Ingarden---Wstep_do_Fenomenologii_Husserla _wyklad

YKŁAD PIERWSZY

ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

R. Ingarden,

Wstęp do fenomenologii Husserla.

Wykłady wygłoszone na Uniwersytecie w Oslo

(15 wrzesień – 17 listopad 1967),

tł. A. Półtawski, PWN, Warszawa 1974,

s. 7-29.

WYKŁAD PIERWSZY
15 września 1967

Słowo „fenomenologia” jest wieloznaczne; muszę zatem przede

wszystkim  nadać  mu  pewne,  technicznie  przynajmniej,  ograniczone
znaczenie.  Pierwszy  raz  pojawiło  się  ono,  jak  wiemy,  juŜ  w  wieku
XVIII,  w  jednym  z  listów  Kanta.  Następnie  mamy  wielką  Feno-
menologię ducha Hegla. W ostatniej zaś ćwierci zeszłego wieku fizycy
mówili często o „fenomenologii”, mając na myśli opis obserwowanych
faktów  w  przeciwstawieniu  do  hipotez  sformułowanych  ma-
tematycznie.  Był  to  okres,  w  którym  starano  się  „oczyszczać”  pojęcia
fizykalne  i  dostosowywać  ich  treść  do  danych  doświadczenia.  Nazy-
wano to fenomenologią.

Fenomenologia, o której zamierzam mówić w niniejszych wykła-

dach, powstała w wieku dwudziestym; moŜna nawet podać dokładną
datę jej powstania: rok 1900-1901. W roku tym ukazały się trzy dzieła
autorów, którzy się wówczas nawet wzajemnie nie znali i nie wiedzieli,
Ŝ

e wkrótce staną się głównymi przedstawicielami nowego kierunku

filozoficznego. Są to: Badania logiczne Edmunda Husserla, docenta w
Halle

, Fenomenologia woli Aleksandra Pfändera, wówczas docenta w

Edmund Husserl, Logische Untersuchungen, Erster Teil: Prolegomena zur

reinen Logik, Halle a.d. S. 1900; Zweiter Teil: Untersuchungen Ŝur Phänomenologie
und Theorie der Erkenntnis, Ibid., 1901.

Monachium

oraz Metoda transcendentalna a psychologiczna Maxa

Schelera, wówczas równieŜ docenta w Jenie

. Dwa przymiotniki uŜyte

w tytule ostatniej pracy, „psychologiczny” i „transcendentalny” będą
później odgrywały przez długi czas waŜną rolę w dyskusji nad metodą
filozofii.

Pragnę zacząć od krótkiego przeglądu faz rozwojowych fenome-

nologii.

trzej

myśliciele

bowiem,

początkowo

nieznani,

zapoczątkowali  prąd,  do  którego  przyłączyło  się  później  wielu
filozofów  zarówno  w  Niemczech,  jak  i  we  Francji,  w  Belgii  i  w
Ameryce. PoniewaŜ zaś fenomenologia rozwijała się przy współudziale
róŜnych  badaczy,  działających  w  wielu  krajach,  jej  oblicze  zmieniało
się teŜ w miarę upływu lat. WaŜną jest zatem rzeczą zorientowanie się
w przebiegu tych zmian.

Pierwsza faza rozwoju fenomenologii trwa od roku 1900 mniej

więcej  do  wybuchu  pierwszej  wojny  światowej.  Epoce  tej  nadała
decydujące piętno działalność i osiągnięcia naukowe samego Husserla.
Dlatego mówię o „fenomenologii getyngeńskiej”, choć od połowy tego
okresu  rozwija  się  w  Monachium  drugie  centrum  filozofii
fenomenologicznej.  Po  ogłoszeniu  Badań  logicznych  Husserl  został
mianowany  profesorem  w  Getyndze  i  działał  tam  aŜ  do  roku  1916.
Jednak  w  chwili  wybuchu  wojny  wielu  z  jego  uczniów  wyruszyło  na
front, sam zaś Husserl równieŜ nie mógł juŜ nadal spokojnie pracować
nad  zagadnieniami  filozoficznymi.  W  ten  sposób  juŜ  w  roku  1914
powstała  pewna  przerwa  w  rozwoju  fenomenologii.  Na  rok  przed
wybuchem  wojny  ukazał  się  pierwszy  tom  „Jahrbuch  für  Philosophie
und phänomenologische Forschung”, zawierający drugie wielkie dzieło
Husserla,  a  mianowicie  księgę  pierwszą  Idei  czystej  fenomenologii  i
fenomenologicznej  filozofii

. Miały one obejmować trzy księgi, dwie

Alexander Pfänder, Phänomenologie des Wollens. Eine psychologische

Analyse, Leipzig 1900; ostatnie wyd., München 1963.

Max Scheler, Die transzendentale und die psychologische Methode. Eine

grundsätzliche Erörterung zur philosophischen Methodik, Jena 1900 (praca ha-
bilitacyjna Uniwersytetu w Jenie, 1899).

Edmund

Husserl,

Ideen

einer

reinen

Phänomenologie

und

YKŁAD PIERWSZY

ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

pozostałe księgi nie ukazały się juŜ jednak za Ŝycia Husserla. Dzieło to
zamyka pierwszy okres fenomenologii; zawiera ono jednocześnie nową
zmianę stanowiska Husserla, otwierając tym samym fazę drugą jego
filozofii. Faza ta jest zarazem początkiem rozwoju ruchu
fenomenologicznego.

Sytuacja

Husserla

uniwersytecie

getyngeńskim  była  przez  szereg  lat  trudna.  Został  on  mianowicie
mianowany  profesorem  wbrew  woli  wydziału,  który  pragnął  przyznać
katedrę  historykowi  filozofii.  Jego  powołanie  przez  berlińskie
ministerstwo  na  profesora  nadzwyczajnego  w  Getyndze  załatwione
zostało przez Wilhelma Diltheya; była to przy tym katedra osobista, nie
związana  formalnie  z  wydziałem.  Wskutek  tego  był  Husserl  przez
szereg  lat  bojkotowany.  Gdy  w  roku  1907  ministerstwo  zamierzało
uczynić  go  profesorem  zwyczajnym,  wydział  sprzeciwił  się  temu
twierdząc,  iŜ  jest  on  pozbawiony  talentu.  Zdarzenie  to  przygnębiło  go
bardzo.  W  swych  wykładach  musiał  więc  Husserl  początkowo
zdobywać  sobie  równieŜ  słuchaczy.  W  pierwszych  latach  miewał  na
sali wykładowej tylko po kilku studentów. W dodatku mówił do owych
słuchaczy  o  rzeczach,  z  których  pojmowali  oni  bardzo  niewiele.
Husserl  wyszedł  wówczas  w  swych  pracach  daleko  poza  Badania
logiczne i rozwijał zupełnie nową problematykę, której sens i cele były
dla  studentów  niezrozumiałe.  Dziś  wiemy,  Ŝe  były  to  początki
problematyki konstytutywnej.

Wreszcie jednak został Husserl profesorem zwyczajnym. Gdy na

wiosnę  roku  1912  przybyłem  do  Getyngi,  sytuacja  była  juŜ  inna.  Sala
wykładowa  była  pełna.  Istniało  teŜ  juŜ  Towarzystwo  Filozoficzne,
stowarzyszenie  studentów,  załoŜone  przez  uczniów  Husserla.  Liczyło
ono  20-25  członków  (męŜczyzn  i  kobiet),  między  nimi  juŜ  kilku
doktorów.  Dwa  lata  później  przyszła  jednak  wojna  wraz  ze  swymi
skutkami. W Getyndze prowadził wówczas równieŜ seminarium docent
Adolf  Reinach.  Był  on  uczniem  Theodora  Lippsa,  później  jednak  stał
się fenomenologiem. Był to znakomity nauczyciel. Bezpośrednio przed

phänomenologischen Philosophie, „Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische
Forschung”, Bd I: 1913 oraz, osobno, Halle 1913. Ostatnie wy d. w: Husserliana, Rd
III, Haag 1950. Przekład polski D. Gierulanki, Warszawa 1967.

wojną  prowadził  tak  zwane  „ćwiczenia  dla  zaawansowanych”
poświęcone  problematyce  ruchu.  Brało  w  nich  udział  15-20  osób;
spośród nich przeŜyły wojnę prawie wyłącznie kobiety i obcokrajowcy.
Reszta  poległa.  Nie  sprawdziłem,  jaki  procent  słuchaczy  ówczesnego
seminarium  Husserla  przeŜył  (liczyło  ono  około  30  osób),  ale  np.  z
pięciu Polaków, którzy w nim brali udział, dwu zginęło na wojnie. Taki
był los tzw. „koła getyngeńskiego”.

