1

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

I. SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA

1. Pojęcie „lokalności” i jego źródłosłów

Lokalny [łac. lokalis – konkretne miejsce, usytuowanie w szerszej przestrzeni] – miejscowy, umiej-
scowiony, przypisany do miejsca.

2. Gmina jako układ lokalny (przykład społeczności Montaillou)

Gmina – instytucjonalny i polityczny wyraz społeczności lokalnych, wspólnota władająca okre-
ślonym terytorium i stanowiąca względnie zamknięty system – układ lokalny. W gminach roz-
grywały się procesy zmiany i rozwoju oraz powstawały wielkie innowacje.

Informacje o społecznościach lokalnych prawie nigdy nie były wpisywane do kronik. Jedynie w
przypadku ingerencji monarchy lub kościoła w ich życie takiej społeczności czasem dokonywano
notatek na jej temat.

Dokładna charakterystyka społeczności Montaillou w Akwitanii zamieszczona została zamieszczo-
na w czasie interwencji inkwizycji. Podstawową jednostką strukturalną tej społeczności był domus
lub ostal – budynek, który gromadził właścicieli i ich dzieci, dalszych krewnych i służbę, którzy
wspólnie tworzyli rodzinę o charakterze patrylinearnym

1

i patrylokalnym

2

. Cała społeczność była

naturalną wspólnotą rodzin. Wiele rodzin przetrwało tam do dnia dzisiejszego (wieś powstała w
czasach Karolingów, VIII wiek) – jest to przykład „długiego trwania” takiej społeczności, choć jej ist-
nienie jest współcześnie zagrożone przez emigrację mieszkańców.

3. Społeczność lokalna (local society) – ujęcie idealno-typologiczne

Społeczność lokalna powinna skupiać nie więcej niż 5000 mieszkańców (podobnie sądził Platon).
Ludzie znają się bezpośrednio i utrzymują kontakty twarzą w twarz. Powyżej tej liczby narasta
anonimowość, słabnie kontrola społeczna, pojawia się syndrom samotności w tłumie, występują
patologie.

Każda taka społeczność wymaga oprawy instytucjonalnej, to znaczy powinna posiadać szpital,
przedszkole, szkołę, zakład pracy, kościół, cmentarz.

Cmentarz jest szczególną formą społecznej pamięci, kotwicą społeczności lokalnej, bowiem skupia
tych którzy od niej odeszli, tych, którzy w niej pozostają oraz tych, którzy do niej dopiero przyjdą.
Zwrócił na to uwagę w powieści Sto lat samotności Gabreil G. Marqez opisując wyimaginowaną spo-
łeczność Macondo.

Historię społeczności budują również zdarzenia, lokalni bohaterowie, mity i legendy, które powo-
dują jej „długie trwanie”.

4. Zbiorowość terytorialna (community) jako zagrożenie dla społeczności lokalnych

1

Rodzina patrylinearna – dziedziczenie nazwiska i majątku występuje po ojcu.

2

Rodzina patrylokalna – małżeństwo zamieszkuje w domu rodzinnym męża, kobieta włączona zostaje do grupy, w której żyje mąż.

2

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

Zbiorowość terytorialna – nowy element struktury społecznej, który kształtuje się na obszarach
(osiedla, zespoły mieszkaniowe) zurbanizowanych. Jej geneza ma ścisły związek z cywilizacją
przemysłową, która powoduje przestrzenną koncentrację dóbr i ludzi, przekształcenia gospodarki
rolnej i migrację ludności wiejskiej do przemysłu.

5. Społeczność lokalna a zbiorowość terytorialne - rozróżnienie

Społeczności lokalne są lepiej zorganizowane niż zbiorowości. W zbiorowości dominuje słabsza
więź i integracja wewnętrzna, niższy poziom indywidualnej i zbiorowej identyfikacji, wyższa go-
towość do migracji, słabsze poczucie odrębności od innych, rozluźnione relacje z osobami bliskimi
fizycznie, niskie poczucie wspólnoty gospodarowania.

6. Społeczność lokalna jako siła sprawcza rozwoju

Społeczności lokalne są głównym podmiotem i animatorem rozwoju lokalnego (endogennego), w
którym najważniejszą rolę odgrywają czynniki wewnątrzsystemowe.

a. Koncepcja zmiany immanentnej Pitrima Sorokina jako teoretyczny układ odniesienia

Koncepcja zmiany immanentnej – typ rozwoju, który wykorzystuje wewnętrzny potencjał zbio-
rowości. Warunkiem koniecznym takiego rozwoju jest partycypacja jednostek i wspólnot.

Partycypacja – pojęcie, które występuje w trzech kontekstach, jako:



mobilizacja – obejmuje proces mobilizacji społecznej i politycznej.

Społeczna polega na przygotowaniu i gotowości społeczeństwa do zmiany ustalonego po-
rządku i zastąpienia go innym, efektywniejszym.
Polityczna odnosi się natomiast do działalności grup ludzi, rządów, elity władzy, partii
zmierzających do uzyskania poparcia społecznego dla własnych programów, doktryn, ide-
ologii.



decentralizacja władzy i zarządzania – cesja uprawnień przypisanych dotąd instytucjom i

organizacjom centralnym na rzecz lokalnych.



proces włączania do działań społecznych ludzi zmarginalizowanych, wykluczonych.

b. Układ lokalny jako ważny element szerszej struktury

Istnieje potrzeba spojrzenia na procesy globalne „od dołu”, czyli w podstawowych elementach
struktury. W układach lokalnych bowiem znajdują swoje odbicie wszystkie zjawiska i procesy. Nie
można ich traktować jako izolowanych całości, lecz należy je rozpatrywać jako elementy szerszego
układu. Układ lokalny jest powiązany na wielu różnych płaszczyznach wielostronnymi relacjami –
pionowymi z układami hierarchicznymi oraz poziomymi z systemami równorzędnymi:



polityczna płaszczyzna – układ lokalny jest umiejscowiony w układzie władzy państwowej

i hierarchii administracyjnej,



ekonomiczna płaszczyzna – zakres działalności układu lokalnego jest zestawiany z działal-

nością innych,

3

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009



społeczna płaszczyzna – wytwarza się struktura klasowo-warstwowa, dochodzi do werba-

lizacji interesów grupowych,



kulturowa płaszczyzna – zróżnicowanie stylów życia, kształtowanie się poczucia identyfi-

kacji i tożsamości z danym miejscem.

c. Typy przekształceń układów lokalnych

Cztery zasadnicze typy przekształceń układów lokalnych pod wpływem bodźców zewnętrznych:



układ lokalny przyjmuje i adaptuje nowy element, który staje się ważnym czynnikiem

rozwojowym, a stosunki układają się na zasadzie koegzystencji przynoszącej wzajemne ko-
rzyści;



nowy czynnik zewnętrzny zagraża interesom układu lokalnego, co prowadzi do jego roz-

kładu i zniszczenia – gwałtowny proces rozkładu lokalnego powoduje przekształcenie
miejsca w obszar, a społeczność w zbiorowość (np. w wielkich aglomeracjach, które wchła-
niają układy lokalne);



układ lokalny istnieje obok i niezależnie od nowych struktur, stara się zachować względną

autonomię i tożsamość – tradycyjny układ trwa niemal nienaruszony w zupełnie nowym
otoczeniu (np. getta bogatych);



obawa przed „obcymi” w mieście prowadzi do kształtowania się społeczności lokalnych na

wspólnym terytorium (np. na obszarach metropolitalnych lokalne społeczności strachu, które
zamykają się w swoich zespołach mieszkaniowych).

