i 

zagranicznych, a dopiero potem zagłębienie się w zawartość i interpretację medialnego wizerunku ciała i płci. W 

ten sposób przejście od konkretnego wizerunku do jego znaczenia, zawartości, strategii jego budowania oraz 

społecznych konsekwencji jego funkcjonowania będzie dla naszych uczennic i uczniów bardziej intuicyjne. 

Sztuka polskich artystek. Sztuka feministyczna. Sztuka kobiet na świecie. 

Już w latach 20. i 30. kobiety aktywnie angażowały się w artystyczne awangardy. Artystki takie, jak Frieda 

Kahlo, Hannah Hoch czy Katarzyna Kobro na trwałe wpisały się w historię sztuki, choć wcale nie zawsze 

problematyzowały swoją płeć, wynikającą z niej pozycję społeczną tudzież problematykę ciała. Kolejne generacje 

artystek,   jak   na   przykład   Louise   Bourgeois   czy   Ewa   Partum   już   znacznie   częściej   odwoływały   się   do 

problematyki płci nakreślonej przez feminizm lat 60. i 70., część ich prac w bardzo radykalny sposób otwiera 

dyskusję na temat cielesności, władzy nad kobietami, "męskiego spojrzenia" i podporządkowania ciała kobiet 

schematom kulturowym I modom. 

“Męskie spojrzenie”

Autorką, która nakreśliła podstawy podporządkowania ciała kobiecego męskiej ekonomii, sztuce i strategii 

rynkowej, jest Linda Nead. W swojej znanej również w Polsce publikacji "Akt kobiecy. Sztuka, obscena i 

seksualność" opowiada ona o tym, jak kobiece ciało zostało podporządkowane męskiemu pożądaniu i męskiej 

władzy w przestrzeni kultury. Analizując historię aktu jako gatunek artystyczny, Nead zastanawia się nad tym, jak 

kobiece ciało zdominowało tę przestrzeń, analizuje również społeczną historię sztuk wizualnych, i dochodzi do 

bardzo prostego, wydawałoby się wniosku: kobiety były głównie przedmiotem sztuki (modelkami), mężczyźni 

zaś  zajmowali pozycję podmiotu ­ autorów dzieł sztuki, byli artystami. Wynika stąd,  że paradygmatyczną, 

utrwaloną od stuleci relacją, z jaką mamy do czynienia w przestrzeni sztuki jest relacja "artysta ­ modelka", w 

3

Stowarzyszenie W stron dziewcz t

ę

ą , projekt Jej portret ; modu łNagie i ubrane. WPROWADZENIE.

Projekt finansowany przez Fundacj

ę MAMACASH

której kobieta zawsze pełni rolę modelki, zaś mężczyzna ­ rolę aktywnego podmiotu, kształtującego nie tylko 

własne dzieło, ale również normy ciała kobiecego i jego wizerunku. W swojej analizie Linda Nead zwraca uwagę 

na to, jak wielkie znaczenie dla naszych wyobrażeń o świecie ma ukształtowanie się takiej właśnie relacji jako 

dominującej. W świecie, w którym większość dzieł sztuki informuje nas o tym, że ciało kobiet jest kompletnie 

bierne, zazwyczaj rozebrane, poddane "oku mistrza" i nastawione na oglądanie przez (męskiego) widza, uczymy 

się nie tylko tego, że istnieli pewni artyści i ewentualnie ich modelki, ale również tego, że ciało kobiet powinno 

pełnić funkcję w zasadzie wyłącznie estetyczną. 

Moje ciało to ja. Moje ciało to pole walki. 

Dopóty, dopóki podstawy naszej wiedzy o świecie płci kształtowane były według wyobrażeń męskich, 

sytuacja kształtowania wizerunku kobiecego ciała dla męskiego odbiorcy w ogóle nie stanowiła problemu. 

Analizując podręcznik do historii aktu napisany przez Kennetha Clarka, Lynda Nead wskazuje na to, jak bardzo 

oczywistym wydaje się nauczycielom akademickim podział ról płciowych w sztuce. Tymczasem dla niej, jako dla 

autorki   feministycznej,   która   nie   tylko   zauważa   niesprawiedliwość   takiego   podziału,   ale   również   stara   się 

nakreślić dlań alternatywę, praca Clarka jest nie tylko powtórzeniem pewnego typu wyobrażenia o świecie, ale 

również utrwaleniem go. Innymi słowy ­ im częściej kobiety i mężczyźni słyszą o tym, że ciało kobiece służy do 

kontemplacji, zaś męskie ­ do aktywnego działania w świecie, tym trudniej im wyzwolić się od tego typu 

myślenia. Dla niektórych artystek i teoretyczek jednak było to zbyt wiele. 

