dr hab. Mieczysław Miazga, profesor WSPA

Planowanie rozwoju lokalnego i regionalnego - konspekt wykładów

0. ZAGADNIENIA WSTĘPNE

1. SAMORZĄD TERYTORIALNY JAKO PODMIOT PLANOWANIA I REALIZACJI
ROZWOJU

Zagadnienia wstępne
Wahadło przemian – czyli o chybionych proroctwach,
o żywotności układów lokalnych i o zwiększonych możliwościach wyboru
Znaczenie własnego miejsca na ziemi i pojęcie glokalizacji
Polska przestrzeń i problemy z planowaniem jej zagospodarowania - czyli o aktualności starożytnych
pojęć: κόσμος i κ

αλϖς

Samorząd terytorialny a kształtowanie przestrzeni
Nowe możliwości techniczne – czyli szczypta optymizmu

Samorząd terytorialny jako podmiot planowania i realizacji rozwoju

Pojęcie rozwoju lokalnego i różne sposoby jego rozumienia

Różne sposoby rozumienia rozwoju lokalnego:
„zharmonizowane i systematyczne działanie, prowadzone w społeczności lokalnej, z udziałem
zainteresowanych, którego rezultaty służą zaspokajaniu potrzeb społecznych miejscowej ludności i
przyczyniają się do ogólnego postępu”
- Rudolf Rezsohazy

„proces, w którym władze lokalne lub (oraz) organizacje sąsiedzkie angażują się w celu stymulowania lub
przynajmniej utrzymania działalności gospodarczej lub zatrudnienia. Głównym celem tego
zaangażowania jest stworzenie lokalnych możliwości (powstania) zatrudnienia w dziedzinach
korzystnych dla całej społeczności lokalnej. W procesie gospodarczego rozwoju lokalnego używane są
miejscowe zasoby naturalne, ludzkie oraz instytucjonalne”
- Edward J. Blakely

„prowadzenie działań na rzecz rozwoju gospodarczego i społecznego danej jednostki terytorialnej
(miasta, gminy) z wykorzystaniem jej zasobów, uwzględnieniem potrzeb mieszkańców oraz przy ich
udziale w podejmowanych działaniach”.
- Jerzy Parysek

„pożądane, pozytywne przeobrażenia ilościowych, jakościowych i strukturalnych właściwości danego
układu [będącego] wyodrębnioną strukturą społeczno-terytorialną, posiadającą zbiór charakterystycznych
dla siebie cech gospodarczych, przestrzennych i kulturowych, wyrażającą własne potrzeby oraz hierarchię
wartości”
- A. Sztando

Wspólne elementy w określaniu rozwoju lokalnego:

1. dynamika - proces, działanie
2. lokalna wspólnota jako podmiot
3. czynniki endogenne, lokalne
4. nie ograniczanie się do sfery gospodarczej
5. zaspokojenie potrzeb i aspiracji mieszkańców

Propozycja odwołania się do zadowolenia mieszkańców i poziomu zaspokojenia ich aspiracji jako
głównego kryterium rozwoju (J. Warda, W. Kłosowski)
Rozwój lokalny - systematyczny i trwały proces takich zmian w układzie lokalnym, które zwiększają sumę
szans indywidualnego rozwoju poszczególnych mieszkańców
Rozwój regionalny - systematyczny i trwały proces takich zmian zachodzących w układzie regionalnym,
które zwiększają sumę szans lokalnego rozwoju poszczególnych gmin.
Ocena krytyczna

Analiza pojęcia rozwoju lokalnego

Rozwój lokalny to proces zmian ukierunkowanych na zamierzoną poprawę stanu istniejącego
A. Noworól

Podstawowe terminy: „terytorium” oraz „ukierunkowane zmiany”
Terytorium:

− przestrzeń wyznaczona granicami administracyjnymi

− wspólnota zamieszkująca tę przestrzeń
− występujące w niej więzi społeczno-gospodarcze

Zmiany w zakresie środowiska przestrzennego:

− racjonalne wykorzystanie zasobów i ochrona środowiska

− poprawa zagospodarowania terenów zdegradowanych
− zagospodarowywanie przez lokalizowanie nowych inwestycji

Zmiany w sferze społecznej:

− procesy demograficzne;

− poprawa stanu zdrowia i poczucia bezpieczeństwa
− wzrostu poziomu „jakości” zasobów ludzkich

Zmiany w sferze gospodarczej

− aspekt ilościowy zachodzących zmian (kapitał, inwestycje, produkcja, zatrudnienie, dochody,

spożycie, PKB).

