1 

 

WYKŁAD 1 

Układ stomatognatyczny – układ ustno – twarzowy lub 
układ twarzowo – szczękowo – żuchwowo – zgryzowy 
Funkcje: 
1.  Czynności związane z pobieraniem pokarmów (odgryzanie, 

żucie, połykanie) 

2.  Czynności niezwiązane z żuciem (np. wolne kontakty 

zwarciowe, zaciskanie zębów, zgrzytanie) 

 
Inne czynności układu stomatognatycznego niezwiązane z 
żuciem – parafunkcje: 
- wrażliwość ustna i zwarciowa, wyczuwanie wargami, 
językiem, zębami 
- czynności mimiczne często warunkowane emocjami 
- czynności fonacji 
- nawyki nagryzania na wargi, policzki, ucisk językiem 
- czynności mięśni gnykowych, krtaniowych i gardłowych 
- czynności mm. utrzymujących głowę, barki, ramiona 
 
Specyficzne dla ukł. stomatognatycznego są łuki zębowe, 
spełniające 2 funkcje: 
1.  Podparcie żuchwy o część twarzową czaszki 
2.  Przekazywanie receptorami z przyzębia zwarciowych 

wrażeń czuciowych 

 
Istotnym punktem układu stomatognatycznego jest układ 
neuromięśniowy odpowiedzialny za: 
- ruchy (np. żuchwy) 
- zmiany kształtu (np. języka) 
- wyzwalanie siły (np. w czasie żucia, zaciskania, zgrzytania 
zębami) 
A także sterowanie tymi czynnościami                                                          
 
Związki między kształtem i funkcją układu 
stomatognatycznego zależne są od: 
1.  Powierzchni czynnościowych przyzębia (receptory) 
2.  Stawów skroniowo – żuchwowych 
3.  Mięśni 
4.  Czynnościowych powierzchni okluzyjnych (pow. Między 

zębami górnymi i dolnymi) 

 
Ad. 1 
Każdy łuk zębowy ma 2 powierzchnie czynnościowe, które są 
szczególnie ważne dla aktywności nerwowo – mięśniowej 
układu stomatognatycznego: 
1.  Powierzchnię czynną – cała powierzchnia okluzyjna 
2.  Aparat zawieszeniowy przyzębia 
Obciążenie zęba uaktywnia receptory przyzębia, które 
przekazują bodźce dośrodkowe do OUN. W ten sposób do 
OUN dochodzi informacja o rodzaju intensywności i kierunku 
obciążenia, która następnie opracowana i zmodyfikowana 
odprowadzana jest odśrodkowo biegnącym strumieniem 
informacji, który uaktywnia mięsnie lub ich część. 
 
Ad. 2 
W fizjologicznych warunkach czynność ssż w max. 
zaguzkowaniu zębów nie podlega obciążeniu. Przy unoszeniu 
żuchwy zostaje wyzwolona energia w mięśniach, następnie 
zostaje ona przeniesiona przez łuki zębowe na dźwigary 
czaszki w kierunku jej sklepienia, gdzie ulega rozproszeniu. 
Przy odgryzaniu, zgrzytaniu czy zaciskaniu zęba, żuchwa 
opiera się tylko na przedniej części (brzegi sieczne) i na ssż. 
Siły przenoszone są przez te trzy strefy. Przy maksymalnym 
opuszczeniu żuchwy nie dochodzi do przenoszenia sił. 

 
Staw sż zbudowany jest z: 

1.  Wyrostka kłykciowego żuchwy 
2.  Krążka stawowego 
3.  Dołka stawowego                  panewka 
4.  Guzka stawowego                 stawu 
5.  Otworu słuchowego zewnętrznego – po włożeniu tam palca 

skierowanego do przodu możemy badać ssż  

 
Ad. 3 
Związek między kształtem, a czynnością mm. ujawnia się nie 
tylko w czasie odgryzania i żucia, ale także w czasie 
wykonywania czynności niezwiązanych z żuciem (zagryzanie 
zębów, zgrzytanie). 
Do mięśni żucia należą: 
-m. skroniowy 
-m. skrzydłowy boczny 
-m. żwacz 
-m. dwubrzuścowy 
-m. trapezowy             stabilizują głowę 
-m. MOS                            i szyję 
Ważne przy budowie tych mięśni jest lokalizacja ich 
przyczepów. Skracanie i skurcz mięśnia następuję od 
przyczepu końcowego do początkowego. 
 
Ad. 4 
Najważniejszym zadaniem powierzchni żującej poza 
odgryzaniem i żuciem jest stabilizacja żuchwy przez oparcie 
jej o czaszkę. 

Stawy: 

1.  Ssż 
2.  Powierzchnie żujące zębów przeciwstawnych                                                    

stawy czysto 

3.  Staw zębowo-zębodołowy (panewka – zębodół, główka – 

korzeń zęba)           teoretyczne 

 
Stabilizacja jednoznaczna 
- kontakt pomiędzy pow. żującymi szczęki i żuchwy musi być 
w każdym punkcie równomierny (czynnik kształtu) 

- w ssż zespół kłykciowo – krążkowy powinien znajdować 
się w pozycji neutralnej, co umożliwi równomierne obciążenie 
mięśni po obu stronach (krążek stawowy luźno umieszczony 
między główką stawową, w dołku stawowym, nie przesuwa 
się na guzek stawowy, głowa żuchwy w centralnym punkcie 
ssż) (czynnik czynności). 
 
Pod względem aktywności kontaktów okluzyjnych 
wyróżniamy: 
1.  osoby zwarciowo bierne: 
- sporadyczne kontakty między antagonistami (każdy ząb z 
wyjątkiem ósemki i dolnych siekaczy ma dwóch 
przeciwstawnych antagonistów) 
- niskie napięcie mm. żwaczowych 
- pobudzenie tk. przyzębia w małym stopniu 
2.   osoby zwarciowo aktywne: 
      - częste kontakty zwarciowe 
      - silna aktywność mm. unoszących żuchwę, której 
towarzyszy jakby gra zębami, czyli szukanie „przyjemnych” 
miejsc kontaktu, czy zgrzytanie po szorstkich lub 
„nieprzyjemnych” miejscach. Silniejsza aktywność mięśni 
unoszących żuchwę powoduje zgrzytanie związane z 
napięciem mięśniowym. 
 
Zwarcie naturalne i sztuczne 
Zwarcie naturalne jest stworzone przez naturę (nie jest to 
zwarcie idealne, jak opisują książki!) Nawet przy znacznych 
odchyleniach od zwarcia idealnego, przez dysponowanie 
możliwymi do przyjęcia warunkami kształtu i funkcji ukł. 
stomatognatycznego mogą być do przyjęcia. 
Zwarcie sztuczne – protezy całkowite, częściowe, mosty, 
korony, szyny zgryzowe, wypełnienia na pow. żujących 
(ustawiają żuchwę w wymuszonej, leczniczej pozycji) 
 
Szyna zgryzowa – czasem konieczna do wykonania 
sztucznego zwarcia 
- całkowite okluzyjne 
- częściowe okluzyjne 
 
Stworzenie sztucznego zwarcia i artykulacji wpływa na 
wszystkie funkcje ukł. stomatognatycznego (czynniki funkcji). 
Jeżeli uda się harmonijnie ukształtować wzajemne 
oddziaływanie obu czynników, to praca ukł. będzie 
przebiegała w prawidłowych warunkach. 
 

Wpływ psychiki i stres na ukł. stomatognatyczny 

Na schorzenia ukł. st. decydujący wpływ mają nadmierne 
napięcie i aktywność mm. z długotrwałym niefizjologicznym 
obciążeniem tkanek. 
Warunkiem uzyskania takiego stanu jest współdziałanie kilku 
czynników. Zaliczamy do nich: 
- wpływ stresorów 
- czynniki psychologiczne (podatność na stres) 
- choroby psychiczne 
- przeszkody zwarciowe (np. źle założone wypełnienie) 
- problemy ortopedyczne (kończyny, kręgosłup) 
- izometryczna praca mięśni (wady postawy) 
- wpływ czynników fizykalnych, tj. zimno, wilgotność, klimat 
- czynniki hormonalne, przekwitanie, dojrzewanie, zaburzenia 
czynności tarczycy 
- czynniki metaboliczne 
- odruchy proprioceptywne ze stawów pierwotnie 
uszkodzonych, przeciążonych lub wadliwie obciążonych 
- urazy i mikrourazy 
 
Wzmożona aktywność odruchowa wywołuje wzrost napięcia 
mięśniowego od stanu podwyższonego do sztywności. 
 