Okres drugi rozpoczął się wraz z powołaniem Husserla do Fry-

burga  [Bryzgowskiego].  Po  śmierci  Windelbanda  Heinrich  Rickert
przeniósł  się  do  Heidelbergu,  Husserl  zaś  na  wiosnę  1916  roku  objął
katedrę  we  Fryburgu.  I  tu  powstała  początkowo  podobna  sytuacja  jak
przedtem  w  Getyndze.  Przeniosłem  się  wówczas  wraz  z  Husserlem  z
Getyngi  do  Fryburga.  Na  sali  bywało  5-6  słuchaczy,  pozostali  byli  na
froncie.  W  dodatku  byli  oni  wszyscy  uczniami  tzw.  ,,szkoły
południowoniemieckiej”,  załoŜonej  przez  Heinricha  Rickerta,  Wil-
helma  Windelbanda  i  Emila  Laska.  Jednym  z  uczniów  Rickerta  był
Martin  Heidegger.  Habilitował  się  on  u  Rickerta  bezpośrednio  przed
przybyciem  Husserla.  Większość  uczniów  getyngeńskich  była  na
froncie. W 1917 roku padł Reinach. W lecie 1916 roku przyjechała do
Fryburga  Edith  Stein,  aby  doktoryzować  się  u  Husserla,  zaś  jesienią
roku  1916  zaczęła  pracować  jako  asystentka  nad  jego  rękopisami.  Ja
pisałem moją pracę doktorską, potem musiałem wyjechać do Krakowa;
przyjechałem stamtąd jesienią 1917 roku tylko na egzamin doktorski i
w  końcu  stycznia  1918  powróciłem  do  Polski.  Edith  Stein  pozostała,
niewiele  to  jednak  zmieniło  sytuację  na  uniwersytecie.  Husserl  musiał
tam  sobie  wytworzyć  całkiem  nowe  środowisko.  Udało  mu  się  to  po
paru latach, tak Ŝe pisał mi w latach 1921-23 o duŜym ruchu na swym
seminarium.  Był  wówczas  juŜ  bardzo  znany,  zjeŜdŜali  się  do  niego
studenci i młodzi filozofowie z całego świata. Nie zdawał sobie jednak
wówczas  sprawy  z  tego,  Ŝe  obok  niego  działa  we  Fryburgu  Martin
Heidegger,  który  wprawdzie  juŜ  w  roku  1917  przyznawał  się  do
fenomenologii  i  często  w  następnych  latach  odwiedzał  Husserla,  w
gruncie  rzeczy  jednak  szedł  własnymi  drogami  i  począł  wywierać  na
studentów własny wpływ, nie zawsze przychylny dla Husserla. Okazało

YKŁAD PIERWSZY

ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

się  to  jednak  dopiero  pod  koniec  lat  dwudziestych,  gdy  Heidegger
powrócił do Fryburga jako profesor zwyczajny. Na ogół jednak wydaje
się,  iŜ  pierwsze  dziesięciolecie  powojenne  było  dla  fenomenologii
bardzo  korzystne.  Był  to  okres  wielkiego  rozmachu  nie  tylko  samego
Husserla,  jego  działalności  nauczycielskiej  i  wyjazdów  z  odczytami,
lecz  w  ogóle  rozmachu  fenomenologii.  Był  to  czas  nadzwyczajnej
aktywności nauczycielskiej i literackiej Maxa Schelera w Kolonii. Jego
prace,  m.in.  Formalizm  w  etyce  i  materialna  etyka  wartości

wywarły

ogromny wpływ. Niestety, Scheler umarł w roku 1928. W tym czasie
ukazało się równieŜ kilka tomów „Jahrbuch für Philosophie und
phänomenologische Forschung”, zawierających pewne waŜne prace.

Do roku 1930 trwał zatem wielki okres rozwoju, postępu, równieŜ

samego Husserla. Husserl jednak milczał od czasu Idei I i nie publi-
kował nic aŜ do roku 1929. Ale w wykładach uniwersyteckich rozwijał
Ŝ

ywą działalność naukową, posuwając naprzód swe badania analityczne

w  wielu  kierunkach.  Doszło  przy  tym  do  zmiany  jego  stanowiska  w
róŜnych  istotnych  kwestiach  (logika  transcendentalna,  badania  nad
czasem,  rozbudowa  transcendentalnego  idealizmu  itd.).  Jeździ  teŜ  z
odczytami  do  Londynu,  Amsterdamu,  ParyŜa,  propagując  tam
fenomenologię.  Jesienią  1928  roku  przechodzi  na  emeryturę;
wprawdzie  wykłada  dalej  na  uniwersytecie,  jednak  jego  pozycja
doznaje  wyraźnego  osłabienia  zarówno  wskutek  przejścia  w  stan
spoczynku,  jak  i  wskutek  wznowionej  działalności  Heideggera  we
Fryburgu. Husserl nie zdaje sobie jednak z tego sprawy. W roku 1929
obchodzi  jubileusz  siedemdziesięciolecia  i  ogłasza  swe  trzecie  waŜne
dzieło.  Logika  formalna  i  transcendentalna

, napisane na nowo w

oparciu o dawniejsze wykłady, sięgające roku 1920 czy 1921.

Nieco później — w roku 1931 — ukazują się Medytacje

Max Scheler, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Werthethik. Mit

besonderer Berücksichtigung der Ethik L Kants, Teil I, „Jahrbuch...” Bd I, 1913, Teil
II, ibid., Bd II: 1916. Wyd. osobne obu części razem, Halle 1916. Ostatnie wyd.,
Gesammelte Werke, Bd II, Bern 1954.

Edmund Husserl, Formale und transzendentale Logik, Versuch einer Kritik

der logischen Vernunft, „Jahrbuch...” Bd X, 1929 oraz osobno, Halle 1929.

Kartezjańskie

, będące opracowaniem odczytów paryskich z roku

1929

. Husserl zamierzał ogłosić równieŜ tekst niemiecki. Wkrótce

jednak  doszedł  do  przekonania,  Ŝe  redakcja  ta  nie  odpowiada  juŜ
sytuacji, jaka powstała tymczasem w Niemczech, i postanowił napisać
redakcję  zupełnie  nową  (wiem  o  tym  z  listów,  jakie  od  niego
otrzymywałem).  W  ciągu  kilku  lat  rozpoczynał  on  szereg  ciągle  no-
wych  redakcji  tej  pracy.  Miała  ona  stać  się  jego  głównym  dziełem.
Prócz  tego,  przeprowadzał  róŜne  prace  przygotowawcze  do  wielkiego
systematycznego  dzieła  fenomenologii.  W  Archiwum  Husserla  w
Louvain  znajdują  się  ślady  projektu  tego  dzieła,  mającego  obejmować
cztery  tomy.  śadna  z  tych  rzeczy  nie  została  jednak  opublikowana
przez samego Husserla. Dopiero około roku 1936/37 rozpoczął pisanie
nowego  dzieła.  Obszerna  część  tego,  co  dziś  nosi  tytuł  Kryzys  nauki
europejskiej a fenomenologia transcendentalna ukazała się wreszcie w
roku  1937,  ale  nie  w  Niemczech,  lecz  w  Belgradzie,  w  czasopiśmie
„Philosophia”, które zaczai redagować Artur Liebert, wyemigrowawszy
w  tym  czasie  do  Jugosławii

. Ten okres, po roku 1930 do śmierci

Husserla  w  roku  1938,  stanowi  trzecią  fazę  fenomenologii.  Wskutek
róŜnych  okoliczności  następuje  wówczas  osłabienie  jej  wpływów
zarówno w Niemczech, jak i gdzie indziej, w szczególności osłabienie
osobistych wpływów Husserla, spowodowane jego długim milczeniem.
W latach trzydziestych wygłasza on znowu szereg odczytów, m. in. w
Pradze  i  Wiedniu,  los  jego  fenomenologii  jest  jednak  juŜ  na  dłuŜszy
czas  przesądzony.  ZwycięŜył  go  z  jednej  strony  Heidegger,  z  drugiej
zaś  Hitler.  O  przyczynach  tego  osłabienia  wpływów  opowiem  później
dokładniej, gdy będę jeszcze mówił o samym Husserlu.

Edmund Husserl, Méditations cartesiennes, introduction á la phenomenologie,

traduit de l'allemand par Gabrielle Peiffer et Emmanuel Levinas, Paris 1931.

Por. wyd. niemieckie: Edmund Husserl, Cartesiainische Meditationen und

Pariser Vortrage, herausgeg. u. eingeleitet von S. Strasser, Haag 1950, 2. Aufl. Haag
1963.

Edmund Husserl, Die Krisis der europäischen Wissenschaften und die

transzendentale: Phänomenologie. Eine Einleitung in die phänomenologische
Philosophie, „Philosophia”, Belgrad, t. I, 1936, s. 77-176. Wydanie całości (nie
skończonej): Husserliana, Bd VI, Haag 1954.

YKŁAD PIERWSZY

ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

Husserl umarł w kwietniu 1938 roku. Potem przyszła druga wojna

wiatowa. Jednak jeszcze w ostatniej chwili przed jej wybuchem

dyrektor  Instytutu  Filozofii  w  Louvain,  Leon  Nöel,  posłał  swego
ucznia,  O.  H.  L.  Van  Bredę,  do  Fryburga,  aby  uratował  rękopisy
Husserla.  Husserl,  który  publikował  stosunkowo  bardzo  mało,
pozostawił mnóstwo stenograficznych rękopisów, około 30 tyś. kartek.
Tę  bogatą  spuściznę  rodzina  Husserla  przekazała  Van  Bredzić,  który
przewiózł  ją  do  Louvain.  Tam  przystąpiono  do  porządkowania,
przepisywania na maszynie i wreszcie do przygotowania do druku tych
rękopisów.  Dopiero  jednak  od  roku  1950  zaczęły  się  ukazywać  tzw.
Husserliana  (dotąd  11  tomów)

, dzięki czemu rozpoczął się nowy

okres  historii  fenomenologii.  Zanim  jednak  do  tego  doszło,  powstała
dziwna  sytuacja:  w  ostatnich  latach  przed  drugą  wojną  światową,  a
takŜe w czasie wojny, zaznaczyły się we Francji nowe, coraz silniejsze
wpływy  Husserla  i  fenomenologii  w  ogóle,  w  szczególności  zaś
Heideggera.  Podlegali  im  Jean-Paul  Sartre,  Jean  Wahl,  Maurice
Merleau-Ponty,

Gabriel

Marcel

in.