Własny pokój. Wściekłe i straszne. 

Jedną z pierwszych autorek, która upomina się o restytucję więzi między kobietami była polska pisarka, 

aktywistka niepodległościowa i feministyczna, Narcyza Żmichowska. Mówiła ona o "posiestrzeniu" jako tym 

typie relacji, który może kobietom i wszystkim innym też, przynieść pokój i szczęście. W analogiczny sposób, 

blisko 70 lat później wypowiedziała się Wirginia Voolf, która w książce "Własny pokój" opowiada o tym, jak 

jedno zdanie powieści kobiecej, którą akurat czytała, zmieniło jej wyobrażenie o świecie. Zdanie było proste ­ 

brzmiało "Chloe lubiła Olivię" ­ niemniej dla Woolf przeczytanie go oznaczało kompletną zmianę widzenia 

świata. Woolf uświadamia sobie, ale również czytelnikom, jak niewiele jest sytuacji, w których kobiety mogą 

patrzeć na siebie bez udziału mężczyzn, jak rzadko to one "tworzą sytuację", definiują kontekst i nadają kształt 

rzeczywistości, w której się poruszają. Stąd tylko krok do tzw "sztuki kobiecej", w której tematyka kobiecego 

4

Stowarzyszenie W stron dziewcz t

ę

ą , projekt Jej portret ; modu łNagie i ubrane. WPROWADZENIE.

Projekt finansowany przez Fundacj

ę MAMACASH

ciała,   jego  funkcji,  ról,   definicji,  wyobrażeń  oraz   strategii  wykorzystywania  go  przez  mężczyzn   stanie  się 

problemem kluczowym. 

Palić staniki, czy szyć własne? 

Twórczość artystek problematyzujących role płciowe we własnych pracach najczęściej była odbierana jako 

skandalizująca. Monstrualnej wielkości pająk Luizy Bourgeois, nacinanie krwią ciała modelki w pracach Alexis 

Hunter czy hołd dla solidarności, jaki naga Ewa Partum składa ustami na czystej, białej kartce papieru ­ to tylko 

wybrane przykłady prac, które budziły co najmniej mieszane reakcje. Stały się jednak częścią kultury, co więcej ­ 

część ich strategii została przechwycona przez reklamę. Przejście od sztuki współczesnej do reklamy jest jednym 

z   bardziej   instruktywnych,   jakie   można   sobie   wyobrazić.   Tłumaczenie   strategii   reklamowych   wyłącznie 

czynnikami rynkowymi jest o tyle nieproduktywne, że nie wyjaśnia ewolucji technik i strategii reklamowych. 

Tymczasem przejście od sztuki do reklamy tłumaczy złożoność zjawiska marketingu oraz zawiłość relacji między 

światem sztuki a rynkiem. 

Oczywiście, pewne dylematy postawione przez badaczki, artystki i aktywistki feministyczne, również 

przeniknęły   do   kultury   popularnej.   Wśród   nich   skupimy   się   na   dwóch   najważeniejszych,   są   to:   strategie 

kształtowania ciała przez konsumentki I odbiorczynie reklam oraz przemoc wobec kobiet. 

Kultura przemocy?

Kiedy kobiety ­ artystki, aktywistki i teoretyczki rozpoczynały żmudną pracę reinterpretacji kultury z 

perspektywy płci, zauważyły, że cały szereg zjawisk dotyczących kobiet to zjawiska przemocowe. Pojawiły się 

nawet sugestie, że same wizerunki nagich kobiet (pornografia)  stanowią bezpośrednią przyczynę przemocy 

seksualnej   wobec   kobiet   (np   gwałtów).   Choć   nie   chciałybyśmy   wspierać   tego   przekonania   w   całej   jego 

rozciągłości,   musimy   zaznaczyć   istnienie   niezmiernie   ważnej   korelacji   pomiędzy   łatwością,   z   jaką   kultura 

zachodnia   prezentuje   i   powiela   wizerunki   nagich   kobiet   a   postawą   nastawioną   na   kształtowanie   i 

wykorzystywanie ciał kobiet niekoniecznie za ich zgodą. Warto zaznaczyć, że w historii kultury zachodniej 

moment feministycznego protestu wobec pornografii i przemocy miał bardzo liczne konsekwencje ­ z jednej 

strony były to propozycje ustaw zakazujących publikowania i sprzedaży pornografii (Projekty ustaw dla stanów 