Fizjologia mm. szkieletowych 
Mięśnie szkieletowe składają się z wielu poprzecznie 
prążkowanych włókien mięśniowych, które najczęściej maja 
równoległy przebieg, pomiędzy dwoma ścięgnami. W czasie 
skurczu siła włókien sumuje się. Włókna mięśni dzielą się na 
włókienka, które składają się z miofilamentów – zasadniczego 
elementu kurczliwego mięśni, tworzonego głównie przez 
kurczliwe białka – aktynę i miozynę. Są otoczone, zdolna do 
pobudzenia błoną, która tworzy układ sarkotubularny. Za 
unerwienie odpowiedzialne są płytki końcowe, umożliwiające 
skurcz mięśni szkieletowych zależny od naszej woli.  
Mięsień w czasie spoczynku ma niewielkie stałe napięcie. Jest 
to skurcz podstawowy, który utrzymywany jest dzięki 
odruchowi rdzennemu. Główna rolę odgrywają włókna 
zstępujące gamma. Pobudzenie obszaru mózgu (układu 
limbicznego) wywołuje objawy związane ze stresem (zespół 
przystosowania). Zstępującą drogą siatkowo-rdzeniową jest 
pobudzana pętla gamma, w następstwie czego dochodzi do 
wzmożonego napięcia mięśniowego (stały skurcz podstawowy 
poza naszą wolą)  i odruchów (świadomy ruch z wyższych 
neuronów). 
 
Stres – biologiczny stan napięcia organizmu, wywołany przez 
różne bodźce somatyczne lub psychiczne, które nazywamy 
stresorami. 
„Bycie pod wpływem stresu” – znajdowanie się w sytuacji 
spowodowanej przez niespecyficzny bodziec, która ujawnia 
się przez określone, cechujące tę sytuacje zmiany. 
Oddziaływanie stresorów, bez względu na ich rodzaj, 
stymuluje w organizmie stereotypowe, niespecyficznie 
złożone reakcje przystosowawcze. Adaptacją taką sterują 
procesy hormonalne i neurohormonalne. 
 
Stres wywołuje: 
- przyspieszenie oddechu 
- przyspieszenie bicia serca 

- wzrost ciśnienia krwi i napięcia mięśni 
- wzrost poziomu cukru we krwi oraz jej krzepliwości 
- wzrost wydzielania adrenaliny 
 
Długotrwały stres powoduje rozwój zespołu 
przystosowawczego 

(Selyego)

 

2.  faza alarmowa – jest wywołana przez stresor, przy czym 

siła obronna organizmu się obniża 

3.  faza odporności – charakteryzuje się tym, że organizm 

stara się przystosować do warunków stresu przez zmianę 
ważnych dla organizmu funkcji (mobilizacja) 

4.  faza wyczerpania – obniżenie odporności Az do załamania 
 
Podział pacjentów z dysfunkcjami w obrębie szczęk i twarzy 
ze względu na etiopatogenezę: 



  Grupa 1 – zwarciowe czynniki pierwotne (54,8%) 

Zaburzenia zwarciowe + stres prowadza do powstawania 
bruksizmu, tendomiopatii i schorzenia stawów. Może 
dochodzić do zapalenia mięśni. Każda przeszkoda zwarciowa 
powoduje w sposób odruchowy zwiększenie napięcia 
mięśniowego. Wysoce wrażliwe receptory ozębnej informują 
centralny regulator o istniejącym stanie. Reaguje on 
nadmierna aktywnością i napięciem mięśni, a to prowadzi do 
pojawienia się objawów przystosowawczych.  
 
 
 
 
 
Mechanizmy adaptacyjne: 
- starcie – organizm stara się wyeliminować przeszkodę na 
powierzchni zęba poprzez starcie np. starcie guzków w kłach 
to mechanizm przystosowawczy do lepszej okluzji, starcie 
może występować również na drodze patologicznej 
- odwracalny uraz zwarciowy – powoduje go silny nacisk 
wywierany na przeszkadzający ząb, może spowodować 
przemieszczenie zęba w bardziej korzystne miejsce 
- mechanizm omijania – czyli unikanie kontaktów 
przeszkadzających powierzchni zębów przez nerwowo-
mięśniową zmianę torów ruchu. 
 
Kiedy do wzmożonego napięcia mięśni dołączy wtórna 
hipertonia mm. następuje kumulacja funkcji mm. Powstaje 
patologiczne koło odruchów (bodźce hamujące zostają 
zablokowane, brak reakcji obronnej).  
Procesy, które pierwotnie spełniały funkcje wyrównawczą 
prowadzą do niepokoju ruchowego bruksizm. 
 
Bruksizm – bezcelowe zgrzytanie i zaciskanie zębów, 
niezwiązane z funkcją, stymulowany czysto psychicznie 
 
Stres stanowi zasadniczy czynnik dekompensacji 
zaadoptowanych przeszkód zwarciowych. Przez swoje silne 
oddziaływanie zarówno na układ mięśniowy jak też na 
konstrukcję psychoemocjonalną prowadzi do powstawania 
izometrycznych skurczów mięśni, a te do niefizjologicznych, 
długotrwałych obciążeń, a w konsekwencji uszkodzeń narządu 
żucia.  
 



  Grupa 2 – chroniczne oddziaływanie stresowe (34%) 

- dysfunkcje w narządzie żucia mogą powstawać jako 
następstwo czynników wyłącznie psychicznych, niezależnie 
od okluzji 
- przeszkody zwarciowe nie odgrywają roli wyzwalającej 
- głównym czynnikiem etiologicznym jest chroniczny stres i 
wywołana przez niego reakcja alarmowa objawiająca się 
deficytową pracą układu nerwowo-mięśniowego 
- napięcie jest wyładowywane bezpośrednio na łuki zębowe 
 
Tendomiopatie – bóle/ zaburzenia pracy  mięśni, 
wywoływane stresem fizycznym przy zastałych mięśniach. 
W psychicznie stymulowanym bruksizmie możemy 
obserwować powstawanie tarczek szkliwnych np. w odcinku 
przednio – bocznym. Ich powstawanie trwa latami, w trakcie 
tego czasu miazga broni się przed całkowitym odkryciem na 
skutek startego szkliwa. Powstaje zębina reparacyjna i korona 
zęba odsuwa się niżej – dzięki temu mimo dużej utraty tkanek 
twardych pacjent nie odczuwa bólu, a ząb nie ma stanów 
zapalnych. 

 



  Grupa 3 – choroby psychiczne (7,1%) 

- depresje, głównie maskowana doprowadzają do schorzeń 
dysfunkcyjnych  
- pacjenci skupiają się głównie na zgryzie i oceniają go jako 
źródło wszystkich dolegliwości 
- drobny zabieg stomatologiczny może wywołać tzw. nerwicę 
okluzyjną 
 
Nerwica okluzyjna 
Każda interwencja w tym obszarze prowadzi do nasilenia 
objawów, powstaje więc błędne koło. Mimo to, Ci pacjenci 
odczuwają ogromną potrzebę rehabilitacji okluzji. Jeżeli 
stomatolog pozostaje pod wpływem ich sugestii, to może być 
pewny pełnego niepowodzenia leczniczego. W chorobach 
psychicznych terapia okluzyjna jest niewskazana. 
 
Oddziaływanie chorób psychicznych na okluzję i układ 
nerwowo-mięśniowy 
 



  Grupa 4 – pierwotny czynnik stawowy (4,1%) 

- zaburzenia ssż (np. zwyrodnienie wielostanowe, zmiany 
reumatoidalne, wewnątrztorebkowe przeszkody) mogą 
wykazać wtórne napięcie mm. i nadpobudliwość ruchową 

2 

 

- prowadzą z jednej strony do pogorszenia stanów stawów, z 
drugiej zaś do tendomiopatii 
 
Diagnostyka różnicowania bólów twarzy i głowy 
(Symptomatologia ) 
Intensywne działania profilaktyczne i doskonalsze  sposoby 
leczenia doprowadziły do obniżenia znaczenia ostrych 
zębopochodnych stanów bólowych w praktyce stomatologii. 
Mimo to stale zwiększa się liczba chorych z bólami twarzy i 
głowy wywołanymi przyczynami organicznymi, 
czynnościowymi, psychosomatycznymi i stomatognatycznymi 
(1/10 osób – przewlekłe bóle, wymagające leczenia) 
W ramach interdyscyplinarnej diagnostyki bólu u pacjentów 
na plan pierwszy wysuwa się wykrycie przez lekarza zaburzeń 
czynnościowych i schorzeń w obrębie j. u. i twarzy, czyli w 
układzie stomatognatycznym. 
Bóle głowy stanowią jeden z najczęściej podawanych 
objawów bólowych! 
 
Podział bólu ze względu na stan przewlekłości: 

I. 

Okres – ból ostry, bez czynników wikłających lub z 
niewielkimi i nielicznymi cz. wikłającymi 

II. 

Okres – nieostry ból z czynnikami wikłającymi (np. 
pobyt w szpitalu, zabieg) 

III. 