Wszystkie te przekształcenia zmierzają w podobnym kierunku: miasta przekształcają się z obszary
zurbanizowane, które wchłaniają tereny rolnicze i wsie, gdzie powstają podmiejskie osiedla. We-
wnątrz tych obszarów, na dwóch biegunach, żyją społeczności:



lokalne, które zachowują swoją tożsamość, ale coraz szerzej ulegają marginalizacji,



nowe, żyjące w zamkniętych osiedlach.

7. Poszukiwanie utraconej wspólnoty

Powrót do lokalizmu opiera się na grze odpychania i przyciągania – odpycha miasto ze wszystki-
mi uciążliwościami, a przyciąga wieś z mitologią natury.

Jednym ze sposobów takiej ucieczki są daczowiska – osiedla letniskowe na obszarach atrakcyjnych
krajobrazowo, gdzie natura zostaje oswojona i staje się bezpieczna. Tworzą je tymczasowe spo-
łeczności lokalne, których spoiwem jest samopomoc sąsiedzka.

Innym sposobem jest odtwarzanie społeczności lokalnych. W XIX wieku z wiosek Alp Nadmor-
skich wyemigrowali niemal wszyscy mieszkańcy. Ich dalsze istnienie zapewnione jest ludność
napływającą w czasie weekendu, która jest inicjatorem i animatorem lokalnych świąt, festynów,
etc.

4

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

8. Ideologia lokalizmu

Ideologia lokalizmu – intelektualna i organizacyjna reakcja na procesy koncentracji, centralizacji i
standaryzacji zachodzące w społeczeństwach industrialnych i postindustrialnych.

A. Toffler w Trzeciej fali wymienia sześć głównych cech tworzących szyfr społeczeństw industrialnych: standaryzacja,
specjalizacja, synchronizacja, koncentracja, maksymalizacja, centralizacja.

9. Lokalizm a globalizm

Dwie koncepcje świata społecznego:

KATEGORIA/ORGANIZACJA SPOŁ.

LOKALIZM

GLOBALIZM

DEFINICJA PRZESTRZENI

miejsce oswojone, mała ojczyzna, wartość
użytkowa

pole realizacji celów gospodarczych i
czynnik maksymalizacji zysku

PODSTAWOWE CELE

zabezpieczenie społeczne, jakość życia,
ochrona przyrody i przestrzeni histo-
rycznej

infrastruktura zabezpieczająca warunki
produkcji i konsumpcji

STRUKTURA WŁADZY

samorządność na bazie terytorialnej
partycypacji obywateli

racjonalizacja biurokratyczna, hierar-
chiczność, dominacja wielkich korporacji

SYSTEM KULTUROWY

tożsamość, autonomia, tradycje histo-
ryczne, komunikacja dwustronna, infor-
macja, empatia

monopol przekazów i jednostronny
strumień informacji, kultura masowa,
standaryzacja znaczeń, atomizacja i
izolacja społęczna

10. Pojęcie małej ojczyzny

Mała ojczyzna – element rzeczywistości społecznej obecny we wszystkich formach kultury spo-
łecznej (media, moda, kultura masowa, wysoka, etc.).

11. Charakterystyka społeczności lokalnej

Cechy charakterystyczne dla społeczności lokalnych:



ograniczona liczba aktorów;



relacje o charakterze bezpośrednim;



wspólnota celów i środków;



mobilizacja do działań prospołecznych;



długie trwanie;



uniwersa symboliczne – zbiór wartości i norm opierających się historycznym przemianom;



oprawa instytucjonalna;



autarkia.

5

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

II.

TRADYCJE BADAŃ SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH

OD MIDDLETOWN DO DZIERZGONIA

1. Monograficzne badania społeczności lokalnych, community studies

a. Badacze i krytycy

Klasycy nurtu:



Robert Redfield – badania społeczności wioskowych, koncepcja kultury ludowej, folk cultu-

re, badania w Yankee City (niedaleko Bostonu)



Robert i Helena Lynd, Lloyd Warner – badania zbiorowości miejskich, studia o Middle-

town;



Józef Chałasiński – przedstawił ważny postulat metodologiczny: badania nie wszystkich

lecz jednego, wybranego problemu nurtującego badaną społeczność;



Bohdan Jałowiecki – przedstawił dwa nakładające się zjawiska: procesy integracji społecz-

nej ludności, która po wojnie przybyła do Polkowic i przekształcenia społeczności w wyni-
ku gwałtownego uprzemysłowienia,



H. R. Ganz – opisał proces urbanizacji pod wpływem uprzemysłowienia, przestrzeń jako

element konfliktowej gry społecznej.

Krytycy nurtu:



Paweł Starosta – zarzucał niejasność i nieprzydatność terminu community do analiz socjo-

logicznych, brak podstaw teoretyczno-metodologicznych, niski pożytek w rozwoju wiedzy
o procesach społecznych, brak danych ilościowych, niskie znaczenie społeczności lokal-
nych w strukturze społecznej.

b. Funkcja monograficznych badań społeczności lokalnych

Monografia społeczności lokalnej umożliwia opisanie i wyjaśnienie sposobu działania ludzi i
funkcjonowania społeczności lokalnej w całej ich złożoności. Pozwala na różnego rodzaju teore-
tyczne interpretacje w kategoriach systemu społecznego lub koncepcji centrum-peryferie. Nie mo-
że ona zastępować szerszych ujęć statystycznych, które pokazują przestrzenny rozkład zjawisk
społecznych. Oba te podejścia są komplementarne.

c. Geneza nurtu i jego nazwa

Nurt powstał w Stanach Zjednoczonych, kraju bardzo niejednorodnym etnicznie i społecznie.