− aspekt jakościowy (konkurencyjność gospodarki, unowocześnienie jej struktury, postęp

techniczny, innowacyjność, kwalifikacje).

Rozwój lokalny - ukierunkowane zmiany w jednostce samorządu terytorialnego w celu poprawy jakości
środowiska przestrzennego i zasobów ludzkich, podniesienia poziomu życia mieszkańców oraz
wzmocnienia lokalnych podmiotów gospodarczych i społecznych

Czynniki rozwoju lokalnego
Oddolny charakter i wykorzystanie wewnętrznego potencjału danego terytorium:

− wykorzystanie lokalnej aktywności,
− wykorzystanie miejscowych zasobów,

− skoordynowanie zasobów z uwarunkowaniami zewnętrznymi,

− wykorzystanie lokalnego potencjału do stymulowania innowacyjności i nowej aktywizacji

Akceptacja i pozytywne postawy wobec zmian
Kompleksowość zmian

− Aspekt ekonomiczny - optymalne wykorzystanie wewnętrznych i zewnętrznych czynników

rozwoju

− Czynniki psychospołeczne - siła napędowa rozwoju lokalnego

Bariery rozwoju lokalnego

− niedostatek środków własnych i zasilania z zewnątrz
− słabość władz lokalnych

− niesprawność przepływu informacji

− braki wyposażenia,
− degradacja środowiska

− społeczna inercja i niechęć do zmian

Operacjonalizacja pojęcia - wskaźniki rozwoju lokalnego:
− wysokość dochodów samorządów lokalnych

− wysokość dochodów gospodarstw domowych i przeciętnej płacy
− bezrobocie

− poziom wykształcenia

− przeciętna długość życia
− stan komponentów środowiska

− wielkość i wyposażenie mieszkań

− infrastruktura techniczna
− dostępność usług i urządzeń z zakresu infrastruktury społecznej,

− mieszkania oddawane do użytku

Typy rozwoju lokalnego
(Podstawa rozróżnienia: zaangażowanie uczestników i zasobów wewnętrznych i zewnętrznych):

1. Rozwój endogeniczny (wykorzystanie zasobów lokalnych przez podmioty lokalne)
2. Rozwój egzogeniczny (wykorzystywanie zasobów zewnętrznych przez zewnętrznych uczestników)
3. Rozwój pobudzający (zaangażowanie podmiotów zewnętrznych wykorzystujących zasoby lokalne)
4. Rozwój przyciągający (przyciąganie przez miejscowe podmioty zasobów zewnętrznych)

Zalety rozwoju oddolnego, endogenicznego, inicjowanego lokalnie

Rola i zadania władz lokalnych
Przygotowywanie warunków do funkcjonowania zbiorowości terytorialnej i działania podmiotów
gospodarczych
Tworzenie infrastruktury technicznej i społecznej
Dostarczanie usług publicznych
Promowanie lokalnych podmiotów i zasobów
Pobudzanie rozwoju gospodarczego

Niezbędność posiadania odpowiedniej wiedzy, umiejętności i zdolności przez władze samorządowe i
pracowników samorządowej administracji
Znaczenie przywództwa
Koordynacja działań stanowiących realizację strategii rozwoju.
Prowadzenie polityki rozwoju lokalnego

Polityka rozwoju lokalnego (jako element zarządzania jednostką terytorialną)

− działania planistyczne (opracowywanie strategii rozwoju, programów, planu zagospodarowania

przestrzennego)

− marketing terytorialny i zwiększanie atrakcyjności
− wdrażanie opracowanych planów i programów

Pojęcia regionu i rozwoju regionalnego

Pojęcie regionu w różnych dziedzinach nauki.
w geografii (względnie wewnętrznie jednorodny obszar różniący się od terenów przyległych cechami
środowiska geograficzno-przyrodniczego),
w ekonomii (obszar o określonej specjalizacji gospodarczej, powstałej w wyniku sposobu wykorzystania
zasobów oraz przepływu czynników wzrostu: kapitału, siły roboczej, technologii, informacji)
w etnologii, socjologii, politologii itd.