Powstał

tak

zwany

egzystencjalizm, uwaŜany  często za fenomenologię; w wielu punktach
nie  jest  on  jednak  zgodny  ze  stanowiskiem  Husserla  i  pozostaje  pod
wyraźnym  wpływem  Heideggera.  Paul  Ricoeur,  który  przełoŜył  [na
francuski]  Idee,  jest  bliŜszy  Husserlowi.  Od  czasu  przełoŜenia  w
ostatnich  latach  wielu  pism  Husserla  na  język  francuski,  jego  wpływy
we Francji wzrosły. Podobne oddziaływanie mają Husserliana. To jest
ostatni  pozytywny  renesans  wpływów  samego  Husserla  w  szerokim
ś

wiecie. W wielu innych krajach, w Ameryce Łacińskiej, a takŜe w

pewnych kołach Stanów Zjednoczonych zaczyna się obecnie
rzeczywiście studiować jego pisma. To jednak, co rozwija się w tych
latach,

jak

widać

podstawie

serii

wydawniczej

„Phanomenologica”,  jest  nie  tyle  dalszą  fazą  samej  fenomenologii,  ile
pewną  fazą  rozwijającej  się  nauki  o  fenomenologii  Husserla.  Nie
wyrosła dotąd nowa generacja fenomenologów, którzy opracowywaliby
samodzielnie  zagadnienia  fenomenologiczne  w  duchu  Husserla.

W chwili wygłaszania tych odczytów.

Pogłębione studium Husserla moŜe jednak doprowadzić do odrodzenia
znów efektywnego filozofowania fenomenologicznego.

Co rozumie się przez fenomenologie pochodzącą od Husserla?

Najpierw  czysto  formalnie:  jest  to  odrębny  sposób  podejścia  do
zagadnień  filozoficznych,  a  zarazem  odrębna  technika  językowego
przedstawiania  wyników,  uzyskanych  dzięki  takiemu  podejściu  do
ś

wiata czy teŜ rozwaŜaniu świata. Krótko mówiąc, jest to metoda

fenomenologiczna.  Oczywiście,  nie  kaŜdy,  kto  stanie  się  feno-
menologiem,  będzie  nią  operował  w  ten  sam  sposób.  Istnieją  róŜne
odmiany  tej  metody,  powstałe  w  zaleŜności  od  talentu  i  psychiki
uprawiającego  ją  fenomenologa.  Wszystkie  te  odmiany  posiadają
jednak  pewien  rdzeń  łączący  wszystkich  nas,  fenomenologów,  mimo
tego,  iŜ  nie  zgadzamy  się  między  sobą  co  do  róŜnych  twierdzeń
szczegółowych.

MoŜna jednak równieŜ mówić o fenomenologii w innym znacze-

niu:  mianowicie  jako  o  zespole  twierdzeń,  czy  systemie  teorii,  będą-
cych  wynikiem  fenomenologicznego  sposobu  badania.  Tu  zaś  na
pierwszym  miejscu  znajduje  się  fenomenologia  Husserlowska  jako
całość dla siebie, która odróŜnia się pod wieloma istotnymi względami
od  fenomenologii  Maxa  Schelera  czy  tzw.  ,,Monachijczyków”  (A.
Pfändera, M. Geigera, D. v. Hildebranda i in.), czy wreszcie od filozofii
Heideggera.  Między  tymi  fenomenologiami  istnieją  duŜe  róŜnice  w
szczegółach.  Młodsi  badacze  nie  powtarzają  tylko  słów  ojca
fenomenologii,  lecz  chcą  za  pomocą  jego  metody  iść  dalej  naprzód;  i
dlatego  dochodzą  oni  niekiedy  do  wyników  innych  niŜ  te,  jakich
Ŝ

yczyłby sobie Husserl. Nie jest to zatem „szkoła”.

Fenomenologowie pracowali na bardzo róŜnych terenach. JuŜ w

pierwszym  tomie  „Jahrbuch...”  pojawiło  się  całe  bogactwo  tematów.
Przede wszystkim tom ten zawiera Idee czystej fenomenologii Husserla.
Jest to w pewnym sensie praca z teorii poznania: analiza świadomości
przy  poznawaniu  róŜnych  przedmiotów.  Przy  tym  zostaje  rozwinięta
problematyka  całych  mnogości  aktów  świadomych,  świadomych
operacji itd., a takŜe metodologia samej fenomenologii.

Obok tego znajdujemy w tym tomie wielkie dzieło Schelera,

YKŁAD PIERWSZY

ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

Formalizm w etyce a materialna etyka wartości, będące rozprawa z
formalną etyka Kanta, Następnie Moritza Geigera Przyczynki do
fenomenologii rozkoszy estetycznej

, a zatem pewien fragment estetyki.

Alexander Pfänder publikuje tam Fenomenologią usposobień

; jest to

szczególnego

rodzaju

psychologia.

Wreszcie

Adolf

Reinach

przedstawia Aprioryczne podstawy prawa cywilnego

, rozprawę z

filozofii prawa. A więc juŜ w pierwszym tomie wystąpiła róŜnorodność
badanych przedmiotów, która nadal pozostała charakterystyczna dla
fenomenologii. Podobnie mają się rzeczy w późniejszych tomach
„Jahrbuch...”, a takŜe w innych pismach fenomenologów. Wskutek tego
fenomenologią interesowali się badacze róŜnych specjalności.

Chcąc dzisiaj mówić o Husserlu, nie wolno zapomnieć, iŜ jest

jeszcze za wcześnie na syntetyczne omówienie jego filozofii — przede
wszystkim  dlatego,  Ŝe  duŜa  część  jego  spuścizny  nie  została  jeszcze
opublikowana. Ponadto w historii wystąpiły trzy róŜne aspekty filozofii
Husserla,  względnie  jego  oddziaływania.  Aspekt  pierwszy  —  to
filozofia  Husserla  taka,  jaka  się  przedstawia  w  świetle  pism,  które  on
sam opublikował. Chodzi mianowicie o następujące dzieła i daty:

W roku 1891 ukazała się Filozofia arytmetyki, tom I

. Po nim

miał nastąpić tom drugi, jednak Husserl odrzucił następnie zarówno
uzyskane w tej ksiąŜce wyniki, jak i zastosowaną w niej metodę
badania.

1900/01: Badania logiczne. Między Filozofią arytmetyki a Bada-

niami minęło zatem dziesięć lat, w czasie których Husserl opublikował
tylko niewielkie artykuły krytyczne. Dotąd nie wiadomo dokładnie, co
właściwie robił on przez te lata. Odnośne rękopisy częściowo zaginęły,

Moritz Geiger, Beitrage zur Phänomenologie des ästhetischen Genusses,

„Jahrbuch...” Bd I: 1913.

Alexander Pfänder, Zur Phänomenologie der Gesinnungen, „Jahrbuch...”, Bd

I: 1913 i Bd III: 1916.

Adolf Reinach, Die apriorischen Grundlagen des bürgerlichen Rechts,

„Jahrbuch...”, Bd I: 1913.

Edmund Husserl, Philosophie der Arithmetik. Psychologische und logische

Untersuchungen, Erster Band, Haale-Saale 1891.

częściowo  nie  są  jeszcze  odcyfrowane.  Wiemy  tylko,  Ŝe  przestał  on
zajmować  się  problematyką  Filozofii  arytmetyki  i  poświęcał  duŜo
uwagi  współczesnym  pracom  logicznym.  Wobec  Algebry  logiki

Schrödera  nastawiony  był  bardzo  krytycznie;  zarazem  pracował  nad
krytyką  logiki  psychologistycznej  i  szukał  ścisłej  drogi  filozoficznego
ugruntowania  logiki.  Owocem  tych  lat  są  Badania  logiczne;  po  ich
opublikowaniu milczał znowu ponad 10 łat, wypełnionych intensywną
pracą  nad  róŜnorodnymi  zagadnieniami.  Szukał  teraz  drogi
ugruntowania filozofii w ogóle.

W roku 1911 ukazał się niewielki artykuł w czasopiśmie „Logos”:

Filozofia jako nauka ścisła

. W nim występuje po raz pierwszy słowo

„fenomenologia”; w pierwszym bowiem wydaniu Badań logicznych
nazywa on tę filozofię „opisową psychologią” (Brentano). Ta niewielka
praca jest pierwszym rezultatem całego dziesięciolecia poszukiwań
nowej filozofii.

Przychodzi następnie rok 1913, w którym ukazują się Idee czystej

fenomenologii,  Księga  I.  Ogólne  wprowadzenie  do  czystej  fenomeno-
logii;  zawierają  one  istotną  część  wyników  badań  Husserla  po  roku
1901.  W  rękopisie  istniały  jeszcze  dwa  inne  tomy.  Edith  Stein  jako
asystentka  Husserla  przygotowała  je  do  druku  w  czasie  wojny  i
przedłoŜyła Husserlowi w roku 1918. Nie był on jednak zadowolony z
tej  redakcji.  Przyczyną  tego  był  prawdopodobnie  fakt,  iŜ  uczynił  on
tymczasem znaczne postępy w analizie pierwotnej świadomości czasu i
w problematyce konstytutywnej, umacniając się zarazem coraz bardziej
w  swych  tendencjach  idealistycznych.  Później  przekazał  Husserl  tekst
innemu  swemu  asystentowi.  Ludwigowi  Landgrebemu,  który
przygotował drugą redakcję. Ta redakcja równieŜ jednak nie zadowoliła
autora, tak Ŝe aŜ do jego śmierci obie dalsze części Idei pozostawały w
rękopisie.

W latach 1929/30 opublikował Husserl Logikę formalną i

Ernst Schröder, Vorlesungen über die Algebra der Logik, Bd l - C, Leipzig

1890 - 95.

Edmund Husserl, Philosophie als strenge Wissenschaft, „Logos” (Tübingen),

Bd I: 1910 - 11, s. 289 - 341. Wyd. ksiąŜkowe: Frankfurt/M 1965.