Okres – stały ból z czynnikami wikłającymi tj. leki, 
depresja, problemy psychosocjalne 

 
Ból – nieprzyjemne przeżycie zmysłowe i uczuciowe, które 
jest związane z obecnym lub potencjalnym uszkodzeniem 
tkanek, lub z pojęciem takiego uszkodzenia 
       - przeżycie psychofizyczne, subiektywne uczucie, którego 
nasilenie podlega bardzo wyraźnym wahaniom 
indywidualnym 
       - powstaje poprzez pobudzenie nony receptorów lub 
doprowadzających włókien nerwowych  
 
Podział czynników pobudzających receptory bólowe: 
a)  Fizyczne 
b) Chemiczne 
c)  Związki egzogenne: substancje bólowe roślinne, jad 

owadów 

d) Związki endogenne : hormony tkankowe np. serotonina i 

kumulacja jonów wodorowych 

 
 
 
Objawy bólowe: 
- powierzchniowe (ustne, śluzówkowo-dziąsłowe) 
- głębokie (zębopochodne, naczyniowe, mięśniowo-
szkieletowe, ból trzewny) 
- neurogenne (nerwiak, zap. nerwu) 
- psychogenne (wyobraźnia) 
 
Przy diagnozowaniu ustno-twarzowego zespołu bólowego 
musimy uwzględnić: 
- anatomiczny opis umiejscowienia bólu 
- intensywność/stan bólowy -  lekki /silny 
- wyzwalanie - spontaniczne/indukowane/ samoistne 
- rozprzestrzenianie się 
- rodzaj bólu – jasny/pobudzający/tępy 
- czasowe powstrzymanie – przerywane/ciągłe 
- trwanie – chwilowe/dłuższe/ przedłużający się 
- utrzymanie lokalizacji – umiejscowiony/ rozlany/ 
promieniujący/ wędrujący/ kłująco – ciągnący/ rozszerzający 
się/ ekspansywny/ wtórny 
- upośledzenie sprawności czynności 
- objawy neurologiczne – towarzyszące: przeczulica/ 
niedoczulica/ zaburzenia czucia/ znieczulenie/ zaburzenie 
czucia dotyku/ zaburzenia słuchu/ wzroku 
 
Cechy bólu związane z układem stomatognatycznym: 
- związane z ruchami lub funkcja żuchwy 
- podczas badania palpacyjnego 
- obecność i dokładną lokalizację możemy ocenić no 
podstawie blokady znieczulającej (bolesnych mm.) 
 

WYKŁAD 2 

Kompleks miazgowo – zębinowy stanowi jednostkę 
funkcjonalną ponieważ  i miazga i zębina powstają w trakcie 
odontogenezy z tych samych tkanek (dokładnie z brodawki 
zębowej) i są czynnościowo i strukturalnie ze sobą związane. 
 
Ogólna budowa zęba – szkliwo, zębina, cement, kość (tk. 
zmineralizowane), miazga, ozębna, dziąsło (tk. 
niezmineralizowane).  
 
Zębina 
pierwotna fizjologiczna                                                            



 

osłonowa  



 

okołokanalikowa 



 

okołomiazgowa 



 

międzykanalikowa 

wtórna fizjologiczna, trzeciorzędowa  (reaktywna, 
reparacyjna) 
Zębina osłonowa – pierwsza uformowana warstwa w koronie 
i korzeniu, która powstaje i rozwija się razem z zębem 
Zębina okołokanalikowa – inaczej zwana śródkanalikową, 
forma wyściółki wewnętrznej kanalika zębowego, otacza 
kanaliki, jest gęsta, wysoce zmineralizowana, ogranicza 
światło kanalika, może zamknąć światło, tworzy się 
dynamicznie w wieku starczym 
Zębina międzykanalikowa – występuje pomiędzy 
kanalikami, matrix tej zębina zawiera cienkie włókna 

kolagenowe, składa się z dwóch składowych – kalkosferytów i 
postaci liniowej 
 
RODZAJE ZEBINY 
Zębina pierwotna – stanowi podstawową tkankę zęba, 
powstaje do momentu kształtowania się wierzchołka korzenia, 
kanaliki maja budowę regularną 
Zębina wtórna – powstaje po okresie formowania 
wierzchołka korzenia, jest produkowana w ciągu okresu życia 
zęba, przyrasta stale, ale powoli przez całe życie, klinicznie 
wykazuje ciemniejszą barwę, jej kanaliki są przedłużeniem 
kanalików pierwotnych, leży do wewnątrz zębiny pierwotnej, 
od której jest odgraniczona wyraźną linią Owena 
a)  fizjologiczna – powstała na skutek procesów 

fizjologicznych tj. ścieranie, podrażnienia termiczne, 
chemiczne, mechaniczne, procesy próchnicowe 

b) patologiczna (trzeciorzędowa) – odkładana najbardziej 

wewnętrznie zarówno przez obecne na granicy miazgi i 
zębiny odontoblasty, jak i przez nowo rekrutowane z 
miazgi komórki zębinotwórcze, jest reakcją zapalną 
typu wytwórczego na bodźce antygenowe ( tj. zranienie, 
obnażenie, leczenie biologiczne miazgi) 



  reparacyjna – przy dużym ubytku, obumarcie 

odontoblastów (na których miejscu pojawiają się nowe 
komórki wytwarzające zębinę reparacyjną), jest szybko 
wytwarzana, więc kanaliki nie maja równego przebiegu 



  reakcyjna – przy słabym bodźcu toksycznym, dochodzi 

tylko do podrażnienia odontoblastów (które wytwarzają 
zębinę reakcyjną) 

 
Kanaliki zębinowe przypominają swoim kształtem stożek, z 
podstawą zwrócona do komory zęba (miazgi), zaś 
najmniejszym rozmiarem w okolicę połączenia szkliwno – 
zębinowego. Na powierzchni zębiny, występuje płytka 
warstwa kanalików o gęstości 1%.  W zębinie blisko miazgi, 
znajduje się głęboka warstwa kanalików o gęstości 22%. W 
okolicy szyjki zęba kanalików tez jest mniej i mają mniejsze 
światło. 
 
Schemat budowy kanalikowej zębiny i jej znaczenia 
przepuszczalności dla toksyn. 
Szczegółowa budowa zębiny – warstwa ziarnista Tomesa, 
warstwa szklista, przestrzenie martwe, linia porodowa, zębina 
płaszczowa, zębina/przestrzenie międzykuliste, przestrzeń 
okołoodontoblastyczna,  prezębina 
 
Szczegółowa budowa miazgi 
Miazga koronowa – w koronie zęba 
Miazga kanałowa – stanowi część miazgi umiejscowiona w 
korzeniu zęba 
Otwór wierzchołkowy – znajduje się pomiędzy miazgą, a 
wierzchołkiem korzenia zęba 
Kanały dodatkowe lub boczne – umiejscowione są w 
bocznej części korzenia zęba 
 
Komórki – odontoblasty, fibroblasty, leukocyty, 
niezróżnicowane komórki mezenchymy, makrofagi i 
limfocyty. Brak komórek tłuszczowych. 
Włókna miazgi – głównie włókna siateczkowe i kolagenowe 
(typ I i III) 
Substancja podstawowa – pełni rolę pośrednika w transporcie 
substancji odżywczych do komórek i metabolitów z komórek 
do naczyń krwionośnych. 
 
BUDOWA MIKROSKOPOWA MIAZGI ZĘBA 
Warstwa odontoblastów – tworzy zewnętrzną ścianę miazgi, 
zawiera komórki i odontoblasty, tutaj może tworzyć się zębina 
wtórna 
Warstwa ubogokomórkowa – znajduje się tu mniej komórek 
niż w warstwie odontoblastów, zawiera nerwy i pęczek 
naczyniowy 
Warstwa bogatokomórkowa – zwiększona liczbo kom. w 
stosunku do warstwy ubogo komórkowej, bardziej rozwinięty 
system naczyniowy 
Miazga właściwa – znajduje się w środku komory zęba, 
zawiera liczne naczynia krwionośne, włókna nerwowe oraz 
nieliczne naczynia chłonne  
 
Po usunięciu odontoblastów i ich wypustek z kanalików 
zębinowych widoczne są fragmenty włókien prezębiny o 
średnicy około 100nm. 
 
Funkcje miazgi zęba 
1) odżywianie – odżywienie miazgi i twardych tkanek zęba 

odbywa się dzięki dobrze rozwiniętemu układowi naczyń 
krwionośnych. Szczególne znaczenie w dostarczaniu 
składników pokarmowych najważniejszym komórkom 
miazgi – odontoblastom – ma splot pododontoblastyczny. 
Odżywianie zębiny odbywa się przy udziale sieci 
kanalików zębinowych wypełnionych sokami tkankowymi 
i wypustkami odontoblastów. Rozgałęzienia kanalików 
zębinowych i wypustek odontoblastów wnikające do zrębu 
organicznego szkliwa i zębiny zapewniają dostarczenie 
środków odżywczych obu tym tkankom. 