Istota i cechy regionu w ujęciu teorii systemów (za A. Potoczkiem; Polityka regionalna i gospodarka
przestrzenna, Toruń 2003):
1. zorganizowanie celowe
2. ustrukturyzowanie i hierarchiczność
3. wyodrębnienie z otoczenia i otwartość
4. dysponowanie zasobami niezbędnymi do prowadzenia działalności
5. przetwarzanie tych czynników w dobra i usługi zgodnie z założonymi celami
6. zdolność do samodzielnego określania, wyboru i modyfikacji celów oraz zwiększania stopnia

sprawności

Rozwój regionalny rozpatrywany jako proces zmian zachodzących w złożonym systemie społeczno-
ekonomiczno-przestrzennym – jakim jest region.
Wzajemnie powiązanie zmian (komplementarność, substytucja, wspomaganie, neutralność, sprzeczność)

Zakresy zmian:
1. kontekst ekonomiczny - wzrost gospodarczy, poziom produkcji dóbr i usług jako podstawa poziomu i

jakości życia mieszkańców regionu

2. zmiany w strukturze, stosunkach społecznych, postawach i zachowaniach mieszkańców regionu
3. postęp techniczny i technologiczny
4. relacje ze środowiskiem przyrodniczym
5. rozmieszczenie i przestrzenny wymiar przekształceń

Podmioty polityki regionalnej

Dwutorowość polityki regionalnej w Polsce prowadzonej przez

− władze centralne i administrację rządową
− samorząd województwa

Polityka rozwoju kraju prowadzona przez władze centralne - obowiązki państwa

− Realizacja celów ogólnych (np. stabilność prawna, gospodarcza, bezpieczeństwo państwa i

obywateli)

− Polityka regionalna państwa i jej terytorialne zróżnicowanie
− Polityki o charakterze sektorowym

Polityka regionalna państwa i Unii Europejskiej
Cel - wspieranie, podnoszenie konkurencyjności, poprawa warunków życia na poszczególnych obszarach
kraju, osiąganie spójności
Spójność i ograniczanie nadmiernego zróżnicowania – a przynależność do Unii Europejskiej
Dokumenty UE i rozróżnienie trzech segmentów:
− społeczny (poziom wykształcenia, aktywność społeczna i polityczna, bezrobocie)

− ekonomiczny (poziom PKB w przeliczeniu na mieszkańca oraz z ogólny stan gospodarki)
− przestrzenny (charakter systemu osadniczego, dostępność komunikacyjna, wykorzystanie walorów)

Wspieranie rozwoju regionalnego przez państwo
- terytorialnie ukierunkowany zespół działań rządu i administracji rządowej na rzecz trwałego rozwoju
społeczno-gospodarczego i ochrony środowiska prowadzonych przy współpracy z jednostkami samorządu
terytorialnego i partnerami społeczno-gospodarczymi
(wg ustawy z 12 maja 2000 r. o zasadach wspierania rozwoju regionalnego)

Polityka rozwoju
- zespół wzajemnie powiązanych działań podejmowanych i realizowanych w celu zapewnienia trwałego i
zrównoważonego rozwoju kraju oraz spójności społeczno-gospodarczej i terytorialnej, w skali krajowej,
regionalnej lub lokalnej
(wg ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju z dnia 6 grudnia 2006 r. ze zm.)

Cele polityki regionalnej realizowanej przez samorząd wojewódzki:

− tworzenie warunków rozwoju gospodarczego,

− utrzymanie i rozbudowa infrastruktury społecznej i technicznej,
− pozyskiwanie i łączenie środków finansowych, publicznych i prywatnych, w celu realizacji zadań z

zakresu użyteczności publicznej,

− racjonalne korzystanie z zasobów przyrody oraz kształtowanie środowiska zgodnie z zasadą

zrównoważonego rozwoju,

− wspieranie rozwoju kultury oraz ochrona i racjonalne wykorzystanie dziedzictwa kulturowego,
− promocja walorów i możliwości rozwojowych województwa.
Działania niezbędne dla prowadzenia polityki regionalnej przez samorząd:
1. zgromadzenie i uporządkowanie wiedzy o zasobach i czynnikach stanowiących podstawę rozwoju,
2. diagnozowanie stanu i uwarunkowań przestrzenno-ekologicznych w oparciu o zaktualizowane dane

dotyczące przeobrażeń strukturalnych i uwarunkowań przestrzenno-ekologicznych.