YKŁAD PIERWSZY

ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

transcendentalną i Medytacje Kartezjańskie. Logika liczy około 250
stron, Medytacje Kartezjańskie mają mniejszą objętość. Oba te dzieła
charakteryzują

się

doniosłym

zwrotem

idealizmowi

transcendentalnemu, całkowitym przesądzeniem sprawy na rzecz tego
idealizmu.

Ostatnią datą w tym wyszczególnieniu jest rok 1937. Ukazała się

wówczas pierwsza część ksiąŜki Kryzys nauki europejskiej a
fenomenologia transcendentalna. Ta pierwsza część ma około 100
stron, reszta jednak nie była jeszcze gotowa. W lecie 1937 roku Husserl
zapadł na cięŜką chorobę, z której nie miał juŜ wyzdrowieć.

Ci wszyscy, którzy nie byli u Husserla ani w Getyndze, ani potem

we Fryburgu, utworzyli sobie obraz jego filozofii na podstawie
wspomnianych pism. Na tej podstawie moŜna by napisać historię myśli
twórcy fenomenologii, myśli, która oddziałała istotnie historycznie w
ten sposób zagranicą czy w innych ośrodkach uniwersyteckich itd.

Drugi aspekt filozofii Husserla uzyskamy, jeśli weźmiemy pod

uwagę fakt, iŜ wykładał on bez przerwy na uniwersytetach przez około
35 lat i wykładał swą własną filozofię. Wykłady miewał dwu rodzajów.
Z  jednej  strony  były  to  tzw.  „wielkie”,  czterogodzinne  wykłady  dla
szerokiej  publiczności,  a  więc  „historia  filozofii”,  „Kant”,  „Idealizm
niemiecki”  itd.  To  było  właściwie  przekazywanie  przyswojonej    sobie
znajomości  literatury  filozoficznej.    Przemawiał  na  nich  raczej  jako
uczony niŜ jako filozof.

Istniały jednak równieŜ wykłady innego typu; były to tzw. ,,małe”,

dwugodzinne wykłady, w środę i sobotę od dwunastej do pierwszej. Na
tych  wykładach  Husserl  nigdy  nie  mówił  o  innych  filozofach,  Tęcz
zawsze  przedstawiał  własne  myśli  dotyczące  zagadnień,  nad  którymi
właśnie  pracował.  Były  to  m.  in.  „Wprowadzenie  do  fenomenologii”,
,,Podstawowe  zagadnienia  fenomenologii”,  „Wybrane  zagadnienia
etyki”  itd.  Często  powtarzany  wykład  logiki,  choć  był  wykładem
czterogodzinnym,  był  jednak  przeznaczony  dla  specjalistów.  RównieŜ
np. w semestrze letnim roku 1912, gdy przybyłem do Getyngi, Husserl
wykładał  rzeczy,  których  sam  nigdy  nie  opublikował,  a  które  później
miały stanowić treść drugiej księgi Idei.

Wreszcie prowadził Husserl ćwiczenia seminaryjne; jako tekst

czytany  słuŜyły  najczęściej  prace  klasyków  filozofii,  głównie
Kartezjusza,  Berkeleya,  Hume'a  i  Kanta.  Nie  była  to  jednak  analiza
tekstu  we  właściwym  znaczeniu  i  nauka  historycznego  objaśniania
poglądów    autora,  lecz  przede  wszystkim  analiza  fenomenologiczna
zagadnień  i  stanów  rzeczy,  na  które  wskazywał  tekst.  Była  to  feno-
menologia  uprawiana  na  marginesie  cudzych  wywodów.  Czasem
prowadziło  to  do  bardzo  daleko  idących  analiz  fenomenologicznych,
zapuszczających  się  na  teren  własnych  badań  Husserla.  Zwłaszcza
między  1920  a  1930  rokiem  był  Husserl  niezmiernie  twórczy  i  wy-
kładał  szereg  rzeczy,  które  istnieją  do  dzisiaj  tylko  w  notatkach  słu-
chaczy.  Jednak  wykłady  te  oddziałały  na  szereg  pokoleń  ówczesnych
studentów, których główni przedstawiciele wykształcili się następnie na
samodzielnych  filozofów,  pracujących  zarówno  w  Niemczech,  jak  i
poza ich granicami.

Te „małe” wykłady, jak równieŜ seminaria, stanowiły dla Husserla

pewnego  rodzaju  eksperymenty  myślowe.  Wykładał  tam  rzeczy
opracowane,  ale  jeszcze  nie  całkowicie  jasne,  nie  całkowicie  skoń-
czone.  Husserl  powiedział  raz,  Ŝe  nauczył  się  najwięcej  od  swych
uczniów  na  proseminariach.  Dopiero  od  nich  mianowicie  moŜna  się
nieraz  nauczyć,  jak  trzeba  rzecz  wyrazić,  aby  była  właściwie  zrozu-
miana  przez  innych.  ToteŜ  Husserl  często  powtarzał  „te  same”  wy-
kłady,  zawsze  jednak  w  nieco  zmienionej,  coraz bardziej  rozwiniętej  i
opracowanej  redakcji.  Szukał  teŜ  często  róŜnych  dróg  głębszego
potraktowania tego samego kompleksu zagadnień.

Rękopisy robocze i wykłady stanowią w swoim rozwoju i w swym

faktycznym  oddziaływaniu  drugi  aspekt  filozofii  Husserla.  Niestety,
brałem udział w seminariach i słuchałem wykładów w Getyndze tylko
od  wiosny  1912  roku  do  wybuchu  wojny  oraz  w  lecie  1915  roku,
później  zaś  we  Fryburgu  w  roku  1916.  We  Fryburgu  jednak
pracowałem przede wszystkim nad pracą doktorską i nie uczęszczałem
na  wszystkie  wykłady.  Ale  w  roku  1916  rozmawiałem  z  Husserlem
prawie  codziennie.  Bywałem  u  niego  zwykle  po  kolacji,  nieraz  do
późnej  nocy;  dzięki  tym  rozmowom  uzyskałem  wgląd  w  zagadnienia,

YKŁAD PIERWSZY

ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

nad którymi wówczas właśnie pracował.

Trzecim aspektem rozwoju i wpływu fenomenologii Husserla są

jego  rękopisy.  Pracował  on  nad  nimi  codziennie,  tylko  z  krótkimi
przerwami,  przez  czterdzieści  lat.  Przeprowadził  np.  ogromne  badania
nad  czasem  i  odkrył  róŜne  jego  aspekty;  badał  tzw.  ukonstytuowany,
wypełniony

czas,

pierwotny

czas,

zagadnienia

wiadomości

konstytuującej czas itd. Są to wszystko terminy, które będą wyjaśnione
w dalszym ciągu. Pewne fragmenty tych badań nad czasem z lat
1905/06

zostały ogłoszone dopiero w roku 1928. Przygotowała je do

druku równieŜ Edith Stein. Czytałem te rozwaŜania w jej redakcji w
czasie mej wizyty u Husserla w roku 1927 i ode mnie dowiedział się o
nich Heidegger, który ostatecznie wydał je w roku 1928. Są to tak
zwane Wykłady o fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu

RównieŜ około roku 1918 pracował Husserl prawie dwa lata nad

problematyką czasu; prawdopodobnie pozostawało to częściowo w
związku z moją rozprawą doktorską o filozofii Bergsona. Te powstałe
w Bernau manuskrypty widziałem w roku 1927; był to duŜy plik
rękopisów dotąd nie opublikowany.

Istnieje np. równieŜ obszerny wykład z lat 1908/09 dotyczący

przestrzeni i rzeczy; dalej — zajmujące Husserla przez długi czas
rozwaŜania na temat tak zwanej „pierwszej filozofii”, dziś juŜ opu-
blikowane w dwu tomach

itd.

Na podstawie tych ok. 30 000 kart rękopisów moŜna się obecnie

zorientować w przebiegu autentycznej historii myśli Husserla. Dopiero

Jak stwierdza Boehm we wstępie do wydania krytycznego (por. niŜej,

odsyłacz 18), tekst ten obejmuje materiały z lat 1906 - 1917. JuŜ wydanie z 1928
zawiera równieŜ „Dodatki i uzupełnienia z lat 1905 - 10”.

Edmund Husserl, Vorlesungen zur Phänomenologie des inneren

Zeitbewusstseins, herausgegeben von Martin Heidegger, „Jahrbuch...”, Bd IX: 1928

osobno, Halle 1928. Wyd. krytyczne, uzupełnione szeregiem rękopisów: Edmund
Husserl, Zur Phänomenologie des inneren Zeitbewusstseins (1892-1917), hrsg. von
Rudolf Boehm, Husserliana Bd X, Haag 1966.

Edmund Husserl, Erste Philosophie (1923/4), hrsg. von Rudolf Erster Teil,

Kritische Ideengeschichte, Husserliana Bd VII, Haag 1956; Teil, Theorie der
phänomenalogischen Reduktion, tamŜe Bd VIII, Haag 1959.

znajomość  tych  manuskryptów,  a  takŜe  porównanie  ich  z  opu-
blikowanymi  przez  Husserla  ksiąŜkami,  oraz  znajomość  konkretnej
zawartości  jego  wykładów  od  roku  1901  pozwoliłaby  ustalić,  jak  się
rzeczywiście  rozwijała  myśl  Husserla.  Na  to  będziemy  jednak  musieli
jeszcze  poczekać  wiele  lat,  Dotychczasowe  tomy  Husserliana  udo-
stępniły  tylko  część  jego  rękopisów.  O  tym,  kim  był  Husserl  jako
filozof,  dowiemy  się  zatem  dopiero  po  ogłoszeniu  dalszych  manu-
skryptów. Dopiero wówczas moŜna by dobrze opracować jego poglądy
rzeczowo, systematycznie i historycznie.