2) Czucie – charakterystyczna cechą unerwienia miazgi jest 

możliwość rejestrowania czucia bólu, bez względu na 
rodzaj bodźca oraz jego umiejscowienie. Przebiegające w 
kanalikach zębinowych włókna komórek zębinotwórczych 
są receptorami czuciowymi, które przekazują bodźce 
fizyczne i chemiczne do miazgi zęba. Drugą drogą są 
włókna nerwowe, które oplatając wypustki odontoblastów 
znajdują się w kanalikach zębinowych. Pochodzą one od 
splotu nerwowego pododontoblastycznego. Przenikając 

warstwę odontoblastów i prezębiny wnikają do kanalików 
zębinowych. 

3) Tworzenie zębiny – w okresie rozwoju miazga tworzy 

zębinę pierwotna, która tworzy główną masę zęba. Po 
ukończeniu rozwoju proces tworzenia zębiny trwa nadal, 
lecz ulega zwolnieniu. Zębina powstaje w ciągu całego 
życia miazgi. 

4) Obrona – zdrowa i żywa miazga jest barierą ochronną 

chroniąca przed wtargnięciem DU przez  jamę zęba do 
organizmu. Miazga zęba wykazuje duże właściwości 
obronne i zdolna jest do zwalczania infekcji na drodze 
fagocytarnej i immunologicznej. Następną barierą obronną 
jest ozębna, a właściwie tkanka miazgowo- ozębnowa 
(mieszana), która powinna być szczególnie oszczędzana i 
chroniona w czasie leczenia endodontycznego. Tkanka ta, 
odpowiednio zaopatrzona (preparaty odontotropowe) może 
ulec mineralizacji i zamknąć wrota zakażenia z jamy zęba 
do ustroju. 

 
Unaczynienie i unerwienie miazgi 
Miazga posiada bogata sieć naczyń krwionośnych, które 
tworzą pęczek naczyniowy odchodzący od tętnicy szyjnej 
zewnętrznej za pośrednictwem tętnic: zębodołowej górnej lub 
dolnej. Tętnicom odpowiadają jednoimienne żyły. 
Przepływ krwi w naczyniach krwionośnych miazgi jest 
szybszy niż w innych częściach ciała. Również ciśnienie krwi 
jest zazwyczaj wyższe.  
Ściany naczyń staja się bardziej cienkie po wniknięciu do 
miazgi zęba. 
Włókna nerwowe: do zębów przedtrzonowych i trzonowych 
wnikają przez otwór wierzchołkowy. Natomiast, do zębów 
przednich wnikają pojedyncze włókna nerwowe. Biegną przez 
miazgę kanałową do komorowej i dalej rozgałęziają się 
obwodowo. 
Naczynia krwionośne docierają do miazgi zęba przez otwór 
wierzchołkowy i otwory dodatkowe. Miazga zęba jest silnie 
unerwiona; wł. nerwowe wchodzą do miazgi przez otwór 
wierzchołkowy razem z naczyniami krwionośnymi wspólnie 
tworząc pęczek naczyniowo – nerwowy. 
 
Ważne kliniczne cechy miazgi zęba 
Z wiekiem zmniejsza się ilość elementów komórkowych w 
miazdze zęba na skutek zmian wstecznych. Objętość komory 
zęba zmniejsza się z powodu odkładania się zębiny wtórnej. 
Proces ten jest szczególnie widoczny w starszych zębach, 
gdzie komora zęba może ulec obliteracji. Z wiekiem dochodzi 
do kalcyfikacji zęba. 
 
 Mogą powstawać zębiniaki: 



  Rzekome (koncentryczny) 



  Prawdziwy 



 

Śródścienny 

 
Obliteracja – wynik działania bodźców pochodzących z jamy 
ustnej, akumulacja soli mineralnych, płynów, bakterii, które 
mogą zamknąć światło kanalików. 
  
Czynniki mechaniczne, które mogą podrażnić miazgę zęba: 
- zabiegi stomatologiczne 
- uraz 
- ortodoncja 
- skaling 
 
Czynniki chemiczne: 
- preparaty antybakteryjne 
- preparaty oczyszczające ubytek 
- kwasy 
- podkłady 
- czasowe i stałe wypełnienia 
 
Mechanizmy obronne miazgi: 
- obliteracja obnażonych kanalików zębinowych 
- zębina sklerotyczna – powstaje w wyniku zwiększonej 
mineralizacji zebiny 
- zębina trzeciorzędowa 
- ból 
- zapalenie miazgi 
 
Wrażliwość zębiny – terminem tym określa się ból wywołany 
nieszkodliwymi bodźcami czuciowymi z powodu odsłonięcia 
zębiny i otwarcia kanalików zębinowych, którego nie można 
przypisać  innemu defektowi lub patologii zęba.  
Najczęściej występuje na powierzchniach policzkowych w 
rejonie przyszyjkowym, rzadziej w tym rejonie na 
powierzchniach językowych lub pow. żujących zębów 
stałych. Dotyczy przeważnie kłów, a w następnej kolejności 
przedtrzonowych, siecznych i trzonowych. 
 
Teorie powstawania nadwrażliwości 
1) Drażnienie włókien nerwowych znajdujących się w zębinie 
2) Wypustki odontoblastów pełnia role receptora i towarzysza 

wł. nerwowym miazgi zęba 

3) W odpowiedzi na bodziec płyn kanalikowy w kanalikach 

zębiny przemieszcza się, ruch jest rejestrowany przez 
wolne zakończenia nerwowe znajdujące się blisko zębiny 
(teoria hydrodynamiczna) 

Wzgórze – jako centralny ośrodek odbioru informacji 

 
WYKŁAD III 

Należy zwrócić uwagę na: 
- badanie stawu skroniowo- żuchwowego 
- badanie mięśni 
- badanie zwarcia 
 

3 

 

Badanie kliniczne najpierw przeprowadza się zewnątrzustnie, 
następnie zewnątrzustnie. Podczas badania pacjent powinien 
siedzieć w pozycji pionowej, z prosto utrzymaną głową. 
Odczucia pacjenta podczas badania informują nas o stanie 
badanych tkanek. Nie stanowią one jednak obiektywnej oceny 
intensywności dolegliwości bólowych. 
Badanie kliniczne należy zacząć od asymetrii twarzy, a także 
zmian na skórze i widocznej części błony śluzowej. 
Rozpoznawane są przy tym zarówno przerosty, jak i zaniki. 
Bliznowate przykurcze i zmiany zapalne mogą  być związane 
z zaburzeniami czynnościowymi, stanowiąc przyczynę 
subiektywnych dolegliwości pacjenta  w obrębie głowy i 
twarzy. 
Badanie stawów skroniowo- żuchwowych: Jedyną 
wymierną wartością, która może być obiektywnie oceniona 
jest zakres ruchów żuchwy. 
Odwodzenie żuchwy: pomiaru dokonuje się mierząc  
odległość od brzegu siecznego siekaczy górnych do brzegu 
siecznego siekaczy dolnych, gdy pacjent rozwiera szczęki, do 
kiedy nie czuje bólu, i następnie do chwili maksymalnego 
(wymuszonego) rozwarcia. Dolna granica rozwarcia wynosi 
dla kobiet 35mm  i 40 mm dla mężczyzn. 
Ruchy boczne żuchwy: pomiaru zakresu ruchu dokonuje się 
mierząc odległość od linii środkowej między siekaczami 
przyśrodkowymi szczęki do linii środkowej między 
siekaczami przyśrodkowymi żuchwy, gdy pacjent 
przemieszcza żuchwę maksymalnie do boku, najpierw w 
jedna a następnie w drugą stronę. Najniższa wartość pomiaru 
w normie wynosi 8 mm w obydwu kierunkach. 
Ruchy żuchwy analizuje się pod względem 

ilościowym(rozległość) i jakościowym( symetria, 
równomierny przebieg, odczucie końcowego oporu). 
Ograniczenie ruchów może mieć  przyczynę artrogenną 
(np. przy poprzednim przemieszczaniu krążka) lub 
miogenną (zwiększone napięcie mięśni). 

 

 

Badanie stawu skroniowo-żuchwowego: 



 

Metodą palpacyjną – poprzez badanie ocenia się 
równomierność synchroniczność ruchów w stawach. 
Również  nieskoordynowane ruchy, podczas których 
występują słabe dźwięki, mogą być weryfikowane dzięki 
temu badaniu. Badanie zewnątrzustne – należy lekko 
naciskać przez policzek na boczną powierzchnię stawu 
skroniowo-żuchwowego w okolicy przydusznej. Badanie 
od strony otworu słuchowego zewnętrznego -  należy 
zastosować lekki ucisk do przodu małym palcem 
umieszczonym w zewnętrznym otworze słuchowym 
pacjenta. Badanie to umożliwia ocenę grzbietowej części 
głowy żuchwy i orientacyjną ocenę jej pozycji. Najprościej 
można ją wykonać w czasie, gdy żuchwa  przyjmuje 
pozycję maksymalnego zaguzkowania.  