Minneapolis i Indianapolis (autorstwa C. MacKinnon i A. Dworkin); ustawy antypornograficzne dla niektórych 

stanów Kanady, propozycje ustaw antypornograficznych w Polsce na początku lat '90 etc). Feministyczna sztuka 

5

Stowarzyszenie W stron dziewcz t

ę

ą , projekt Jej portret ; modu łNagie i ubrane. WPROWADZENIE.

Projekt finansowany przez Fundacj

ę MAMACASH

poszła w innym kierunku ­ artystki zamiast propagowania zakazu pornografii skupiły się na problematyzacji 

sytuacji kobiecego ciała w kulturze. Do asortymentu środków badawczo­przedstawiających wlączyły między 

innymi: pastisz, parodię, skandalizację, krytykę oraz szeroki wachlarz propozycji alternatyw. 

W ramach analizowania przemocy wobec kobiet artystki wskazały na dwuznaczność tego pojęcia w 

odniesieniu do kobiet ­ część ich prac opowiada o przemocy wobec kobiet (dokonywanej przez mężczyzn) ­ są to 

między innymi prace Alexis Hunter (w tym prace prezentowane w 2007 roku w Krakowie w ramach wystawy 

Radykalny feminizm w latach 70.

); zaś część dotyczy autoagresji ­ przemocy, jaką kobiety stosują wobec siebie 

samych. O tej formie agresji opowiadały między innymi prace zebrane na wystawie "Histeryczki, ekstatyczki, 

święte"   w   Zachęcie   w   2003   roku.  (zob.   tekst   z   konferencji   towarzyszącej   wystawie: 
http://www.obieg.pl/artmix/artmix16_02.php   ).   Do   form   autoagresji   zaliczamy   również   tzw.   problemy 

żywieniowe ­ anoreksję i bulimię. W kontekście kulturowym schorzenia te traktowane są jako skutki pozbawienia 

kobiet kontroli w wiecie publicznym ­ poddając tresurze własne ciało, próbują one przekonać siebie i otoczenie, 

że   nie   tylko   mieszczą   się   w   schematach   i   normach   kulturowych,   ale   również   potrafią   je   doskonale 

"ucieleśnić" (anorektyczki i perfekcjonizm w realizacji ideału) bądź odrzucić (bulimiczki i kłopot z osiągnięciem 

ideału)

Poza reprodukcją. Stereotyp, dyskryminacja, przemoc.

Część   artystek   z   kolei   skupiła   się   na   strategiach  budowania   i   reprodukowania   tożsamości   kobiecej. 

Przepracowywanie   takich   tematów,   jak   nagość,   moda   czy   makijaż,   doprowadziło   te   artystki   (jak   również 

artystów) do wniosku o kluczowej roli powtarzania dla ukształtowania się postaw i ról płciowych. Analogiczne 

wnioski wyprowadzone zostały z socjologicznych, filozoficznych, psychologicznych i antropologicznych analiz 

kształtowania się postaw płciowych ­ również tu okazało się, że uwewnętrznienie całego szeregu zachowań 

płciowych wymaga nie tylko lat pracy, ale także aktywnej pracy nieświadomości. 

Artystki takie, jak Jenny Holzer, Cyndie Sherman, Valie Export czy Anna Baumgart pokazują, jak wielka 

"transmisja danych kulturowych" odbywa się po prostu poprzez powtarzanie określonych zachowań, kodów i 

reguł.  Pokazują  one  również,   w   jakich  momentach  powtarzanie   to  okazuje  się   nieudane,   przesadzone   czy 

subwersywne. Anna Baumgart wskazuje na rolę, jaką dla kodu kultury odgrywa przekaz między matką a córką, 

(zob. choćby pracę "Dostałam to od mamy") O powtarzalności reguł zarządzających płcią uczymy się również z 

6

Stowarzyszenie W stron dziewcz t

ę

ą , projekt Jej portret ; modu łNagie i ubrane. WPROWADZENIE.