Wszystko, co zamierzam tu mówić o Husserlu, jest naturalnie

tylko  ułamkiem  tego,  co  moŜna  by  powiedzieć  na  podstawie  lektury
jego  pism  (opublikowanych  przez  niego  samego,  następnie  zaś  na
podstawie 12 tomów, ogłoszonych po wojnie). Czasem wykorzystałem
równieŜ  niektóre  rozmowy,  przeprowadzone  z  Husserlem  w  róŜnym
czasie  od  roku  1912/13,  Aby  jednak  rozumieć  fenomenologię,  trzeba
przenieść  się  myślą  w  sytuację  teoretyczną  i  przypomnieć  sobie  prądy
umysłowe, z których powstała jako pewnego rodzaju protest.

Jak juŜ wspomniałem, w okresie między Filozofia arytmetyki a

Badaniami    logicznymi    stanowisko      Husserla      doznało      radykalnej
zmiany. Był to dla niego pewnego rodzaju kryzys. Filozofia arytmetyki
była  wynikiem  sposobu,  w  jaki  wykształcił  się  on  na  filozofa.
Urodzony  na  Morawach,  udał  się  na  studia  matematyczne  do  Berlina.
Studiował  oczywiście  takŜe  filozofię,  ale  specjalizował  się  w  mate-
matyce, i to jako uczeń Weierstrassa;  jego praca  doktorska  dotyczyła
rachunku  wariacyjnego,  a  zatem  pewnego  szczegółowego  działu
matematyki. Jako obywatel austriacki powraca po studiach do Wiednia.
Niewiele wiemy, co tam robił. Legenda głosi, Ŝe wysłuchany pewnego
dnia  wykład  Franciszka  Brentana  wywarł  na  nim  takie  wraŜenie,  Ŝe
odtąd poświęcił się filozofii pozostając pod silnym wpływem Brentana.

Jak wiadomo, Brentano był pierwotnie duchownym katolickim,

członkiem  zakonu  Franciszkanów;  interesował  się  zagadnieniami
metafizycznymi,  problematyką  Boga  itd.  Po  soborze  watykańskim  w
roku 1870 wystąpił z zakonu, pozostał jednak duchownym katolickim.
Poświęcił  się  wówczas  całkowicie  filozofii,  zapoznając  się  przede

YKŁAD PIERWSZY

ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

wszystkim z poglądami Johna Stuarta Milla. W roku 1874 opublikował
tom pierwszy Psychologii z empirycznego punktu widzenia

, (tom

drugi nie ukazał się). Jest to ksiąŜka napisana  w  duchu czasu.  Były  to
lata  załamania  się  filozofii  idealizmu  niemieckiego,  a  wraz  z  nim
poniekąd  załamania  filozofii  ówczesnej  w  ogóle;  jako  zwycięzca  zaś
pozostały na placu nauki przyrodnicze. Zdawało się, Ŝe filozofia naleŜy
juŜ do przeszłości. Jeśli nie brać pod uwagę historyków filozofii, oraz
niektórych  filozofów,  takich  jak  np.  Hermann  Lotze  —  niektórzy
zainteresowani  filozoficznie  przyrodnicy,  jak  Theodor  Fechner,
Wilhelm  Wundt,  Hermann  Helmholtz,  zwrócili  się  ku  psychologii.
Starano  się  ją  opracować  jako  teren  nie  opanowany  przez  nauki
przyrodnicze,  posługując  się  przy  tym  metodami  tych  nauk,  przede
wszystkim  zaś  eksperymentem.  W  roku  1860  ukazała  się  pierwsza
ksiąŜka wychodząca z tego punktu widzenia: Elementy psychofizyki G.
T. Fechnera, ugruntowanie psychologii empirycznej, eksperymentalnej.
Rzecz szczególna, Ŝe ksiąŜka ta wyrosła z zagadnienia metafizycznego:
stosunku  materii  i  ducha,  które  autor  stara  się  rozwiązać  na  drodze
empirycznej  i  eksperymentalnej.  Gdzie,  zdaniem  Fechnera,  stosunek
ten dochodzi do skutku? Tam,  gdzie ma miejsce  kontakt człowieka ze
ś

wiatem zewnętrznym, gdzie zatem bodźce zewnętrzne względnie

procesy fizykalne działają na zmysły. To miejsce styku poddano więc
badaniu eksperymentalnemu, badając przez dziesiątki lat zmysłowe
dane wraŜeniowe i ich stosunek do bodźców zewnętrznych.

Ta nowa psychologia stworzona została przez przyrodników.

Fechner  był  fizykiem,  Wilhelm  Wundt  pierwotnie  był  fizjologiem,
następnie  załoŜył  w  roku  1879  pierwszy  instytut  psychologiczny  w
Lipsku, Ernst Mach był równieŜ fizykiem, który stworzył takŜe swoistą
psychologię.  Jego  główne  dzieło  zatytułowane  jest  Analiza  wraŜeń

zaś jego pierwszy rozdział nosi tytuł „Uwagi antymetafizyczne”.

Franz Brentano, Psychologie vom empirischen Standpunkt, Bd I, Leipzig

1874. Wyd. pośmiertne w 3 tomach, rozszerzone o teksty nie opublikowane za Ŝycia,
Leipzig 1924 - 28.

Ernst Mach, Beitrage zur Analyse der Empfindungen, Jena 1886, 5. wyd.

znacznie rozszerzone pt. Die Analyse der Empfindungen, Jena 1906.

Wyraźnie  traktuje  się  tu,  pod  firmą  psychologii,  o  zagadnieniach
metafizycznych.  Tak  więc,  choć  byli  oni  wszyscy  przekonanymi
psychologami, zarówno Fechner, Wundt, jak równieŜ Mach, zajmowali
się  zagadnieniami  filozoficznymi.  Jednym  zaś  z  najwybitniejszych
psychologów, którzy zajmowali się tzw. „wraŜeniami”, był wielki fizyk
owych czasów — Helmholtz.

Tak przedstawia się jedna strona nowej psychologii, która była nie

tylko ściśle empiryczna, ale równieŜ antymetafizyczna i stanowi próbę
ustalenia na terenie psychofizyki ścisłych, dających się wyrazić
matematycznie praw.

Brentano jest w roku 1874 równieŜ przeciwnikiem metafizyki. Nie

zamierza on jednak uprawiać psychologii eksperymentalnej, lecz czysto
opisową, podejmuje opis tego, co psychiczne, tj., jego zdaniem opis
ś

wiadomości. Nieświadome procesy psychiczne — to dla Brentana

sprzeczność.

Ta psychologia opisowa ma jednak, według Brentana, być pod-

stawową  nauką  filozoficzną.  Wszystkie  inne  dyscypliny  filozoficzne
mają  być  na  niej  oparte,  równieŜ  np.  etyka,  estetyka  itd.  winny  być
najpierw  potraktowane  psychologicznie.  Psychologia  ma  szukać  ich
ostatecznych  podstaw  w  przeŜyciach,  które  naleŜy  dokładnie  opisać.
Psychologia,  jako  podstawowa  nauka  filozoficzna,  rzuca  cień  na  po-
zostałe dyscypliny filozoficzne, w szczególności na logikę. Cień ten nie
jest juŜ psychologią, tylko psychologistyczną filozofią.

Taka oto sytuacja stanowi właśnie tło Filozofii arytmetyki

Husserla. Jako matematyk interesuje się on przedmiotami matematycz-
nymi,  ale  sposób,  w  jaki  to  czyni,  wzięty  jest  z  psychologii  opisowej
Brentana.  MoŜna  wykazać,  Ŝe  juŜ  tu  wychodzi  on  nieco  w  swej
metodzie  poza  Brentana.  Pojawiają  się  u  niego  ślady  nowego  sposobu
podejścia,  którego  odmienności  od  psychologu  opisowej  Brentana  nie
uświadamia  sobie  sam  Husserl,  uwaŜający  swą  pracę  za  opis
psychologiczny.  W  kaŜdym  jednak  razie  przedmioty  matematyki,  w
szczególności arytmetyki, a zatem liczby, mnogości itd., opisywane są
jako twory lub zjawiska psychiczne.

Filozofia arytmetyki miała być dziełem dwutomowym; tom drugi

YKŁAD PIERWSZY

ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

jednak nie ukazał się. Gottlob Frege, który pracował równieŜ nad
podstawowymi pojęciami arytmetyki, napisał o tym dziele recenzje
negatywną

Zarzucał

przede

wszystkim

Husserlowi

psychologiczne  traktowanie  tworów  matematycznych.  Recenzja  ta
musiała  wywrzeć  na  Husserlu  wraŜenie.  Wydaje  mi  się  jednak,  Ŝe  to
nie  wystarczyło,  aby  wskazać  Husserlowi  nową  drogę  badawczą:  on
sam  musiał  tę  drogę  znaleźć,  równieŜ  argumentów  krytycznych  prze-
ciwko psychologizmowi w logice nie otrzymał od Fregego, lecz znalazł
je sam.