Pojęcie „społeczeństwo” (community) pierwotnie oznaczało wioskę-społeczeństwo, którą charakte-
ryzowało silne nakładanie się ról i duży stopień wzajemnych powiązań. Pojęcie zostało przenie-
sione na pewien typ zbiorowości miejskiej, charakteryzujący się względną odrębnością i pewnym
stopniem spójności.

W Europie Zachodniej rozpoczęto badania w latach ’70. Zainteresowanie badaniami miało zwią-
zek z kryzysem gospodarczym, który wystąpił w wyniku szoku naftowego, czyli skokowej pod-

6

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

wyżki cen na rynku światowym. Wówczas badacze zakwestionowali globalny model rozwoju i
podjęli badania nad lokalizmem, np. Program Obserwacji Zmian Społecznych skierowany na
uwypuklenie lokalnych determinant faktów społecznych.

Postulaty francuskiego Program Obserwacji Zmian Społecznych:



układ lokalny traktowany jest jako teren w sensie antropologicznym, jako kontekst, w któ-

rym wybrane problemy zostają umieszczone;



badania są empiryczne;



stosuje się jednocześnie wiele narzędzi badawczych;



odrzuca się postulat kompletności badań;



wiara w zdolność przeciwstawiania się układów lokalnych naciskowi społeczeństwa glo-

balnego;



nacisk na czynniki ekonomiczne w definicji przynależności klasowej;



odrzucenie ekonomizmu jako jedynego elementu zdolnego wyjaśnić zachowania społecz-

ne;



historia każdego miejsca w odmienny sposób organizuje stosunki klasowe, istnieje jednak

zawsze lokalna specyfika struktury społecznej.

2. Program Polska lokalna

Polska lokalna – podobny do francuskiego program obserwacji zmian społecznych w skali lokal-
nej zrealizowany w Polsce. Jego inicjatorem był Antoni Kukliński. Badania ujawniły ważną oso-
bliwość naszego społeczeństwa – mikrogrupa stanowi podstawowy element struktury społecznej.

Postulaty polskiego programu Polska lokalna:



istotą podjętych reform państwa powinno być odchodzenie od uniformizującej centraliza-

cji, zwiększenie działań jednostek i grup.

3. Mikrogrupa jako podstawowy element struktury w Polsce

Mikrogrupa – zwykle trwały układ rodzinno-koleżeński, w skład którego wchodzi rodzina nukle-
arna i ludzie pełniący role zawodowe ważne dla funkcjonowania tej rodziny. Więź rzeczowa bar-
dzo silnie wzmacnia emocjonalną i odwrotnie.

Życie przeciętnego Polaka przebiega w mikrogrupach, ponieważ niewielkie znaczenie ma dla nie-
go identyfikacja z grupami zrzeszeniowymi. W efekcie, jednostka uczy się tego, aby oczekiwać
bliskich związków z instytucjami lub osobami. Wzory te natomiast są przekazywane dalej w pro-
cesie socjalizacji.

Konsekwencje strukturalizacji społecznej opartej na mikrogrupach:



wrogość wobec otoczenia instytucjonalnego oraz wszystkich innych nie będących człon-

kami grupy;

7

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009



relatywizm moralny polegający na tolerancji własnych postępowań i rygoryzmie wobec za-

chowań innych;



tworzenie postawy preferujące niekonkurencyjne zachowania społeczne (wyjątek stanowią

intelektualiści);



konsumpcyjne nastawienie do pracy;



niska przynależność do zrzeszeń;



personifikacja instytucji społecznych i przenoszenie wrogości na inne mikrogrupy;



ostre konflikty na tle cech osobowościowych partnerów prowadzące do braku realizacji

wspólnych interesów;



wymiana informacji służy wyłącznie umocnieniu więzi społecznej, nie ma charakteru dys-

kursu;



tendencja do spiskowej interpretacji wydarzeń i poszukiwania wroga;



brak zdolności samoorganizowania się (niska frekwencja w wyborach).

4. Porównanie problematyki programu francuskiego i polskiego

W obu przypadkach celem było pokazanie problematyki globalnej poprzez pryzmat lokalności
oraz przedstawienie czynników lokalnie modyfikujących procesy globalne. W badaniach perspek-
tywy mikro i makrospołeczna zostały ze sobą powiązane.

5. Badania koniunktury gospodarczej i mobilizacji społecznej

Badania koniunktury gospodarczej i mobilizacji społecznej – kontynuacja programu Polska lo-
kalna, badania prowadzone w Europejskim Instytucie Rozwoju Regionalnego i Lokalnego. Dostar-
czyły nowej wiedzy o polskich gminach. Pokazały, że zdolność do podejmowania działań na rzecz
rozwoju lokalnego jest silnie przestrzennie zróżnicowana, a także fakt, iż przemieszczanie się lud-
ności i otwarcie na modernizacyjne wpływy zachodnie sprzyjają rozwojowi lokalnemu. Mitem jest
natomiast potrzeba aktywizacji obywateli, ich obowiązkiem jest jedynie kontrola swoich przed-
stawicieli i udział w wyborach.

6. Biłgoraj, Iława, Tarnowo Podgórne – badanie źródeł rozwoju lokalnego

Źródła rozwoju lokalnego:



obecność lokalnego lidera i miejscowej elity;



tworzenie nowych i rozwój istniejących przedsiębiorstw;



rozwój stowarzyszeń celowych: kulturalnych, gospodarczych, samopomocowych;



liczne uczestnictwo obywateli w wyborach;



tworzenie instytucji wspierających przedsiębiorczość;



nigdzie nie zaistniała pełna partycypacja społeczna.

7. Dzierzgoń – badania procesów transformacji z perspektywy lokalnej

Źródła transformacji systemowej:



odchodzenie od własności państwowej i kształtowanie własności prywatnej;

8

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009



pojawienie się postawy ducha przedsiębiorczości;



powstawanie instytucji i zrzeszeń umożliwiających współpracę w interesie ponadindywi-

dualnym;



zaufanie do władzy lokalnej i instytucji;



postawy egalitarne i duże roszczenia w stosunku do państwa;

9

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

III. SPOŁECZNOŚCI WIOSKOWE

1. Relacja miasto-wieś w różnych ujęciach

Perspektywy badawcze w ujmowaniu miasta i wsi – próba ujęcia całościowego:



ujęcie historyczno-genetyczne – ujęcie relacji wieś-miasto w kategoriach dychoto-

micznych (Fryderyk Engels, H. Lefebvre):

ASPEKT

WIEŚ

MIASTO

EKOLOGICZNO-PRZESTRZENNY

dominacja środowiska naturalnego

dominacja środowiska kulturowego

przestrzeń otwarta

przestrzeń zamknięta

EKONOMICZNY

praca w rolnictwie

praca poza rolnictwem

sezonowy rytm pracy

dobowy rytm pracy

SOCJOLOGICZNY

więź osobowa

więź rzeczowa

przewaga grup pierwotnych

przewaga grup wtórnych

monofunkcyjność zachowań

wielofunkcyjność zachowań

rodzinna organizacja aktywności

pozarodzinna organizacja aktywności

funkcje lokalne

funkcje ponadlokalne

KULTUROWY

tradycja źródłem norm

prawo stanowione źródłem norm

sakralizacja życia społecznego

sekularyzacja życia społecznego

PSYCHOLOGICZNY

konserwatyzm

otwartość



koncepcja miejsko-wiejskiego kontinuum – formy osadnicze i społeczności terytorialne

zawierają się między „idealnym miastem” a „idealną wsią”, których cechy to: środowisko,
aktywność zawodowa, stopień koncentracji, zróżnicowanie, ruchliwość oraz charakter sto-
sunków społecznych (P. Sorokin, C. Zimmerman, R. Redfield).