  Badanie stereostetoskopem – objawów akustycznych w 

stawie skroniowo-żuchwowym. Stereostatoskop składa się 
z dwóch połączonych przewodami i zakończonych dwoma 
niezależnymi membranami. Za pomocą słuchawek nie 
tylko można osłuchać stawy, ale także można je porównać. 
Podczas prawidłowego otwierania nie pojawiają się żadne 
objawy akustyczne w stawie. Stwierdzenie w czasie 
przywodzenia i odwodzenia żuchwy oraz ruchów 
bocznych, a także ruchu protruzyjnego patologiczne 
dźwięki w stawie skroniowo-żuchwowym można podzielić 
na szmery i trzaski.. 



 

Zdjęcia RTG 



 

Oglądanie stawu 

 
Poprzez badanie palpacyjne  można ocenić dotykiem boczną i 
tylną powierzchnię stawu skroniowo-żuchwowego. 
Niepokojące objawy ocenia się przez porównanie obu 
stawów. 
 
Wzajemny układ głowy żuchwy do krążka i dołu 
żuchwowego w czasie ruchów żuchwy – W czasie 
prawidłowego rozwierania szczęk głowa żuchwy  najpierw 
wykonuje ruch obrotowy wzdłuż osi; krążek stawowy 
pozostaje na miejscu. Następnie, przy szerszym rozwarciu 
następuje przemieszczenie głowy żuchwy, która ześlizguje się 
ku przodowi i  w dół guzka stawowego. 
Krążek stawowy wstawiony pomiędzy głowę żuchwy a guzek 
stawowy, odgrywa małą rolę w ruchu obrotowym, ale podąża 
do przodu i  w dół guzka  podczas przemieszczania głowy 
żuchwy. Głowa żuchwy  zatem porusza się szybciej  niż 
krążek i przechodzi po krążku w czasie rozwierania szczęk. 
 
Zdjęcia RTG w ocenie stawu skroniowo-żuchwowego – 
zdjęcia RTG są wskazane tylko  wówczas, gdy badanie 
kliniczne nasuwa podejrzenie istnienie zmian chorobowych w 
kości. Wszystkie  techniki obrazujące staw  skroniowo-
żuchwowy nie są dokładne  i nie wystarczają w szczegółowej 
oceny. Opis zdjęcia wykonuje zazwyczaj radiolog. Przydatne 
w praktyce są: 
1.  zdjęcie pantomograficzne – umożliwiają tylko zbadanie 

powierzchni głowy żuchwy. Pojedyncze zdjęcie 
pantomograficzne daje mało informacji o wzajemnym 
układzie głowa żuchwy / krążek / dół żuchwowy oraz  o 
zacięgu ruchu. 

2.  zdjęcie przezgardłowe – mogą być wykonywane aparatem 

rentgenowskim do zdjęć zębowych. Polecamy pacjentowi 
szeroko otworzyć usta. Film do zdjęć zgryzowych jest  
przytrzymywany przy policzku badanej okolicy 
przydusznej, a lampa rentgenowska jest ustawiona 
poziomo i skierowana  poprzez wcięcie żuchwy od strony 
przeciwnej 

W ustaleniu  specyficznej diagnozy artropatii pomocne są 
także  analizy instrumentalne (graficzne i elektroniczne 

wykresy ruchów) oraz metody obrazowania stawów (np. 
tomografia komputerowa, tomografia magnetyczno-
rezonansowa) 
 
Badanie mięśni – badanie mięśni żwaczowych jest 
podstawową czynnością dokonywana w celu oceny  w 
układzie mięśniowo-stowowym narządu żucia. Wszystkie 
mięśnie należy badać palpacyjnie  w miejscu ich przyczepów 
do kości. Badanie mięśni dotyczy ich kształtu, wielkości, 
konsystencji, a także  wzoru ich czynności. Rozpoznanie 
odchyleń od normy fizjologicznej wymaga dobrej znajomości 
szczegółów  zarówno anatomicznych, jak i topograficznych, 
Szczególną uwagę należy zwrócić na : 
 -  m. żwacz 
 -  m. skroniowy 
 -  m. skrzydłowy przyśrodkowy 
 -  m. skrzydłowy boczny 
 
Mięsień żwacz – czynność mięśnia:  przywodzenie żuchwy i  
w mniejszym stopniu wysuwanie do przodu ( przy 
jednostronnym pobudzeniu nerwów także ruch boczny). 
Sposób badania : należy badać palpacyjnie oburęcznie, 
umieszczając jeden palec  od strony  jamy ustnej pacjenta, a 
pozostałe na zewnątrz na policzku. Mięsień żwacz  odchodzi 
od poprzednich dwóch trzecich łuku jarzmowego  i przyczepia 
się do zewnętrznej powierzchni kąta żuchwy. Obydwa 
przyczepy powinny być badane oddzielnie. 
 

 

Mięsień skroniowy -  czynność mięśnia: przywodzenie,  ruch 
do tyłu (  przy  jednostronnym pobudzeniu  nerwowym części 
tylnej  : niewielki ruch boczny).Sposób badania: przyczep 
górny mięśnia skroniowego może być  zbadany palpacyjnie 
zewnątrzustnie przy jednoczesnym poleceniu pacjentowi 
zaciśnięciu zębów i przy zamkniętych ustach albo przy 
usiłowaniu otwierania ust mimo podparcia żuchwy. W czasie 
badania uciska się okolice skroni, pomiędzy górną a dolną 
kresą skroniową, tuż ponad uchem ( przyczep), przechodząc 
do przodu w kierunku okolicy nadoczodołowej. Dolny 
przyczep mięśnia skroniowego  badamy zewnątrzustnie 
wkładając do ust  pacjenta mały palec  i przesuwając go  od 
góry po zewnętrznej  krawędzi  gałęzi żuchwy do miejsca, 
gdzie  mięsień przyczepia się  do wyrostka dziobiastego. 
 
Mięsień skrzydłowy boczny – czynność mięśnia:  ruch 
poprzedni i boczny żuchwy oraz w mniejszym stopniu 
odwodzenie. Sposób badania:  nie można go zbadać 
palpacyjnie.  Mięsień ten odchodzi od zewnętrznej 
powierzchni blaszki bocznej wyrostka skrzydłowatego kości 
klinowej i przyczepia się poprzez dwie niezależne głowy do 
przedniej części głowy żuchwy i krążka stawowego. Mięsień 
ten najlepiej zbadać obserwując jego reakcję  na pokonywanie 
oporu  w czasie otwierania ust. Skurcz mięśnia nie tylko 
powoduje otwarcie ust,  ale również pozwala na boczne ruchy 
zuchwy. Gdy pacjentowi poleca się otworzyć usta pomimo 
oporu, jaki stawia ręka badającego, wyczuwa się napięcie 
mięśnia skrzydłowatego bocznego, a pacjent może donieść o 
bólu w okolicy przydusznej. Można to sprawdzić polecając 
pacjentowi przesunięcie żuchwy w jedną lub drugą stronę, 
pomimo oporu jaki stawia ręka badającego. Jako odpowiedź 
na taki ruch może wystąpić bolesność po odpowiedniej 
stronie. 
 
Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy – czynność mięśnia : 
przywodzenie  żuchwy, ruch boczny i w niewielkim stopniu 
protruzja. Sposób badania: ponieważ odchodzi od 
powierzchni między przyśrodkową  i zewnętrzną  blaszką 
wyrostka  skrzydłowatego  i przyczepia się do 
przysrodkowego kąta żuchwy, nie można go zbadać 
palpacyjnie.  Usiłowanie zbadania tego mięśnia nie daje  
wyniku i nie przedstawia wartości  w badaniu klinicznym 
mięśni żwaczowych. 
 