W owym czasie istniało juŜ wiele dzieł z zakresu logiki algebra-

icznej.  Husserl  czytał  i  recenzował  niektóre  z  nich  w  latach  dzie-
więćdziesiątych  ubiegłego  stulecia,  m.  in.  czytał  Algebrą  logiki
Schrödera.  Rzecz  dziwna  przy  tym,  Ŝe  on,  który  wszak  był  matema-
tykiem, nie uznał logiki algebraicznej. Nie chodzi mi tu o wyniki — to
inna sprawa — ale o metodę. Badacze, którzy pierwsi rozwinęli logikę
algebraiczną,  byli  przekonani,  Ŝe  jest  ona  najlepszym  sposobem
podejścia  do  zagadnień  logicznych.  Formalne  systemy  dedukcyjne
buduje się przecieŜ do dzisiaj. Husserl powiada na to: „Bardzo pięknie,
ale to nie pomaga mi zrozumieć, czym są właściwie twory logiczne. To
mi  nie  wystarcza”.  Były  to  systemy  pięknie  opracowane,  ale  przecieŜ
oparte  na  konwencjach;  a  to  nie  było  dla  Husserla  rozwiązaniem
zagadnienia tworów logicznych,

Szuka on zatem dalej. Istniał pewien zupełnie zapomniany filozof,

Bernhard Bolzano, który Ŝył w Pradze Czeskiej mniej więcej w
pierwszej połowie wieku XIX. Z powodu jakichś zatargów z Ko-
ś

ciołem (Bolzano był duchownym katolickim) zabroniono publikacji

jego prac. Mimo to przyjaciele ogłosili jego dzieło pt. Teoria nauki

czterech  tomach.  Zawiera  ono  przede  wszystkim  analizę  róŜnych
tworów  logicznych,  pojęć,  zdań,  wniosków,  związków  między  zda-
niami,  teorii.  Analiza  ta  nie  jest  ani  analizą  psychologiczną,  ani  bada-
niem empirycznym. Jest to renesans lub moŜe raczej narodziny nowego

„Zeitschrift für Philosophie und philosophische Kritik”, Bd 103: 1894, s.

313-332.

Bernhard Bolzano, Wissenschaftslehre, Sulzbach 1837.

a priori, i to takiego, które być moŜe miał na myśli Kant. Kant jednak
obciąŜył swą teorię a priori róŜnymi, w gruncie rzeczy metafizycznymi,
załoŜeniami dotyczącymi kategorii apriorycznych i apriorycznych form
naoczności, stanowiącymi, według niego, coś w rodzaju ściany między
nami  i  światem.  Cały  ten  aparat  pojęciowy  Krytyki  czystego  rozumu
trzeba odrzucić, a jednak zachować słuszne twierdzenie podstawowe, iŜ
istnieje  sposób  poznania  róŜny  od  „doświadczenia”,  który  umoŜliwia
matematykę.  Tej  teorii  jako  koniecznych  „pojęć  intelektu”  nie  przejął
teŜ  ani  Bolzano,  ani  potem  Husserl;  niestety,  zachowali  oni  jednak
słowo  „a  priori”.  Stało  się  to  przyczyną  powaŜnych  nieporozumień,
cięŜkich  zarzutów  stawianych  do  dziś  fenomenologii  Husserla.
Pozytywna  nauka  Bolzana  o  pojęciach,  zdaniach,  tj.  o  ,,pojęciu  w
sobie”,  „zdaniu  w  sobie”  itd.  —  była  tym,  co  przekonało  Husserla,  iŜ
zagadnienia  logiczne  trzeba  potraktować  inaczej  niŜ  to  czyni
psychologizm.

Najpierw jednak chciał się on jeszcze przekonać, Ŝe psychologizm

nie  da  się  utrzymać  na  terenie  logiki,  Ŝe  jest  teorią  fałszywą.  Dlatego
teŜ pierwszy tom Badań logicznych zawierał krytyczne rozprawienie się
z  błędami  psychologizmu  w  logice,  prowadzące  ostatecznie  do  idei
czystej  logiki  jako  nauki  apriorycznej  o  teorii  naukowej.  Rzeczowa
krytyka psychologizmu wychodzi u Husserla daleko poza to, co uczynił
w  tym  względzie  Frege.  RównieŜ  koncepcja  czystej  logiki  wychodzi
poza to, co znaleźć moŜna u Fregego. Pierwszy tom Badań logicznych
przyj ety został w Niemczech z wielkim aplauzem.

W rok później ukazał się drugi tom Badań. Zawiera on sześć róŜ-

nych rozpraw, luźno ze sobą związanych. Wszyscy czytelnicy spodzie-
wali  się,  Ŝe  w  tomie  tym  zawarta  będzie  filozoficzna  (nie  matema-
tyczna)  logika  Husserla;  bowiem  podtytuł  tomu  pierwszego  brzmiał:
Prolegomena do czystej logiki. Nastąpiło jednak zaskoczenie: w drugim
tomie  nie  było  logiki.  Były  tam  natomiast  róŜne  inne  rzeczy.  Główną
część  tomu  drugiego  stanowią  rozprawy  piąta  i  szósta,  będące  analizą
aktów  intencjonalnych,  świadomości  intencjonalnej,  i  to  w  dwojakiej
formie: rozprawa piąta traktuje o tzw. „aktach sygnitywnych”, a zatem
o czystych aktach myślowych, o myśleniu nie-naocznym, oraz zajmuje

YKŁAD PIERWSZY

ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

się wyjaśnieniem pojęcia „sensu” czy „znaczenia”. Szósta natomiast ma
za przedmiot tzw. „wypełnienie” intencji w takim czy innym
doświadczeniu bezpośrednim, w poznaniu naocznym. A zatem
opracowanie

wziętego

bardzo

szerokim

sensie

pojęcia

„doświadczenia”

czy

intuicji,

jednak

nie

rozumieniu

Bergsonowskim, lecz raczej Kartezjańskim. Obie rozprawy razem dają
odgraniczenie sfery logicznej. W jaki jednak sposób Husserl dochodzi
do tych wyników? Na drodze drobiazgowej analizy aktów
intencjonalnych domniemań, tzw. aktów sygnitywnych.

Husserl opowiadał mi kiedyś: „Wie pan, jaka była reakcja, gdy

ksiąŜka się ukazała? Powiedziano: to powrót do psychologizmu”. Winę
za  to  ponosi  częściowo  sam  Husserl.  We  wprowadzeniu  do  drugiego
tomu  Badań  logicznych  określa  on  bowiem,  na  wzór  Brentana,  swój
własny  sposób  postępowania  jako  „psychologię  opisową”.  Nie
wiedział,  Ŝe  zrobił  coś  innego.  Kilka  lat  później  starał  się  to  skory-
gować.  Ale  dopiero  w  roku  1911  powiedział:  To  nie  jest  psychologia,
to jest właśnie „fenomenologia”. Drugi tom Badań logicznych zawierał
analizy, ukazujące nam ad oculos, jak naleŜy analizować świadomość.
Nie tak, jak to czyniono dawniej, sprowadzając złoŜoną świadomość do
elementów; nie tak, jak np. czynił to John Locke, którego podstawową
myślą  było,  iŜ  istnieją  idee  proste  i  złoŜone  i  Ŝe  trzeba  wszędzie
wyodrębnić  to,  co  proste,  z  tego,  co  złoŜone.  Przeciwnie:  trzeba  ująć
ś

wiadomość w Ŝywym płynięciu, w Ŝywym stawaniu się całości, i

niczego nie rozbijać na elementy. Trzeba się teŜ starać wyjaśnić
intencjonalność świadomości.

Były to pierwsze wglądy, dokonane przez Husserla. Czy szedł w

nich  za  czyimś  wzorem?  Miał  pewnych  poprzedników.  Jednym  z
najbardziej  znanych  był  William  James,  który  starał  się  w  swej
Psychologii dać inną analizę świadomości niŜ to zazwyczaj czyniono w
atomistyczno-asocjacjonistycznej  tradycji  angielskiej.  Niestety  jednak
Husserl znał Jamesa tylko ze skróconego niemieckiego przekładu jego
psychologii.

Innym filozofem, który wywarł pewien wpływ na Husserla, był

równieŜ uczeń Brentana, młodszy kolega Husserla i mój nauczyciel,

Kazimierz Twardowski. Napisał on niewielką ksiąŜkę O treści i
przedmiocie przedstawień, rozprawa psychologiczna

. Jest to równieŜ

analiza  opisowa  aktów  świadomych,  przeprowadzona  w  sposób  dość
znacznie  odbiegający  od  tego,  jak  to  zazwyczaj  czyniono  w
psychologii.  Istnieje  nie  opublikowana  recenzja  Husserla  z  pracy
Twardowskiego,  świadcząca  o  tym,  Ŝe  Husserl  około  1895  roku  wie-
dział  juŜ  duŜo  o  tym,  jak  naleŜy  przeprowadzać  takie  analizy  świa-
domości.  Krytykuje  on  pewne  rzeczy  u  Twardowskiego;  widać  jednak
równieŜ, jak dokładnie przestudiował jego pracę.

Istniał jednak wówczas równieŜ trzeci wielki analityk świado-

mości (słowo „analityk” wydaje się tu niezupełnie dozwolone, a jednak
oddaje ono to, o co chodzi), którego Husserl nie znał. Był to Bergson.
On  równieŜ  odkrył  świadomość  w  jej  Ŝywym  płynięciu,  w
przeciwstawieniu  do  jej  sztywnego  ujęcia  przez  brytyjską  psychologię
asocjacyjną.  Stało  się  to  najpierw  w  O  danych  bezpośrednich
ś

wiadomości

potem zaś w Materii i pamięci

. Prace te zawierały całą

teorię konkretnego trwania, równieŜ analizę ,,perception pure” i
„perception concrete”. Husserl nie znał tych waŜnych dziel Bergsona
przed wydaniem Badań logicznych. Przekonałem się o tym osobiście.

Tom II Badań zawiera ponadto trzy rozprawy, rzucające światło

na  sens  całych  rozwaŜań  zawartych  w  tej  ksiąŜce;  w  szczególności
wskazują  one  na  to,  Ŝe  nie  są  to  jednak  rozwaŜania  psychologiczne.
Przede  wszystkim  chodzi  o  drugą  rozprawę  pod  tytułem  Idealna
jedność  «species»  (Die  ideale  Einheit  der  «Species»  und  die  neueren
Abstraktionstheorien).  Jest  to  polemika  z  empirystami  brytyjskimi:
Lockiem,  Humem  i  in.  Czego  dotyczy  ta  polemika?  Jak  wiemy,

Kazimierz Twardowski, Zur Lehre vom Inhalt und Gegenstand der

Vorstellungen, Eine psychologische Untersuchung, Wien 1894. Przekład polski
Izydory Dąmbskiej w: Kazimierz Twardowski, Wybrane pisma filozoficzne, War-
szawa 1965.