Społeczność wiejską w tym ujęciu charakteryzuje:

-

większa zależność od przyrody;

-

mniejsza zależność od otoczenia społecznego;

-

przewaga zajęć rolniczych;

-

mniejsza gęstość zaludnienia;

-

większe rozproszenie;

-

jednorodność społeczna;

-

mniejsza ruchliwość horyzontalna i wertykalna, ruch między nimi na charakter jed-

nostronny ze wsi do miasta;

10

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

-

stosunki społeczne oparte na stycznościach bezpośrednich, osobowych, typu

wspólnotowego;

-

mały rozmiar;

-

izolacja, uspołecznienie oparte na bardzo bliskich stosunkach;

-

przewaga elementów sakralnych;

-

nieformalna kontrola społeczna oparta na tradycji przekazywanej ustnie;

-

stanowi zintegrowaną całość;

-

posiada

instytucje

w

pełni

zaspokajające

jej

zakres

potrzeb.



krytyka koncepcji kontinuum – społeczności wiejskie nie są wolne od antagonizmów i

podziałów (Oskar Lewis), różnice między wsią i miastem są wynikiem wielu procesów
oddziałujących na inne poziomy społeczne, na wieś przenikają wzory miejskie, a do miasta
– wiejskie (D. Dewey).

2. Model tradycyjnej społeczności wioskowej w średniowiecznej Europie

Tradycyjna społeczność wioskowa – model społeczności wiejskiej, ukształtowany w Średnio-
wiecznej Europie i obecny również w Polsce.

Jedną z cech tej społeczności lokalnej był status jednostki o charakterze całościowym, niezróżnico-
wanym i niepodzielnym. Była to społeczność zamknięta, obejmująca wszystkie prawie funkcje
życia zbiorowego swych członków i przeciwstawiająca się społecznościom i wsiom innym, gru-
pom i organizacjom istniejącym poza nią. Zaspokajała najważniejsze potrzeby swych członków,
obejmowała jednostkę we wszystkich płaszczyznach jej życia.

Funkcje wsi uzupełniały funkcje rodziny przede wszystkich w tych dziedzinach, w których rodzi-
na nie była samowystarczalna. Społeczność wioskowa pełniła funkcje: ekonomiczną, administra-
cyjną, zabezpieczającą, kulturalną, wychowawczą oraz kontrolną.

Wszystkie te cechy społeczności wioskowej reprodukowały się niemal niezmienne w kolejnych
pokoleniach poprzez ustny przekaz tradycji w procesie socjalizacji. Wszelkie wzory z zewnątrz
jakie napływały na wieś, były natychmiast odrzucane.

3. Urbanizacja wsi

Przyczyny rozkładu tradycyjnej społeczności wioskowej:



upowszechnienie szkolnictwa – nauczyciel był nową instytucją, nie mieszczącą się w ra-

mach tradycji, przekazującą wiedzę młodym pokoleniom,



industrializacja i migracja za chlebem do miast – dzieliła rodziny i zmieniała układ trady-

cyjnej hierarchii, migranci dostarczali rodzinom nowych wzorów;



nowe zawody – wieś traciła rolniczy charakter;



przenikanie miejskiego stylu życia – wskutek oddziaływania mass-mediów;



mechanizacja.

11

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

4. Miejska kolonizacja

Wioski podmiejskie stały się terenem, gdzie przybysze z miasta budowali stałe i letniskowe domy.
Następowała wymiana usług i kształtowały się nowe relacje sąsiedzkie.

Mechanizm przekształceń tradycyjnych społeczności wiejskich ukazuje Edward Redliński w Konopielce
– wieś Taplary.

12

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

IV. SPOŁECZNOŚCI LOKALNE W ZBIOROWOŚCI WIELKIEGO MIASTA

1. Klasyczna szkoła chicagowska

a. Pojęcie „ekologii społecznej” – human ecology

Ekologia społeczna, ludzka – pojęcie pojawiło się w podręczniku socjologii R. E. Parka i W. E.
Burgessa w 1921 roku. Jest to nurt, który w naukach społecznych wykorzystywał orientację ekolo-
giczną. W nurcie ekologicznym mieści się szkoła chicagowska.

b. Pojęcie „obszaru kulturowego” – cultural area

Obszar kulturowy – terytorium zamieszkałe przez społeczność o zbliżonych cechach kulturowych
i ich określonej konfiguracji.

c. Przedmiot badań

Społeczna morfologia miasta – badania zanikania i kształtowania społeczności lokalnych w zbio-
rowościach wielkich miast podejmowane przez badaczy chicagowskich, nawiązujące bezpośred-
nio do tradycji ekologii społecznej. Miasto w tym ujęciu posiada własną morfologię, z którą skore-
lowane są procesy segregacji.

Podstawowe jednostki morfologiczne:



naturalne obszary – charakterystyczne dla zbiorowości terytorialnych;



ekonomiczne obszary – charakterystyczne dla zbiorowości terytorialnych;



kulturowe obszary – charakterystyczne dla wspólnot.

d. Miasto jako natura ludzka w ujęciu R. E. Parka

Metaforyczna koncepcja miasta – metafora pogłębiona analizą Ch. H. Cooleya. Określa miasto
jako stan ducha, produkt natury ludzkiej.

Natura ludzka odgrywa szczególną rolę w tworzeniu się miasta. Zaś jednym z elementów konsty-
tuujących naturę ludzką jest instynkt miejskości.