Badanie zwarcia – badając zwarcie opieramy się na 
klasyfikacji Angle’s. Sposobem badania bardziej przydatnym i 
obejmującym całościowo zagadnienie jest badanie zwarcia 
statycznego i dynamicznego. 
Zwarcie statyczne -  jest to końcowa faza przywodzenia 
żuchwy, w której dochodzi do maksymalnego i jednoczesnego  
kontaktu powierzchni zwarciowych zębów. 
Zwarcie dynamiczne – jest to kontakt między zębami 
przeciwstawnymi podczas ruchów żuchwy. 
Podczas badania u pacjenta zwarcia statycznego należy  
odpowiedzieć na pytanie : czy zwarcie centralne pokrywa się 
z relacją centralną? Jeśli tak to przy pierwszym  kontakcie 
zębów przeciwstawnych mięśnie podtrzymujące żuchwę 
znajdują się w stanie najmniejszego  napięcia i są najbardziej 
rozluźnione. 
Zwarcie centralne – ustalamy polecając pacjentowi  złączyć 
zęby lub „zewrzeć zęby tylne”. Obserwujemy położenie 
żuchwy w stosunku do szczęki przez zbadanie kontaktu 
przeciwstawnych zębów siecznych  w tym położeniu żuchwy.  
Odmiennie niż zwarcie centralne trudno jest znaleźć i 
zarejestrować relację centralną. Pacjent samoczynnie  nie 
może osiągnąć  położenia żuchwy w relacji centralnej. Aby to 
osiągnąć dentysta powinien „biernie prowadzić” żuchwę 
pacjenta czyli odwodzić i przywodzić żuchwę do szczęki  do 
momentu uzyskania kontaktów zębów przeciwstawnych przy 
możliwie najmniejszym  napięciu mięśni pacjenta. Zaleca się 
różne metody , aby otrzymać to położenie żuchwy w 
powtarzalny sposób: 
 - doprowadzając oburęcznie głowy żuchwy do położenia w 
relacji centralnej lub 

 - opierając kciuk  na podbródku pacjenta. Ułatwia się mu w 
ten sposób uzyskanie stanu rozluźnienia nerwowo-
mięśniowego. 
 
Zwarcie dynamiczne -  odnosi się do kontaktów jakie 
zachodzą w czasie przemieszczania żuchwy  i umożliwia 
analizę sposobu przedniego prowadzenia żuchwy. 
Prowadzenie przednie  wynika z kontaktu tych zębów,  które 
stykają się ze sobą podczas  przemieszczania żuchwy. Słowo 
„przednie” nie oznacza zębów przednich, ale odnosi się do 
zębów, które przejmują prowadzenie w czasie 
przemieszczania się żuchwy. Prowadzenie przednie może 
odbywać się  na samych kłach (prowadzeni kłowe) lub na 
kilku zębach przednich (prowadzeni grupowe). Prowadzenie 
żuchwy na zębach bocznych zwane jest kontaktami 
zwarciowymi. Gdy zęby  boczne stykają się silniej i wcześniej 
niż zęby przednie podczas przemieszczania się żuchwy w bok 
, kontakty zębów przeciwstawnych po stronie pracującej 
bardziej prawidłowo należy określić je jako  kontakty 
zwarciowe  strony pracującej. Stroną nie pracująca jest stroną, 
z której żuchwa się przemieszcza. 
 

WYKŁAD IV 

Badanie reakcji miazgi zęba na bodźce termiczne i 
elektryczne. 
 

Zęby tkwią w zębodołach kości szczęki i 

żuchwy; między zębem a ścianą zębodołu znajduję się ozębna, 
która tworzy więzadła zębowo-zębodołowe. W zębie 
wyróżnia się koronę zęba, szyjkę zęba i korzeń zęba tkwiący 
w zębodole. 
 

W obrębie komory zęba znajduje się komora 

zęba ( cavum dentis), która zwęża się w kierunku korzenia 
przechodząc w kanał korzeniowy zęba ( canalis radicis 
dentis). Kanał kończy się otworem wierzchołkowym (foramen 
apicis). Komorę zęba i kanał korzeniowy, czyli jamę zęba 
wypełnia miazga zęba ( pulpa dentis). 
 
W skład narządu zębowego wchodzą: 
1.  TKANKI ZMINERALIZOWANE: 



  Szkliwo 



 

Zębina 



  Cement korzeniowy 



 

Kość wyrostka zębodołowego 

2.  TKANKI NIEZMINERALIZOWANE: 



 

Miazga zęba, która wypełnia komorę zęba i kanał 
korzeniowy 



 

Ozębna, która znajduje się w przestrzeni między korzeniem 
zęba a ścianą zębodołu 



 

Dziąsło stanowiące część błony śluzowej otaczającej ząb 

 
MIAZGA ZĘBA – jest pozostałością brodawki zębowej z 
okresu powstawania zębów. Miazga wypełnia jamę zęba i 
przez otwór wierzchołkowy korzeni łączy się z ozębną. 
Wyróżniamy miazgę koronową, wypełniającą koronę zęba i 
miazgę korzeniową, wypełniającą kanał korzeniowy. 
 

W miazdze wyróżniamy trzy warstwy: 

1.  warstwa odontoblastów 
2.  warstwa jasna, pośrednia tzw. Pas Weila ( warstwa 

ubogokomórkowa) 

3.  miazga właściwa (warstwa bogatokomórkowa) 
 
Warstwę odontoblastów stanowią komórki zębinotwórcze 
ułożone w dwa lub trzy szeregi tworząc nabłonek 
wielorzędowy. W warstwie tej znajdują się końcowe 
rozgałęzienia włókien nerwowych. Mogą też występować 
sploty naczyń włosowatych. 
Druga warstwa jest ubogokomórkowa. Zawiera pojedyncze 
fibroblasty oraz naczynia i nerwy tworzące splot 
pododontoblastyczny (splot Raszkowa). Warstwa ta uważana 
jest za miejsce uaktywnienia komórek, które następnie 
różnicują się w odontoblasty. Przez pas Weila przechodzą 
włókna spiralne Korffa, wypustki miazgowce odontoblastów, 
nerwy bezrdzenne wchodzące do kanalików zębiny a 
wywodzące się ze splotu Raszkowa. 
Warstwę trzecią bogatokomórkową tworzą komórki 
mezynchematyczne, fibroblasty o różnym kształcie (mogą 
rozwinąć się w odontoblasty), komórki biorące udział w 
reakcjach odpornościowych organizmu( makrofagi, limfocyty, 
komórki plazmatyczne, komórki tuczne). 
 

 

W miazdze właściwej występują również  włókna kolagenowe 
tworzące sieć oraz włókna srebrnochłonne-włókna Korffa 
leżące bardziej obwodowo i przebiegające spiralnie. W 
warstwie tej znajdują się liczne naczynia krwionośne, włókna 
nerwowe oraz nieliczne naczynia chłonne. 
Włókna nerwowe wnikają do miazgi łącznie z naczyniami 
krwionośnymi przez otwór wierzchołkowy  i tworzą wspólnie 
pęczek naczyniowo-nerwowy. Włókna  nerwowe biegną w 
części centralnej miazgi jako włókna rdzenne i bezrdzenne. W 
obrębie miazgi rozgałęziają się, część z nich traci osłonkę 
mielinową. Bezpośrednio pod warstwą odontoblastów oba 
rodzaje włókien tworzą splot pododontoblastyczny. Od tego 
splotu biegną cienkie, bezrdzenne włókienka nerwowe, które 
przechodzą przechodzą do kanalików zębiny łącznie z 
wypustkami odontoblastów. 
 
W miazdze wyróżniamy pod względem funkcjonalnym 
dwa rodzaje włókien nerwowych: 
1.  naczyniowo-ruchowe 
2.  czuciowe 
 
Unerwienie współczulne kieruje krążeniem naczyniowym, 
reguluje przepływ krwi w naczyniach krwionośnych, bierze 

4 

 

udział w funkcji odontoblastów. Dzięki nim następuje 
przekazywanie informacji o szkodliwych bodźcach zarówno 
w zębinie, jak i w miazdze, co pozwala na kliniczną ocenę 
żywotności zęba. 
 

Z wiekiem włókna nerwowe ulegają 

zwapnieniu, czym można tłumaczyć mniejszą wrażliwość 
zębów na bodźce, zwłaszcza po 50 roku życia. 
Badanie żywotności miazgi: 
1.  termodiagnostyka – testy termiczne z zastosowaniem 

zimna i ciepła 

2.  elektrodiagnostyka – testy elektryczne z zastosowaniem 

prądów o niskiej częstotliwości. 

3.  testy nawiercania zębiny 
4.  badanie przepływu krwi za pomocą a) przepływomierza 

laserowego Dopplera; b)termografii 

 
Zasady badania żywotności miazgi: 
1.  Zawsze należy zbadać ząb chory i jednocześnie zdrowy po 

stronie przeciwnej, ponieważ próg pobudliwości miazgi 
tych samych zębów jest różny u różnych osób. Progiem 
pobudliwości nazywamy reakcje miazgi spowodowaną 
najsłabszym bodźcem. 

2.  Wskazania do badania żywotności zębów: 



 

Zęby z rozległymi ubytkami 



 

Zęby z rozległymi wypełnieniami 



 

Zęby przebarwione 



 

Zęby starte 



 

Zęby rozchwiane 



 

Zęby po urazach 



 

Zęby sąsiadujące ze szczeliną złamania 



 

Zęby sąsiadujące z zębem po resekcji 



 

Zęby sąsiadujące ze zmianami nowotworowymi 

3.  Prawidłowa zdrowa miazga ma wysoki próg pobudliwości 

i reaguje stopniowo coraz mocniej na coraz silniejsze 
bodźce.  