Henri Bergson, Essai sur les données immediates de la conscience, Paris

1889. Wyd. krytyczne w: Henri Bergson, Oeuvres, Paris 1963.

Henri Bergson, Matiere et mémoire. Essai sur la relation du corps á1'esprit,

Paris 1896. Wyd. krytyczne, zob. odsyłacz poprzedni.

YKŁAD PIERWSZY

ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

empiryści  brytyjscy  odrzucili  tzw.  idee  „wrodzone”  Kartezjusza;
naturalnie,  odrzucili  równieŜ  idee  Platońskie.  Ich  zdaniem,  wszelka
wiedza  pochodzi  z  doświadczenia  i  zawiera  się  w  nim.  Odpowiednio,
nie  istnieją  teŜ  przedmioty  idealne  ani  poznanie  róŜne  od  tego,  jakie
pochodzi  z  doświadczenia.  Przeciwko  nim  Husserl  broni  w  drugiej
rozprawie  jedności  species.  Istnieje  coś  takiego  jak  species.  Na  jakiej
drodze  stara  się  Husserl  to  wykazać?  Przez  wskazanie  na  wewnętrzną
sprzeczność  wszystkich  dowodów  empirystów,  mających  wykazać
nieistnienie species.

Poszukując species aktu intencjonalnego stwierdzamy, Ŝe nie cho-

dzi  tu  o  akt  indywidualny,  spełniony  przeze  mnie  obecnie,  w  jego
zmienności  w  płynącej  świadomości.  Szukamy  tego,  co  jest  dla  tego
aktu  istotne,  co  czyni  go  aktem  intencjonalnym  i  bez  czego  nie  byłby
nim.

Później, w tomie pierwszym Idei Husserl nie uŜywa juŜ terminu

„species”, lecz mówi o

;

,istocie” (Wesen). Gdy przybyłem do Getyngi

na wiosnę 1912 roku mówiło się, Ŝe fenomenologia jest nauką o istocie
czystej  świadomości.  Wszędzie  staraliśmy  się  odnaleźć  tę  istotę  i
ukazać  ją  jako  fenomen.  Byliśmy  przekonani,  iŜ  istnieją  fenomeny
„biel” oraz róŜność „bieli” i „czerwieni”. Istnieje jedna czerwień, która
moŜe  się  ukazać  jako  ta  sama  w  wielu  róŜnych  rzeczach.  Jeśli  np.
mamy  dwa  kapelusze,  moŜemy  je  porównać  i  stwierdzić,  czy  są  pod
względem  barwy  jednakowe,  czy  teŜ  róŜne.  To,  w  czym  są  one  „tym
samym”, czymś jednakowym, jest właśnie ukazującą się w nich czystą
jakością,  czystym  eidos  czerwieni,  tym  samym  kształtem  itd.  Aby  to
naocznie  zrozumieć,  nie  potrzeba  przyjmować  Platońskiej  teorii  dwu
ś

wiatów. Husserl mówi: „Nie jestem platonikiem, nie potrzebuję

przyjmować  pozaświatowych  «idei».  Mówię  o  czymś,  co  moŜna
przecieŜ  wypatrzyć  w  tym  świecie,  w  konkretnych  rzeczach,  nie
utoŜsamiając  «czerwieni»  z  indywidualnymi  momentami  czerwieni
wielu czerwonych rzeczy. Trzeba tylko widzieć”. RóŜnica tedy między
psychologią empiryczna a tą analiza „fenomenologiczną”, jaką uprawia
Husserl,  leŜy  przede  wszystkim  w  tym,  Ŝe  on  szuka  idei  —  idei
spostrzeŜenia  zmysłowego,  idei  bycia  rzeczą  (der  Dinglichkeit)  aktu

intencjonalnego itd.

Badania logiczne zawierają dalej rozprawę trzecią; nosi ona oso-

bliwy  tytuł  „Nauka  o  całościach  i  częściach”.  CóŜ  to  jest?  Znamy  to
obecnie  bardzo  dobrze  pod  inną  nazwą.  Mniej  więcej  w  tym  samym
czasie  opublikował  mianowicie  Alexius  Meinong  —  brentanista,
kolega  Husserla  —  szereg  rozpraw  pod  wspólnym  tytułem  Teoria
przedmiotu

— a więc formalna, aprioryczna teoria formy wszelkich

moŜliwych przedmiotów, w szczególności rzeczy; równieŜ. jednak
przedmiotów matematycznych, formy procesów, formy zdarzeń, formy
ś

wiata itd. Husserl zapoczątkował te badania kilka lat wcześniej niŜ

Meinong

zupełnie

skromnymi

analizami

„samodzielnych”

„niesamodzielnych” treści (jak to nazywał). Tak np. barwa czegoś jest
momentem  niesamodzielnym,  nie  moŜe  ona  istnieć  bez  tego,  co
barwne.  Zaś  samodzielna  moŜe  być  tylko  całość,  nie  to,  co  nazwane
zostało  częścią.  Istnieją  części,  które  nie  mogą  być  wyodrębnione  z
całości i takie, które moŜna wydzielić. Mając jabłko, mogę podzielić je
na  szereg  części  i  kaŜda  część  (kawałek)  jest  wówczas  równie
samodzielna,  jak  samo  jabłko.  Gdy  jednak  wezmę  pod  uwagę  barwę
jabłka,  stwierdzam,  Ŝe  nie  moŜe  ona  istnieć  bez  tego,  co  barwne,  bez
jabłka. — Był to tylko przykład mający wskazać kierunek rozwaŜań. Z
nich  rozwinęła  się  później  u  Husserla  tzw.  „ontologia  formalna”.
Pracowało  nad  nią  później  wielu  badaczy.  Istnieje  np.  formalna
ontologia  wartości;  próbował  ją  budować  zarówno  sam  Husserl,  jak  i
Max  Scheler.  MoŜliwa  jest  równieŜ  analiza  materialna  wartości  —  to
juŜ jednak inna sprawa.

Mamy tu zatem znów do czynienia z początkami pewnej nauki

apriorycznej,  która  jako  formalna  teoria  leŜy  u  podstaw  wszelkich
matematycznych,  formalnych  teorii  dedukcyjnych;  jednakŜe  ma-
tematycy nie widzą tego ostatecznego tła. Zaczynają oni od aksjomatów
i sądzą, Ŝe w ich postaci ustalają pewne konwencje. Tego zaś, co tkwi
za  aksjomatami,  co  dane  jest  pierwotnie,  nie  chcą  juŜ  uznać,  gdyŜ

Alexius Meinong, Untersuchungen zur Gegenstandstheorie und Philosophie,

Leipzig 1904.

YKŁAD PIERWSZY

ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

wchodzi  tu  w  grę  pewna  intuicja.  Tego,  co  nam  mówi  intuicja,  ich
zdaniem  często  nie  da  się  utrzymać.  Intuicja  właśnie  jest  źródłem
błędów.  Dlatego  teŜ  traktuje  się  aksjomaty  jako  czyste  konwencje.
Jednocześnie  zaś  przeprowadza  się  tak  daleko  idąca  formalizację,  iŜ
pozostają  tylko  bezsensowne  znaki,  które  jedynie  układa  się  obok
siebie  w  pewien  sposób;  z  tego  sposobu  ułoŜenia  mają  one  czerpać
swój sens. Jest to zresztą znów myśl, którą odnaleźć moŜna w historii
filozofii;  oczywiście  nie  u  Platona,  lecz  u  Leibniza.  Tego  jednak
dzisiejsi matematycy nie wiedza. Są oni sceptycznymi pozytywistami i
ufają  raczej  własnym  konwencjom,  niŜ  „intuicji”,  jeśli  ją  nawet
niekiedy próbują uzyskać.

Wreszcie mamy w Badaniach logicznych jeszcze jedną rozprawę,

na którą trzeba zwrócić uwagę. Jest to rozprawa czwarta pod tytułem
„Idea czystej gramatyki”.

Istniał wprawdzie między uczniami Brentana ktoś, kto równieŜ

zajmował się językiem; był to Anton Marty. Napisał on dzieło filo-
zoficzne o języku

. Traktuje on jednak „gramatykę ogólną” jako naukę

empiryczną, w gruncie rzeczy psychologiczną. Husserl natomiast rzucił
tu  pewne  zupełnie  podstawowe  myśli  dotyczące  „czystej”  gramatyki.
MoŜna przede wszystkim próbować przeprowadzić aprioryczną analizę
struktury  zdania  prostego,  która  słuŜyłaby  za  podstawę  gramatyki.
Następnie  zaś  moŜna  starać  się  o  wyjaśnienie  sensu  pierwotnych
funkcji logicznych, wyjaśnienie przeprowadzone zupełnie inaczej niŜ to
czynią  logistycy  z  tzw.  ,,stałymi  logicznymi”.  Te  idee  Husserla  nie
obumarły.  Obecnie  np.  Max  Hartmann  usiłuje  stworzyć  gramatykę
formalną; równieŜ wielu innych próbowało stworzyć to, o co chodziło
Husserlowi:  nieempiryczną  naukę  o  języku.  Empiryczne  badania  nad
językiem  są  oczywiście  równieŜ  moŜliwe  i  całkowicie  uprawnione  —
to  jasne.  Jednak  ta  gramatyka  „empiryczna”  opiera  się  znów  na
podstawie teoretycznej, którą jest ,,czysta gramatyka” taka, jaką zaczął
opracowywać Husserl w tej rozprawie.