Instynkt miejskości – funkcja czterech podstawowych czynników i ich ostateczna konsekwencja:

-

korzystnych warunków środowiskowych;

-

szybkiego wzrostu ludności;

-

rozwoju technologii i progresywnej kontroli środowiska;

-

rozwoju form organizacji społecznej.

e. Atrybuty miasta

Procesy segregacyjne, selekcja i segregacja – atrybut i naturalny korelat miasta. Procesy te powo-
dują kształtowanie się naturalnych oraz naturalnych stref miasta. Praźródłem procesów segrega-
cyjnych jest rywalizacja jednostek, grup i instytucji o najwartościowsze obszary, która ma charak-

13

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

ter gry o sumie zerowej (zawłaszczenie przestrzeni przez jedną grupę spychało drugą grupę na
obszar gorszy).

2. Neoklasyczna szkoła ekologii, neoekologia

Neoekologia – zmodernizowana teoria ekologii społecznej.

a. Przedmiot badań wczesnego okresu neoekologii

Twierdzenia Wirtha odnoszące się do fundamentalnych cech miasta:

-

liczby ludności i gęstości zaludnienia:

1) im większa liczebność ludzi, tym większa i bardziej prawdopodobna liczba zindywiduali-

zowanych zachowań,

2) indywidualizacja zachowań stanowi podstawę segregacji jednostek według: przynależności

etnicznej, statusu ekonomicznego, społecznego i preferencji,

3) im większa liczebność tym mniej kontaktów osobistych, więcej związków bezosobowych,
4) im większa liczebność ludzi w interakcjach, tym mniejsza spontaniczność zachowań i dzia-

łań;

-

gęstości zaludnienia i zróżnicowanie społeczne mieszkańców:

1) im większa gęstość tym większy poziom zróżnicowania funkcji i aktywności i bardziej zło-

żona struktura społeczna,

2) specjalizacja funkcji i aktywności w wysokim zagęszczeniu prowadzi do ilościowego wzro-

stu kontaktów ludzi i dystansu społecznego,

3) im większa gęstość, tym wyraźniejsze kontrasty,
4) im większa gęstość, tym ostrzejsza walka o przestrzeń, oddzielenie miejsc zamieszkania od

pracy, ekspansja miast,

5) im wyższa gęstość, tym silniejsza segregacja przestrzenna, powstają getta,
6) im większa gęstość, tym więcej frustracji, lęku i samotności;

-

form życia zbiorowego, heterogeniczność:

1) osłabia procesy segregacji,
2) ogranicza akty zawłaszczania przestrzeni miasta,
3) wpływa na nieustanne zmiany grup i układów odniesienia,
4) sprzyja ruchliwości fizycznej mieszkańców,

5)

ograniczają zakres i tempo procesów segregacyjnych

.

b. Przedmiot badań późnego okresu neoekologii

Human ecology Amosa H. Hawleya – formy i struktury organizacyjne zbiorowości terytorialnych i
procesy związane z przystosowaniem społeczności ludzkich do warunków środowiskowych.

Kolektywne życie ludzi obraca się wokół dwóch osi:



symbiotycznej – odnosi się do współzależności jednostek o zróżnicowanych funkcjach,



komensalistycznej – odnosi się do współpracy jednostek o podobnych funkcjach.

Każdy z tych typów posiada siłę integracyjną i dlatego stanowi podstawy spójności zbiorowości
terytorialnej.

14

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

Commensalism, układ symbiotyczno-komensalistyczny – termin w ekologii oznaczający współ-
biesiadowanie, odnoszący się do relacji wzajemnych pomiędzy gatunkami, które dzielą pożywie-
nie i karmią się przy jednym stole.

Typologia grup ze względu na dominację więzów:



korporacyjne – grupy o przewadze więzów symbiotycznych, zbiorowości rozmaitych pro-

ducentów dóbr i usług, wewnętrznie zróżnicowane oraz symbiotycznie zintegrowane, sta-
nowiące element większej całości, w przypadku zagrożenia mogą przybierać charakter ka-
tegoryczny;



kategoryczne, imperatywne – grupy o przewadze więzów komensali stycznych, zbioro-

wości te cechuje protekcyjna, ochronna działalność produkcyjna, nie zaś oraz chęć rozsze-
rzenia władzy i dominacji nad grupami korporacyjnymi (np. stowarzyszenia interesów,
kliki, kluby, związki zawodowe).

3. Gettoizacja

Gettoizacja – zjawisko dzielenia przestrzeni miejskiej na różne enklawy życia społecznego,
względnie izolowane społeczne światy. Może być spowodowana różnicami: poziomu ekonomicz-
nego, cech demograficznych, zdrowotnych, zawodowych, religijnych, etycznych, etc. Mogą być
też efektem autonomicznych wyborów, stylu życia (np. paryskie getta bogaczy) lub marginalizacji.

Gettoizacja powoduje poczucie obcości i wrogości wobec ludzi i grup, z którymi są niewielkie
możliwości wzajemnego przekazu kulturowego. Zmniejsza szanse ruchliwości społecznej.

a. Pojęcia „getta”

Getto – wydzielony w przestrzeni obszar zamknięty.

Getto żydowskie w Wenecji z biegiem lat zaczęło dla swoich mieszkańców stanowić względny układ
lokalny, w którym czas biegł w rytmie „długiego trwania” i stał się sposobem na zachowanie własnej
tożsamości.

b. Agregacja profesjonalna

Agregacja profesjonalna – pracodawcy i pracownicy są tej samej narodowości.

c. Społeczność za bramą

Społeczności za bramą – ogrodzone i strzeżone osiedla zamieszkałe przez wyselekcjonowaną po-
pulację, której główne spoiwo stanowi strach, a przede wszystkim pogarda dla ludzi biedniej-
szych. Zwyle charakterystyczne dla dorobkiewiczów.

Typologia osób zamieszkujących zamknięte osiedla:

-

osoby o podobnym stylu życia,

-

elity,

15

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

-

ludzie poszukujący bezpieczeństwa.

4. Miasto a metropolia

a. Wzorzec miasta wg Maxa Webera

Miasto wg Maxa Webera – przestrzeń posiadająca fortyfikacje (rola obronna i symboliczna), rynek,
własny sąd z przynajmniej częściowo odrębnym prawem, stowarzyszenia, częściową autonomię i
władze wybierane z udziałem obywateli.

Jego ważną cechą konstytutywną jest rynek.

b. Metropolia

Metropolia – rozlewa się w przestrzeni i nie ma wyraźnie określonych granic, obszary o odmien-
nych funkcjach i zróżnicowanej zabudowie są przemieszane i nakładają się na siebie. Metropolia
nie ma zdolności goszczenia ani nie pełni funkcji integracyjnej, w odróżnieniu od miasta. Jej roz-
przestrzenianie się jest nieograniczone.