 

W ostrych zapaleniach miazgi próg pobudliwości  obniża 
się, czyli miazga reaguje na bodźce, na które normalnie nie 
byłoby reakcji. 



  W przewlekłych zapaleniach miazgi  oraz w okresie jej 

obumierania, próg ten podwyższa się. 



 

Po urazach zębów -  badanie reakcji  miazgi zęba  
bezpośrednio po urazie jest niemiarodajne. 

 
We wczesnym okresie pourazowym może nastąpić tzw. Szok 
miazgi, czyli brak reakcji  na bodźce mimo ze ząb jest żywy. 
Przypuszcza się, że  przewodzenie bodźców utrudnia ucisk 
krwiaka. Wskazana jest wtedy obserwacja żywotności miazgi 
przez pół roku – przy braku powrotu prawidłowej reakcji 
miazgi wykonujemy leczenie endodontyczne. 
 

Jeśli uraz spowodował przerwanie  ciągłości 

większych naczyń krwionośnych  z zachowaniem ciągłości 
włókien nerwowych to miazga może wykazywać reakcję 
prawidłową lub nieco wzmożoną. Jest to stan przejściowy, a 
reakcja miazgi  na bodźce zanika wraz z obumarciem włókien 
nerwowych. 
 
Termodiagnostyka – w testach termicznych wykorzystujemy  
jako bodźce zimne – chlorek etylenu ( na tamponiku z waty),  
jako gorące- rozgrzaną gutaperkę lub rozgrzany instrument 
(ząb pokrywamy wazeliną). Badanie żywotności miazgi 
chlorkiem etylu: kuleczkę z waty nasączoną chlorkiem etylu 
należy przełożyć do 1/3 środkowej części powierzchni 
wargowej zęba. Przy surowiczych zapaleniach miazgi  
występuje silny i przedłużający się ból na zimno, przy 
ropnych zaś na gorąco. Ważnym objawem diagnostycznym 
dla rozległych zapaleń ropnych z rozległymi ogniskami 
martwicy miazgi jest wzmożona jej reakcja na gorąco  przy 
braku  lub słabej reakcji na zimno. 
 
Elektrodiagnostyka – test elektryczny- reakcja miazgi na 
prąd elektryczny o małej częstotliwości (50-100Hz), czyli 
prąd faradyczny. Sposób badania: 
1.  pouczenie pacjenta o sposobie badania i  o charakterze 

odczuwalnych objawów- swędzenie, kłucie, ból 

2.  przed badaniem prądem pacjent  musi zdjąć wszystkie 

przedmioty metalowe z rąk, szyi, uszu. 

3.  badany ząb należy dokładnie odizolować od wilgotnego 

otoczenia  jamy ustnej  za pomocą wałków ligninowych 
oraz dokładnie go osuszyć; zapobiega to przepływowi 
prądu do tkanek miękkich 

4.  elektroda bierna owinięta w wilgotną gazę lub ligninę musi 

być dokładnie objęta  przez rękę pacjenta 

5.  elektroda czynna – igłowa – owinięta w wilgotną, 

nasączoną wodą destylowaną watkę musi dokładnie 
kontaktować  z zębem. Właściwy punkt przylożenia  dla 
zębów bocznych  to powierzchnia żująca i policzkowa w 
części bliższej powierzchni żującej. Dla zębów przednich 
to brzeg sieczny  i powierzchnia wargowa lub językowa  w 
części bliższej brzegu siecznego. 

6.  Elektroda musi być przyłożona  do zdrowego oraz 

podpartego zębiną szkliwa. Nie przykładamy elektrody do 
szkliwa podminowanego próchnicą, wypełnieniem, a tym 
bardziej do wypełnienia, gdyż wynik zostaje zmieniony 
zależnie od przewodnictwa materiału wypełniającego. 

7.  Elektrody nie należy przykładać  w pobliżu dziąsła,  

ponieważ istnieje  możliwość przepływu  prądu  przez płyn 
dziąsłowy, zwłaszcza gdy droga przepływu prądu do 
miazgi  jest dłuższa niż do dziąsła. 

 
Prądem faradycznym nie badamy: 
 - zębów okoronowanych 
 - zębów z wypełnieniem amalgamatowym 

Dla zębów okoronowanych do badania żywotności służy 
aparat  o wysokiej częstotliwości prądu. 
 

Ze względu na możliwość  przepływu prądu z 

badanego  zęba na ząb sąsiedni  pokryty koroną metalową lub 
z wypełnieniem amalgamatowym na powierzchni stycznej  
należy badany ząb odizolować pakiem celuloidowym. 
 
Na wysokość pobudliwości wpływa: 
1.  grubość twardych tkanek zęba 
2.  stan miazgi: 



 

w przypadku, gdy w komorze zęba będą wilgotne masy 
zgorzelinowe lub martwica rozpływna, będące dobrym 
przewodnikiem prądu, ząb taki wykaże reakcję 
„pozytywną”, gdyż bólem zareaguje ozębna. 



 

Pulpopatie bezobjawowe zareagują podobnie jak do zęba 
kontrolnego 



  Zapalenie ostre miazgi  - próg pobudliwości obniżony 



 

Zapalenie przewlekłe – próg pobudliwości w większości 
przypadków podwyższony 

3.  schorzenia OUN, miejscowa analgezja, osobnicza 

pobudliwość badanego 

 
Wynik badania zawsze należy porównać z odpowiedzią 
jednoimiennego lub należącego do tej samej grupy 
anatomicznej zęba zdrowego. Prawidłowy próg pobudliwości  
miazgi poszczególnych zębów: 
 - siekacze – 3-6 mA 
 - kły – 8 mA 
 - przedtrzonowe – 8 mA 
 - trzonowce – 8-12 mA 
 
Badanie ozębnej na opukiwanie 
OZĘBNA – wypełnia szczelinę  między zębem a zębodołem. 
Szczelina ta może mieć różną szerokość, nawet u tego samego 
osobnika. W najwęższym miejscu  ok. 0,17mm, w 
najszerszym ok. 0,39mm. Szpara wypełniona ozębną poszerza 
się wraz z wiekiem. 
 

Ozębna zbudowana jest z tkanki łącznej 

ukształtowanej w ten sposób, aby umożliwiała spełnienie 
wszelkich czynności związanych zarówno z pracą zębów, jak i  
prawidłowym utrzymaniem zęba w zębodole. Włókna 
kolagenowe tworzą system więzadeł (aparat więzadłowy 
zęba) przeciwdziałających siłom mechanicznym, a liczne 
elementy komórkowe zapewniają odradzanie zużywających 
się struktur ozębnej. 
 

Obfite unaczynienie zapewnia wszystkim 

elementom ozębnej dostarczanie substancji odżywczych, a 
liczne włókna i zakończenia nerwowe czuciowe regulują 
różnorodne obciążenie dotyczące narządu żucia. 
 
Aparat więzadłowy zęba -  za przymocowanie zęba  do 
zębodołu odpowiada  więzadło zębodołowo-zębowe. W 
zębach jednokorzeniowych  składa się z czterech, a w 
wielokorzeniowych  z pięciu grup wiązek różniących się  
przebiegiem i miejscem przyczepu. 
 
1.  Grupa grzebienia wyrostka – są to włókna biegnące  od 

górnej granicy  cementu do  grzebienia zębodołowego 
kości. 

2.  Więzadło skośne ( ligamentum obliqum) – przebiega 

skośnie  od wyrostków zębodołowych ku szczytowi 
korzenia; jest to najliczniejsza grupa więzadeł, ponieważ 
główne obciążenie zęba przebiega  wzdłuż długiej osi zęba. 
Dzięki niemu ząb jest jak gdyby zawieszony i nie ulega 
„wgnieceniu” w głąb zębodołu po zwarciu szczęki i 
żuchwy. 

3.  Więzadło wierzchołkowe zęba (ligamentum apicis dentis) – 

włókna biegną prostopadle od dna zębodołu do szczytu 
korzenia. 

4.  Więzadło okrężne zęba (ligamentum circulare dentis) – 

biegnie poziomo, okrężnie w okolicy szyjki zęba  od 
wyrostka zębodołowego  ku koronie zęba, bardzo ściśle 
otaczając szyjkę zęba. 

Więzadło okrężne wraz z 

przyczepem nabłonkowym i więzadłem cementowo-
dziąsłowym szczelnie zamyka szparę ozębnej chroniąc  ją 
przed wniknięciem  niepożądanych substancji i bakterii. 

5.  przy zębach wielokorzeniowych  występują włókna 

kolagenowe  przebiegające promieniście pomiędzy 
poszczególnymi korzeniami( więzadło promieniste) oraz 
znacznie mniejsza liczba  włókien układających  się 
stycznie do cementu. 