Anton Marty, Untersuchungen zur Grundlegung der allgemeinen Grammatik

und Sprachphilosophie, Bd I, Halle 1908.

Jeśli teraz zestawimy zagadnienia, które interesowały Husserla;

analizy  róŜnych  form  świadomości  —  sygnitywnych  aktów
intencjonalnych, obok aktów prowadzących do wypełniania się intencji
znaczeniowych  —  dalej  polemikę  dotyczącą  czystych  species  oraz
ugruntowanie  ontologii  formalnej,  wreszcie  zaś  koncepcję  czystej  gra-
matyki  —  to  z  samych  poruszonych  tematów  widać,  Ŝe  nie  była  to
bynajmniej  psychologia  opisowa  w  stylu  Brentana.  Jest  to  zupełnie
nowe  spojrzenie  na  nowe,  związane  ze  sobą  zagadnienia  dotyczące
filozoficznych podstaw logiki. Są to zatem jednak badania „logiczne”.
Niestety,  nawet  w  przedmowie  Husserla  czytamy,  Ŝe  jest  to  psycho-
logia opisowa.

Brak tu jednak jednej rzeczy, pojawiającej się potem u Husserla;

jest  to  tzw.  ,,czysta  świadomość”.  Mówiłem  dotąd  tylko  o  świado-
mości,  o  świadomości  intencjonalnej.  Husserl  stara  się  zanalizować
istotę  aktów  świadomości,  operacji  świadomości,  jej  przemian  itd.
Wszystko  to  bada  on  w  perspektywie  istoty,  idei  ogólnej.  Nie  ma
jednak mowy o tym, o czyją świadomość chodzi. Nie jest powiedziane,
czy jest to świadomość ludzka, czy teŜ konkretna świadomość inna niŜ
ludzka.  Mogę  uprawiać  tę  analizę  istoty  na  mojej  konkretnej
ś

wiadomości i nie potrzebuję przy tym zakładać, iŜ jestem rzeczywiście

człowiekiem  tak  a  tak  zbudowanym  fizjologicznie,  Ŝe  jestem  w
określony sposób uwarunkowany moją naturą psychofizyczną, światem
realnym  itd.  Mogę  analizować  świadomość  immanentnie,  samą  w
sobie.  Stąd  do  ,,czystej  świadomości”,  o  jakiej  Husserl  będzie  potem
mówił, jest jednak jeszcze dość daleko.

Minął zatem rok 1901, i Husserl zamilkł następnie znowu na

trzynaście lat. Dopiero po owych trzynastu latach ukazały się jego Idee
czystej  fenomenologii,  Księga  pierwsza.  Czytaliśmy  je  wraz  z
Husserlem na seminarium roku 1913/14; słuchaliśmy takŜe uwag, jakie
czynił  o  swej  ksiąŜce.  I  wtedy  ogarnęło  członków  seminarium  pewne
zdziwienie. Nie było to to, czegośmy oczekiwali. Nagle czytamy takie
zdania  jak  (powrócę  jeszcze  później  do  tej  sprawy):  „Jeśli  skreślimy
czystą  świadomość,  to  skreślimy  świat”!  —  ,,Jeśli  nie  ma  czystej
ś

wiadomości, to nie ma i świata”! Husserl uczył nas przez wiele lat: Z

YKŁAD PIERWSZY

ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

powrotem  do  rzeczy,  do  konkretu,  nie  zaś  do  abstrakcji,  teorii  itd.  Do
konkretu — to było wybawienie. Zamiast tego otrzymujemy w Ideach
obszerne  analizy  świadomości,  transcendentnego  spostrzeŜenia
zewnętrznego,  rozwaŜania  dotyczące  tego,  co  jest  a  co  nie  jest
efektywnym  składnikiem  świadomości;  i  natrafiamy  na  wymaganie,
aby przed przejściem do analizy tego, co wiemy o samych „rzeczach”,
przeprowadzić  „redukcję  fenomenologiczną”  —  i  aby  dochodzić  do
„rzeczy”  okręŜną  drogą,  poprzez  analizę  świadomości.  Przeszedłszy
przez  te  wszystkie  analizy  dochodzi  on  tam  do  wniosku:  jeśli  nie  ma
ś

wiadomości i nie ma czystego Ja — to nie ma równieŜ świata. Świat

jest  korelatem  skomplikowanej  mnogości  subiektywnych  operacji
owego  Ja;  zaś  spełniające  je  Ja  —  to  nie  ja,  Ingarden,  ja,  realny
człowiek  w  realnym  świecie,  lecz  czyste  Ja,  Ja  filozofujące.  Trzeba
jakoś nie brać pod uwagę „mnie” jako człowieka.

Została tu zatem zastosowana jakaś szczególna metoda, róŜniąca

się wyraźnie i w sposób istotny od postępowania w Badaniach logicz-
nych.  Spotykamy  obecnie  równieŜ  pewne  rozstrzygnięcia  sprawiające,
przynajmniej  na  pierwszy  rzut  oka,  wraŜenie  rozstrzygnięć
metafizycznych,  których  wypowiadania  Husserl  byłby  dawniej  raczej
skłonny unikać. Między rokiem 1900 i 1913 zaszło zatem coś waŜnego
—  dokonał  się  jakiś  decydujący  kryzys,  z  nim  zaś.  oczywiście,  wiąŜą
się  ściśle  wszystkie  rękopisy  Husserla  z  tego  okresu,  znane  nam  do
dzisiaj jedynie w niewielkiej części. Przed Ideami pojawiła się w ciągu
tego  okresu  tylko  jedna  rozprawa  pod  tytułem  Filozofia  jako  nauka
ś

cisła. „Ścisła” nie znaczy tu: nauka matematyczna. Chodzi o

aprioryczną  naukę  materialną,  która  ma  być  „ścisła”,  tj.  zbudowana  w
sposób  odpowiedzialny  i  ostatecznie  uzasadniona.  To  ostateczne
uzasadnienie  musi  być  zawarte  w  ramach  samej  filozofii,  musi  ono  w
niej jakoś dojrzeć. Musimy znaleźć teren, na którym nic moŜe juŜ być
podane w wątpliwość. Metodą, jaka ma do tego doprowadzić, jest tzw.
transcendentalna  redukcja  fenomenologiczna,  która  jednak  rozwinięta
została dopiero w tomie pierwszym Idei. JednakŜe Filozofia jako nauka
ś

cisła nie wyjaśnia zmiany, która doprowadziła do stanowiska Idei.

Później będziemy musieli zająć się tym bliŜej.

Powróćmy teraz do sytuacji w filozofii europejskiej przed rokiem

1900,  aby  na  tej  podstawie  rozumieć  sens,  w  jakim  filozofia  Husserla
od  Badań  logicznych  po  Idee  stanowiła  protest  przeciw  zwykłemu
wówczas  sposobowi  filozofowania;  była  to  mianowicie  w  ostatnich
dziesięcioleciach  przed  ukazaniem  się  Badań  logicznych  albo
psychologia — i to empiryczna, eksperymentalna lub opisowa — albo
teŜ  neokantyzm.  Husserl  przeciwstawia  się  temu  i  wybiera  zupełnie
inną  drogę.  Z  neokantyzmem  rozprawi  się  on  znacznie  później.  Na
razie  jest  to,  jak  juŜ  wspomniałem,  polemika  z  psychologizmem  i  ze
współczesnym sposobem filozofowania. Aby na razie tylko krótko ten
sposób  naszkicować,  powiedzmy:  była  to  epoka  odbudowywania
filozofii  po  załamaniu  się  idealizmu  niemieckiego,  przede  wszystkim
szkoły Heglowskiej, które nastąpiło około połowy stulecia. Odbudowa
ta postępowała dwiema drogami: z jednej strony w postaci psychologii,
która  była  zarazem  zamaskowaną  filozofią,  z  drugiej  zaś  strony  w
nawiązaniu  do  dawniejszej  filozofii,  przede  wszystkim  do  Kanta,
równieŜ  jednak  do  róŜnych  dawniejszych  systemów  filozoficznych  aŜ
do Arystotelesa. Przede wszystkim rozwinęła się w tym czasie nauka o
filozofii  i  powoli  wykształciła  się  filozofia  regresywna,  polegająca  na
myśleniu  przy  pomocy  cudzych  myśli  i  cudzej  aparatury  pojęciowej
oraz na ich ciągłym przetwarzaniu i uzupełnianiu przeprowadzanym w
wielkim  oddaleniu  od  rzeczywistości  i  przy  pewnej  ślepocie  na  jej
konkretną postać naoczną. W przeciwieństwie do tego, stara się Husserl
zrealizować  inny  sposób  filozofowania,  aby  w  pewnym  sensie  odkryć
inny  świat  —  świat  fenomenów,  z  którymi  mamy  ciągle  do  czynienia
nie  wiedząc  o  tym,  Ŝe  je  rzeczywiście  posiadamy.  Dzieje  się  tak,
poniewaŜ jesteśmy ciągle skierowani przedmiotowo na to, co znajduje
się w przestrzeni i w czasie; równieŜ zaś dlatego, iŜ jesteśmy zarazem
skłonni ujmować to — mimo całego wołania o „doświadczenie” — od
razu  w  szacie  gotowych  pojęć  abstrakcyjnych,  dostarczonych  przez
naukę. O tym, Ŝe przeŜywamy przy tym ciągły strumień zjawisk, dzięki
którym dane nam są rzeczy — w ogóle nie  wiemy, tak jak nie uświa-
damiamy  sobie  jasno  konkretnej,  naocznej  postaci  owych  rzeczy.  To
wszystko ma dopiero zostać odkryte w nowym, sposobie filozofowania.