Mieszkaniec metropolii nie jest członkiem społeczności lokalnej i jest coraz bardziej oderwany od
miejsca. Metropolie są przykładem przestrzeni przypływów, ponieważ zaludniające je populacje
są w ciągłym ruchu. Wytwarzają otwartą cywilizację jednostek i są społecznym tworem, który
powstaje i rozwija się w ciągłym ruchu powodującą stałą nierównowagę. Cywilizacja jednostek
organizuje doświadczenia jednostki żyjącej w różnych kontekstach. Jest węzłem różnorodnych
przepływów, a nie ośrodkiem zarządzania jakimś terytorium.

Metropolia jest gigantycznym rynkiem, towarem i informacją.

W jej przestrzeni przekształcają się, zanikają i kształtują nowe społeczności lokalne o specyficz-
nych cechach.

5. Koncepcja osiedla społecznego

Osiedle społeczne – obszar określony na zasadzie wspólnoty zamieszkiwania oraz sieci wzajem-
nej pomocy i kontaktów osobistych. Koncepcja ta zakładała ograniczenie funkcji mieszkania i sko-
lektywizowanie wielu funkcji rodziny (przygotowywanie posiłków, pranie, opieka nad dziećmi)
oraz nauczanie przyschłych lokatorów jak mają mieszkać (kontrola zachowań przez społeczne
trójki).

Koncepcja nie odniosła powodzenia, ponieważ to nie przestrzeń kształtuje stosunki społeczne, ale
cechy kulturowe grup.

16

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

V. SPOŁECZNOŚCI WIRTUALNE

1. Definicja społeczności, w której mieszczą się kontakty wirtualne

Społeczność – sieci i więzi między osobami, które dostarczają przyjemności, pomocy, informacji,
poczucia przynależności i społecznej identyfikacji.

VI. TERYTORIALNOŚĆ UNIEWAŻNIONA

Układy lokalne mogą zostać rozbite przez nowe formy bezosobowej i sieciowej, zmianę relacji
między ludźmi i ich depersonalizację.

1. Tradycyjne a współczesne społeczności lokalne i regionalne

Jednym z konstytutywnych elementów społeczności tradycyjnych było terytorium, zdefiniowany
obszar identyfikacji. Tymczasem współczesne związki mają charakter eksterytorialny i wirtualny,
sytuowany w przestrzeni. Pojawia się zjawisko od cyrkulacji lub od przestrzeni miejsc do prze-
strzeni strumieni. Towarzyszą mu procesy dematerializacji – związane z produkcją symboli i ich
obrotem, sprzedażą praw autorskich, oprogramowania komputerowego, multimediami, grami,
filmami.

Współcześnie dokonuje się więc:



unieważnienie terytorialności,



wirtualizacja produkcji i jej delokalizacja,



mobilność fizyczna pracowników.

Pod wpływem tych zmian dokonuje się przejście od tradycyjnych społeczności lokalnych do no-
wych form lokalizmu. Ma to związek ze zjawiskiem zw. indywidualizmem sieciowym.

2. Zjawisko indywidualizmu sieciowego

Indywidualizm sieciowy – swobodne przemieszczanie się człowieka, uwikłanego w wielorakie
sieci w płynnej nowoczesności.

3. Lokalizm ideacyjny, wyobrażony.

Termin ojczyzna prywatna pojawił się w nowym kontekście jako lokalizm, ojczyzna ideacyjna.
Zjawisko to ukazał Wojciech Łukowski w pracy pt. Społeczne tworzenie ojczyzn. Intelektualiści, któ-
rzy osiedlili się na Mazurach, przebywając tu wcześniej jedynie sezonowo i rekreacyjnie, potrak-
towali to miejsce jako ojczyznę prywatną, w którą warto zainwestować. Stworzyli wyobrażenie
nowej wspólnoty. Taki typ lokalizmu określa się mianem ideacyjnego lub wyobrażonego.

17

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

VII. TOŻSAMOŚĆ LUDZI, TOŻSAMOŚĆ MIEJSC

Na początku wszyscy jesteśmy lokalni – miejsce narodzin określa naszą tożsamość, przynależność.
Wszystkie następne tożsamości są wtórne. Tożsamość zawiera pewien paradoks – z jednej strony
czyni nas podobnymi do innych, z drugiej odróżnia.

Społeczności lokalne cechuje zdolność odradzania się, trwania, a niekiedy tworzenia na nowo.
Ludzie wykorzenieni szukają sobie podobnych gromadząc się na tych samych obszarach metropo-
litalnych przestrzeni.

1. Kim jestem? Skąd przyszedłem?

Odpowiedź na pytanie Kim jestem? Odsłania poczucie identyfikacji z ludźmi: rodziną, społeczno-
ścią lokalną, klasą społeczną, narodem. Odpowiedź na pytanie Skąd przyszedłem? Ujawnia nato-
miast przywiązanie do miejsca. Miejsce pochodzenia, choć geograficznie określone, często jest mi-
tyczne, ponieważ została zerwana historyczna ciągłość pokoleń, mimo to istnieje jako punkt od-
niesienia.

W obliczu mechanizmów wykorzeniających miejsce staje się złudzeniem, dlatego obszar życia
przestaje być z nim związany. Ludzie żyją dzisiaj nie w miejscu, ale w sferze przepływów. Nierówny
rytm zmian powoduje, że żyjemy nie tylko w różnych przestrzeniach, ale również w różnym cza-
sie.

2. Czynniki społecznej tożsamości

ASPEKT

DAWNIEJ

DZISIAJ

TERYTORIUM

miejsce

przestrzeń

ORGANIZACJA OSIEDLEŃCZA

społeczność lokalna

zbiorowość terytorialna

PODSTAWOWA JEDNOSTKA
OSIEDLEŃCZA

rodzina wielka (familia)

jednostka, rodzina nuklearna

DOMINUJĄCY TYP GRUPY SPO-
ŁECZNEJ

wspólnota

zrzeszenie

DOMINUJĄCA SFERA ŻYCIA

publiczna

prywatna

POZIOM KOMUNIKACJI

wysoki kontekst

niski kontekst

JEDNOSTKA KONTAKTU INTER-
PERSONALNEGO

osoba

rola społeczna

PODSTAWOWA ORGANIZACJA
SPOŁECZNA

rodzina (familia)

jednostka, rodzina nuklearna

DOMINUJĄCY TYP MIESZKAŃCA

człowiek tutejszy (krzak)

przyjezdny (ptak)

WIELOKULTUROWOŚĆ

pogranicze, peryferie

centrum

18

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

3. Pogranicze

Tożsamość narodowa dla wielu mieszkańców pogranicza była kwestią samookreślenia się, wybo-
ru. Wybór ów nie zawsze był świadomy. Bywało, że za człowieka decydował los.