Projekt finansowany przez Fundacj

ę MAMACASH

prac Zbigniewa Libery, którego serie lalek oraz autoportretów w dwuznacznej, męsko­kobiecej stylizacji (zob. 

prace   artysty   na   stronach   galerii   Raster:   http://raster.art.pl/galeria/artysci/libera/prace.htm   )   pokazują,   jak 

powtarzanie i powielanie norm płci w tak prostych elementach kultury materialnej, jak zabawki, utrwala te normy 

i wzmacnia ich wcielanie przez konkretne jednostki. 

O   czym   należy   pamiętać   prowadząc   zajęcia   poświęcone   mediom,   reklamie,   sztuce   kobiecej   oraz 

zaburzeniom żywienia?

Młodzież na ogół chętnie dyskutuje o mediach, ich działaniu i wytworach, bardzo dobrze są również 

odbierane zajęcia o sztuce kobiecej, głównie dlatego, że często stanowią okazję dla dyskusji nad problemami 

ważnymi, o których nie ma szansy rozmawiać w szkole. Młodzież docenia również zajęcia o zaburzeniach 

żywienia, niewykluczone, że także dlatego, iż wśród naszych uczniów i uczennic najprawdopodobniej znajdują 

się osoby z takimi zakłóceniami, nasze zajęcia zaś mogą być pierwszą okazją do tego, by uczeń / uczennica 

dowiedział się/ dowiedziała o strategiach przeciwdziałania anoreksji, bulimii i innym problemom zdrowotnym 

związanym z odżywianiem. 

Sugerujemy, by podczas rozmów o kształtowaniu się medialnego wizerunku kobiet i mężczyzn zwrócić 

szczególną uwagę na to, że prezentowane w mediach obrazy są bardzo często wynikiem sztucznej kreacji, I nie 

mogą być w związku z tym uznawane za wzorce do naśladowania. Choć oczywiście dobrze jest, jeśli młodzież 

interesuje się zachowaniem zdrowej sylwetki, powinniśmy zwrócić uwagę uczniów i uczennic na to, że nadmierna 

koncentracja na urodzie czy figurze stanowi problem zastępczy, którym jednostka usiłuje zastąpić rozwiązywanie 

prawdziwych kłopotów.

Analizując   wizerunki   medialne   musimy   również   pamiętać   o   tym,   że   zaburzenia   żywienia   dotyczą 

dziewcząt i chłopców. W większości przypadków  problem dotyczy dziewcząt i kobiet, niemniej – odsetek 

chorujących na anoreksję i bulimię mężczyzn ciągle wzrasta. Dyskutując o tych szalenie trudnych zagadnieniach 

(jak   podaje   brytyjska   organizacja   pomagająca   ofiarom   zaburzeń   żywienia   “Beat”,   około   20%   chorych   na 

anoreksję będzie zagrożona utratą życia, inne źródła podają, że 10­20% osób ze stwierdzoną anoreksją umiera – 

problem jest więc duży) należy pamiętać o tym, by zachować delikatność i takt w dyskusji. Dotyczy to nie tylko 

wypowiedzi nauczycielki i nauczyciela, ale także kultury wypowiedzi uczennic i uczniów. Biorąc pod uwagę fakt, 

że około 30% nastolatków ma przynajmniej przelotne problemy żywieniowe, możemy być pewne/ pewni, że w 

naszej klasie znajduje się co najmniej 1 osoba, która ma problemy zdrowotne związane z żywieniem. Nie 

7

Stowarzyszenie W stron dziewcz t

ę

ą , projekt Jej portret ; modu łNagie i ubrane. WPROWADZENIE.

Projekt finansowany przez Fundacj

ę MAMACASH

możemy w związku z tym pozwolić na to, by rozmowa o anoreksji, bulimii, nadwadze czy dietach stała się okazją 

do   dyskryminacji   osób   chorych,   otyłych   czy   mających   inne   zaburzenia   żywieniowe.   Wprost   przeciwnie   – 

opracowane tu zajęcia powinny stać się okazją nie tylko dla profilaktyki zaburzeń żywieniowych, ale również 

okazją do wskazania uczennicom i uczniom wiedzy o tych zjawiskach oraz informacji o tym, gdzie szukać 

pomocy w razie, gdy ktoś z uczniów ma z tymi zjawiskami problem. 

8

Stowarzyszenie W stron dziewcz t

ę

ą , projekt Jej portret ; modu łNagie i ubrane. WPROWADZENIE.

Projekt finansowany przez Fundacj

ę MAMACASH