3. prognozowanie, czyli określenie pola prawdopodobnego rozwoju,
4. działania planistyczne (zwłaszcza opracowywanie strategii i programów rozwoju oraz planu

zagospodarowania przestrzennego), a także ich wdrażanie oraz promowanie pożądanych kierunków
rozwoju

5. monitorowanie zmian oraz podejmowanie odpowiednich decyzji dotyczących kształtowania rozwoju

w oparciu o stale aktualizowane informacje

Współdziałanie w zakresie polityki regionalnej

Główne podmioty uczestniczące w grze interesów:
− Unia Europejska - z jej funduszami

− miasta i gminy (zwłaszcza wielkie)

− podmioty gospodarcze
− organizacje i grupy obywatelskie

Kategorie instrumentów polityki regionalnej:
− bezpośrednie instrumenty finansowe

− infrastruktura i dostępne urządzenia
− instrumenty niematerialne (szkolenie, doradztwo, technologie, zaplecza naukowe, zapewnienie

stabilności prawnej)

Sprzyjanie rozwojowi jako zadanie władz publicznych - najważniejsze sfery:
1. Stabilność i bezpieczeństwo
2. Kapitał
3. Kadry
4. Infrastruktura techniczna
5. Środowisko
6. Infrastruktura gospodarcza
7. Obsługa ludności
8. Promocja

Pojęcie zrównoważonego rozwoju (ekorozwoju)

Łączenie trwałości ekologicznej, rozwoju gospodarczego oraz sprawiedliwości społecznej - między
pokoleniami i w obrębie każdego pokolenia
Godzenie celów ekonomicznych z ekologicznymi i społecznymi w poszczególnych skalach
przestrzennych

Rozwój zrównoważony lub ekorozwój we współczesnym rozumieniu oznacza –
„taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych,
gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych
procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb
poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”.
(zgodnie z ustawą z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska)

Kierunek działań wyznaczony przez art. 5 Konstytucji, według którego Rzeczpospolita Polska „zapewnia
ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”.

Zrównoważony rozwój jako dążenie do poszanowania zasad równego dostępu do środowiska
przyrodniczego w czterech relacjach (za Andrzejem Kassenbergiem):
1. sprawiedliwości międzypokoleniowej
2. sprawiedliwości międzyregionalnej i międzygrupowej
3. równoważenia szans między tym, co lokalne i regionalne, a tym, co ogólnospołeczne
4. równoważenia szans pomiędzy człowiekiem a przyrodą

Ograniczenia związane z funkcjonowaniem gospodarki rynkowej:
− brak ujmowania w cenach rynkowych skutków szkodliwych dla środowiska,

− krótkoterminowa perspektywa (ograniczona tzw. terminem zwrotu kapitału) powodująca

niedoszacowanie potrzeb przyszłych pokoleń,

− promowanie indywidualizmu i wartości materialnych przeciwstawnych do wspólnego dobra i

wartości publicznych,

− tendencja rynku do skupiania władzy i bogactwa w nielicznych rękach.

Zasady gospodarowania przestrzenią zgodne z polityką ekorozwoju
1. preferowanie rozwiązań wykorzystujących zasoby odnawialne i podnoszenie efektywności

wykorzystywania zasobów nieodnawialnych,

2. ograniczanie uciążliwości dla środowiska,
3. stała ochrona i odtwarzanie różnorodności biologicznej,
4. tworzenie warunków do uczciwej konkurencji w dostępie do ograniczonych zasobów i możliwości

odprowadzania zanieczyszczeń,

5. uspołecznienie procesów podejmowania decyzji dotyczących lokalnego środowiska,
6. dążenie do zapewnienia poczucia bezpieczeństwa ekologicznego.