4. Tożsamość

Rozróżniamy tożsamość:



indywidualna tożsamość – nasza własna, subiektywna prawda;



zbiorowa tożsamość – obiektywna, wiedza członków wyznacza granice dostępnej im rze-

czywistości, może podlegać weryfikacji i przekształceniom, pomimo tego jest względnie
niezmienna.

W społecznościach tradycyjnych tożsamość subiektywna, kształtując się w procesie socjalizacji,
była internalizacją tożsamości obiektywnej grupy. Współcześnie jednostka coraz bardziej unieza-
leżnia się od wpływów grupy, społeczności lokalnej i rodziny i sama buduje swoją tożsamość.

5. Znaczenie miejsc i wypełnianie przestrzeni

W toku przyswajania przestrzeni uczymy się kodu-języka zapisanego w materialnych formach,
który umożliwia zrozumienia znaczenia budowli, ulic, placu. Znaczenie poszczególnych miejsc
zostało zakodowane przez ludzi, ale z upływem czasu zmieniało się i zobiektywizowało.

Przestrzeń jest trwałą pamięcią społeczeństwa i istnieją trzy sposoby jej wypełniania:



ilościowe zwiększanie zakresu przestrzeni poprzez wypełnianie jej klatek (miejsc) różny-

mi tekstami;



przegrupowywanie struktury elementów, przez co zmienia się jej charakter;



zapominanie, czyli eliminowanie poszczególnych klatek i form przestrzennych.

6. Miejsce a przestrzeń wg Yi Fu-Tuana

Przestrzeń – bardziej bezosobowa, raczej publiczna, dostępna dla każdego, kto ma powody, aby
się do niej dostać lub w niej przebywać.

Miejsce – należy zawsze do kogoś, a dostęp jest limitowany, symbolicznie lub fizycznie. Jest to
uczłowieczona przestrzeń. Symboliczną i niepowtarzalną emanacją miejsca jest dom rodzinny.

Społeczność lokalną tworzą w pierwszej kolejności ludzie i przypisane im lub zajmowane przez
nich miejsca.

7. Zawłaszczanie przestrzeni

Zawłaszczanie przestrzeni – wytwarzanie miejsca przez nasycanie przestrzeni bez właściwości
nowymi symbolami. Jest jednocześnie przesłanką indywiduacji, uspołecznienia, wyrazem tożsa-
mości indywidualnej i społecznej.

19

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

8. Miasto

Miasta jest miejscem, w którym mogą być także miejsca. Jego mieszkańcy nie traktują miasta w
sposób jednorodny – przeciwnie, rozróżniają poszczególne przestrzenie, oceniając je na podstawie
różnych kryteriów. Wiele z tych miejsc naznaczonych jest wydarzeniami ze zbiorowej i indywidu-
alnej historii nasuwając różne skojarzenia przywołujące wspomnienia. Miejsca takie, które skłania-
ją do refleksji, budzą emocje, składają się na mozaikowy obraz naszego świata, a nie jednolity. W
tym sensie miejsce jest złudzeniem.

20

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

VIII. WŁADZA W ZBIOROWOŚCIACH TERYTORIALNYCH

1. Metody badań władzy lokalnej

Metody badań władzy lokalnej:



pozycyjna metoda (R. S. Lyndowie, W. L. Warner) – poszukiwanie osób lub grup zajmują-

cych kluczowe pozycje w mieście. Doprowadziła do ujawnienia zjawisk:

-

klasa wyższa dominuje i kieruje sprawami zbiorowości,

-

polityczni liderzy są podporządkowani tej klasie, która sprawuje władzę w mieście

w swoim interesie,

-

relacje między klasą wyższą i niższą mają charakter konfliktowy;



reputacyjna metoda (F. Hunter) – badanie silnych wzajemnych powiązań pomiędzy człon-

kami elity. Badania wykazały, że tylko kilka osób ma naprawdę istotny wpływ na sprawy
w mieście. Pokazały również w jaki sposób elita przez silne wzajemne powiązania zacho-
wuje swoją dominacje. Hunter wyodrębnił trzy kategorie liderów:

-

pierwszorzędni – liderzy tej grupy wybierają się nawzajem w sposób systematycz-

ny,

-

drugorzędni – liderzy tej grupy wybierają pierwszą grupę liderów,

-

murzyni;



analiza decyzyjna (R. Dahl) – polega na ocenie społecznej przynależności autorytetów w

mieście, obserwacji zasięgu i rodzaju udziału każdej warstwy społecznej w rozwiązywaniu
problemów lokalnych, analizie procesów decyzyjnych, porównaniu profilu społeczno-
politycznego dysydentów z próbą losową obywateli miasta i badaniu zmian udziału w
wyborach.

Dahl odniósł badania do pięciu typów struktury władzy:

-

typ elitystyczny – przedstawiony przez Huntera typ prywatnych przedsiębiorców,

którym udało się w sposób dyskretny umówić odnośnie do programów politycz-
nych, jakie wspólnie realizowali;

-

typ wielkiej koalicji – kierownicy wielkich organizacji tworzą koalicję w celu wy-

brania osoby mającej zasoby umożliwiające realizację ich wspólnych interesów;

-

typ małej koalicji – kierownicy wyłaniają jedną osobę, ale zgadzają się co do

wspólnej polityki, jest to koalicja oparta na negocjacjach i kompromisach;

-

typ autonomicznych sektorów – zbiorowość dzieli się na organizacje, wewnątrz

których podejmowane są autonomiczne decyzje;

21

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

-

typ konfliktowy – aktorzy wchodzą w konflikt.

Badania Dahla wykazały, że struktura władzy w badanej zbiorowości przeszła od typów autono-
micznych sektorów do wielkiej koalicji. Dahl doszedł do wniosków:



obywatele miasta nie wpływają na decyzje polityczne,



niewielu polityków ma duży wpływ na podejmowane decyzje,



bardzo aktywni aktorzy polityczni powiększają swoją władzę kosztem innych aktorów.

Badania poszerzył T. N. Clark, który stwierdził, że im dana zbiorowość jest bardziej wertykalnie i
horyzontalnie zróżnicowana, tym elity są też bardziej zróżnicowane i proces decyzji jest bardziej
zdecentralizowany.

2. Teoria reżimów

Koncepcja reżimu miejskiego – narzędzie umożliwiające wyjaśnienie różnorodności odmiennych
ścieżek rozwoju miast, dzięki uwrażliwieniu na warunki lokalne i lokalnych aktorów scen miej-
skich. Koncepcja ta stwarza możliwości badań porównawczych w skali jednego kraju oraz w skali
globalnej. W centrum uwagi tej teorii znajdują się zagadnienia kooperacji i koordynacji działania
różnych podmiotów w mieście.

Typy społecznej interakcji:



czysty konflikt – to co jest korzystne dla A, nie jest korzystne dla B;



czysta koordynacja – A i B mają jednakowy stosunek do rozwiązań X i Y, ale obydwoje niezależnie od siebie

preferują to samo rozwiązanie;



kooperacja – konflikt stanowi przeszkodę we współdziałaniu, choć mogłoby ono dać obopólne korzyści (sytu-

acja dominująca w mieście).

Typy władzy operacyjnej:



systemowa – polega na posiadaniu strategicznych pozycji w strukturach społeczno-ekonomicznych (np. przed-

siębiorcy, których decyzje wpływają na dobrobyt społeczny);



zarządzania i społecznej kontroli – polega na możliwości mobilizowania zasobów w celu osiągania dominacji

nad grupami o innych interesach;



koalicyjna – polega na tworzeniu kompromisowego układu sił na zasadach satysfakcjonujących różnych part-

nerów;



społecznego wytwarzania rzeczywistości – polega na wytwarzaniu, a nie narzucaniu i kontroli własnego kie-

runku działań, opiera się na mobilizacji i partycypacji społecznej.

Typologia reżimów miejskich:



reżimy typu organicznego – dążą do utrzymania niezmiennego stanu rzeczy. Uczestników

łączy duże zakorzenienie w lokalnym środowisku, duża wspólnota i polityczna jedność.

22

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

Cechuje je znaczny stopień konsolidacji i możliwość dyktowania warunków we współpra-
cy z siłami pozalokalnymi;



reżimy instrumentalne – realizują cele związane z konkretnymi projektami, a ich uczestni-

cy liczą na osiągnięcie własnych korzyści. Poczucie wspólnoty budowane jest na podstawie
bodźców materialnych, a relacje między uczestnikami to rodzaj politycznego partnerstwa.
Typ ten wymaga negocjacji. Zwykle jest uzależniony od zewnętrznej pomocy dla realizacji
swoich zadań;



reżimy symboliczne – powstają wokół haseł ideologicznych lub związanych z kształtowa-

niem nowego wizerunku miasta. Ich celem jest transformacja. Zaangażowane aktorów
opiera się na wspólnych wartościach i zamierzeniach. Wykorzystuje się symbole wyrażają-
ce słuszność działań. W koalicji takiej jednak występują częste konflikty o cele, sposoby i
kierunki działania.

3. Uwarunkowania funkcjonowania władz lokalnych w Polsce

W okresie PRL o rozwoju i sposobie zagospodarowania miast decydowała woluntarystyczna de-
cyzja władzy, która realizowana była przez urbanistów.

W okresie transformacji o przestrzeni miejskiej zaczęły decydować samorządy terytorialne, przed-
siębiorcy, dawni właściciele nieruchomości oraz instytucje i prywatne osoby. Zmniejszyła się rola
właz centralnych – polegała jedynie na uchwalaniu ogólnych projektów przestrzennych. Prze-
strzeń polityczna miasta przekształciła się w ekonomiczną, o której sukcesie decyduje pomysł ar-
chitekta a nie wykonanie urbanisty.

Najważniejszym instrumentem regulacyjnym władz lokalnych jest plan zagospodarowania prze-
strzennego – jest on opracowywany na dwóch skalach:



ogólny plan – ustala się kierunki zagospodarowania przestrzennego;



szczegółowy plan – ustala się warunki zabudowy działek. Plan taki ma charakter prawa

lokalnego.

Społeczne wytwarzanie przestrzeni w Polsce niemal zawsze jest skazane na konflikt – poszczegól-
ni aktorzy usiłują znaleźć najlepszą dla siebie lokalizację, a zwykle o jedną ubiega się kilka osób. Z
powodu braku jasnych regulacji proces przejmowania mienia komunalnego przez samorządy lo-
kalne jest bardzo skomplikowany. Problemem są: nieuregulowane stosunki własnościowe, brak
ksiąg wieczystych, operatów geodezyjnych i fachowego personelu, rewindykacje dawnych właści-
cieli próbujących odzyskać swoje nieruchomości, niedomogi rynku nieruchomości, wzrastające
czynsze, postawa NIMBY.

Postawa NIMBY, not in my back yard – grupy obywateli sprzeciwiają się lokalizacji uciążliwej ich
zdaniem inwestycji (np. domy komunalne, poprawczaki, noclegownie). Postawa LULU’s odnosi
się do inwestycji o charakterze przemysłowym lub komunikacyjnym.

23

1. SPOLECZNOSCI LOKALNE WIEJSKIE I MIEJSKIE

OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: Jałowiecki, Gorzelak, Szczepański; Rozwój
lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej; s. 15 – 98

SOCJOLOGIA ROZWOJU LOK. I REGION. – CWICZENIA I WYKŁADY

ZJAZD II

10.10.2009

Trzy etapy konfliktu dotyczącego lokalizacji inwestycji:



grupa sprzeciwia się w najbliższym otoczeniu;



przeciwnicy zawierają szyki, konflikt nagłaśnia się;



może pojawić się rozwiązanie konfliktu; strona zwycięska dąży do utrzymania przewagi.

Argumenty przeciwników inwestycji:



spadek wartości nieruchomości,



spadek bezpieczeństwa osobistego,



pogorszenie jakości środowiska.

Decydującą rolę w społecznym wytwarzaniu przestrzeni mają zagraniczni inwestorzy, którzy de-
cydują o tym co i jak się w mieście buduje. Zaś kompleksowym zagospodarowaniem zajmuje się
władze miejskie.

Samorząd terytorialny w Polsce działa w sposób zuniformizowany, a więc każda gmina ma jedna-
kowe uprawnienia w zakresie zadań własnych i podobną strukturę organizacyjną. Ujednolicenie
to stwarza trudności w funkcjonowaniu aglomeracji miejskich, w których skład wchodzą gminy
mające często konfliktowe interesy.

Typologia władz lokalnych ze względu na pełnioną funkcję:



tradycyjna władza hierarchiczna – podejmuje odpowiedzialność za bezpośrednie dostar-

czenie mieszkańcom stosunkowo szerokiego zakresu usług. Taką rolę pełni obecnie w Pol-
sce samorząd;



władza zminimalizowana – zajmuje się jedynie realizacją potrzeb zbiorowych wspólnoty,

które nie mogą być zaspokojone za pośrednictwem rynku;



władza rynkowo zorientowana – pełni funkcję głównej agencji rozwoju gospodarczego;



władza zorientowana na wspólnotę – kompleksowo określa potrzeby społeczności lokal-

nej i zmierza do ich zaspokojenia poprzez działania strategiczne, w które aktywnie włącza
się mieszkańców.