 
Unerwienie ozębnej to splot włókien  nerwowych 
zmielinizowanych  i niezmielinizowanych. Te ostatnie 
regulują przepływ krwi przez naczynia krwionośne, należą 
bowiem do układu autonomicznego. Pochodzą one od nerwów 
kierujących się  do miazgi zęba, z odgałęzień nerwów 
zębodołu oraz odgałęzień nerwów dziąsła (odgałęzienia nerwu 
trójdzielnego). 
 

Receptory czucia bólu i dotyku układają się na 

ogół wzdłuż cementu, rzadziej w pobliżu kości zębodołu i za 
pośrednictwem nerwu trójdzielnego regulują odruchową 
funkcję żucia. 
 
I

.  Do badań ozębnej

 zalicza się test opukiwania (percussio). 

W stanie prawidłowym ozębna  nie reaguje nawet na  silne 
opukiwanie korony zęba. 

1.  w celach diagnostycznych ząb  opukujemy wzdłuż  lub w 

poprzek  długiej osi zęba końcem trzonu lusterka. Ból 
występujący podczas opukiwania  pionowego świadczy o  
ograniczeniu procesu chorobowego do okolicy szczytu 
korzenia. Bolesność występująca  przy opukiwaniu  
poziomym wskazuje  na brzeżne zapalenie ozębnej. Ból 
wywołany  w obu kierunkach o  zapaleniu rozlanym. W 

przewlekłym zapaleniu ozębnej, bez zaostrzenia, występuje 
brak reakcji bólowej. ( badanie  opukowe zęba palcem 
wskazującym, zalecane jako mniej bolesne w przypadku  
ostrego ropnego  zapalenia tkanek okołowierzchołkowych). 

2.  wynik badania opukowego zęba  wskazanego przez 

pacjenta musi  być zawsze porównany  z reakcją zębów  
sąsiednich lub przeciwstawnych, ponieważ chorzy  często 
mylnie informują lekarza o swoich dolegliwościach 

 
II. W trakcie opukiwania korony zęba często można 

zaobserwować tzw. Objaw Smrekera. Pod palcem 
opartym na błonie śluzowej wyrostka zębodołowego  w 
okolicy szczytu korzenia opukiwanego zęba wyczuwa się 
drżenie korzenia. Zjawisko to występuje podczas chorób  
ozębnej, w wyniku  których  zewnętrzna blaszka  wyrostka 
zębodołowego  ulega zniszczeniu. 

III. 

Z opukiwaniem zęba  pozostaje w 

związku także tzw. Diagnostyka akustyczna (test 
akustyczny). Odgłos dźwięczny  jest wskaźnikiem  
prawidłowego stanu ozębnej i otaczającej blaszki  zbitej 
zębodołu. W przypadku istnienia zmian chorobowych  w 
tkankach okołowierzchołkowych z towarzyszącą  resorpcją 
kości zęby przy  opukiwaniu dają odgłos głuchy. 

IV. 

O stanie ozębnej informuje nas także  

obajw wierzchołkowo-uciskowy Owińskiego (OWU). 
Polega on  na uciskaniu dziąsła wzdłuż łęku  
zębodołowego  i w okolicy  szczytu korzenia zęba  za 
pomocą kuleczki  o średnicy ok. 5mm ( na końcu 
metalowego zgłębnika). W przypadku przewlekłego  
zapalenia ozębnej ucisk okolicy  okołoszczytowej powinien 
wywołać ból.  

 
Wskazania do badania OWU: 
a.  Zęby z martwą miazgą 
b.  Zęby pokryte koronami protetycznymi 
c.  Bezzębny wyrostek zębodołowy  

 

V. Ocena ruchomości zęba – ruchomości fizjologiczne 

wg.Muhlemanna: 

a.  Siekacze 0,1-0,15 mm 
b.  Kły 0,05-0,09 mm 
c.  Przedtrzonowe 0,05-0,12mm 
d.  Trzonowce – 0,04-0,08mm 
Stopnie rozchwiania zębów wg Entina: 
Stopień I – nieznaczne rozchwianie, wyczuwalne palpacyjnie, 

najczęściej przedsionkowo-językowe 

Stopień II- wychylenie dwukierunkowe ( dochodzą ruchy 

boczne) 

Stopień III – możliwość ruchu w osi pionowej 
VI. 

Badanie radiologiczne- pozwala na dokładną 

ocenę stanu ozębnej i pozwala określić zasięg i charakter 
zmian, z czym bezpośrednio wiąże się określone podjęcie 
leczenia. 

 
WYKŁAD 5 

Narząd zębowy: 
Pojedynczy ząb odizolowany od tkanek przyzębia nie ma 
większego znaczenia w procesach fizjologicznych w jamie 
ustnej. Dopiero narząd zębowy tworzący całość anatomiczną i 
czynnościową. W skład narządu zębowego  wchodzą ząb i 
przyzębie. 
Przyzębie (parodontium) jest to zespół jednostek 
anatomicznych otaczających ząb, a ich rolą jest umocowanie 
zęba w zębodole i przejmowanie sił żucia wywieranych na 
ząb. 
 
W sklad przyzębia wchodzą: 
1.  dziąsło (gingiva) 
2.  ozębna (periodontium) 
3.  kość wyrostka zębodołowego ( os processus alveolaris) 
4.  cement korzeniowy (cementum) 
5.  przyczep nabłonkowy 
Tkanki podtrzymujące ząb przekształcają się w zależności od 
wykonywanej funkcji. Szczególnie wyraźnie obserwuje się te 
zmiany w niedoczynności lub wzmożonej czynności oraz w 
procesie starzenia się ustroju. 
 
 
Topograficzny podział przyzębia: 
1.  przyzębie brzeżne ( parodontium marginalne) są to tkanki 

stykające się z zębem w okolicy szyjki. 

2.  przyzębie okołowierzchołkowe ( parodontium apicalis) 
 
Dziąsło pokrywa wyrostek zębodołowy  i obejmuje szyjkę 
zęba. Dzieli się na: 
1.  dziąsło wolne (brzeżne, niewiązane)w skład którego 

wchodzą brodawki dziąsłowe (papillae gingivalis) i brzeg 
dziąsłowy (gingiva marginalia) 

2.  dziąsło właściwe ( zębodołowe, nieruchome) – gingiva 

propria 

 
Błona śluzowa 
Błona śluzowa dziąsła nie posiada błony podśluzowej, utkanie 
jej przechodzi wprost w okostną wyrostka zębodołowego – w 
warunkach zdrowia nie jest przesuwalna na podłożu kostnym. 
Taka budowa dziąsła jest przystosowaniem czynnościowym – 
pomaga przygotować i formować kęs pokarmowy. 
Dziąsło  w  okolicy  szyjki  zęba  połączone  jest  z  twardymi 
tkankami  zęba  tzw.  przyczepem  nabłonkowym,  który  w 
procesie  odontogenezy    powstaje  z  oszkliwia.  Przyczep 
nabłonkowy  stanowi  dno  szczeliny  dziąsłowej  (rowka 
dziąsłowego), która ograniczona jest z jednej strony szkliwem 
zęba, z drugiej  natomiast nabłonkiem  błony śluzowej dziąsła 
brzeżnego. 

5 

 

Nabłonek  przyczepu  dziąsłowego  nie  rogowacieje  –  stanowi 
więc  strukturę  szczególnie  delikatną.  Obszar  szczeliny 
dziąsłowej  uważany  jest  za  strefę  bardzo  dynamiczną,  w 
której  zaczyna  się  większość  stanów  patologicznych  w 
chorobach przyzębia. 
W  warunkach  fizjologicznych  szczelina  dziąsłowa  ma 
głębokość 0,5 do 1,5 mm. W przebiegu peridontopatii (chorób 
przyzębia  przebiegających  z  destrukcją  kości)głębokość 
kieszonki może przekraczać nawet kilkanaście milimetrów. 
Przyczep  nabłonkowy utrzymuje  się na poziomie szyjki zęba 
do  25-30  roku  życia,  potem  stopniowo  przesuwa  się    w 
kierunku  granicy  szkliwno-cementowej,  a  następnie  wzdłuż 
cementu  korzeniowego.  Jednocześnie  następuje  zanik 
wyrostków  zębodołowych  i  dziąsła.  Proces  ten  nazywamy 
starczym  zanikiem  przyzębia,    a  klinicznym  objawem    tego 
procesu  jest  obniżenie  szyjek  zębowych  i  wydłużenie  koron 
zębów tzw bierne wyżynanie zębów. 
Cement korzeniowy 
Cement  czyli  kostniwo  jest  zmineralizowaną  tkanką 
pochodzenia  mezenchymalnego,  pokrywającą  korzenie 
zębów.  Rozpoczyna  się  w  okolicy  szyjki  zęba  na  granicy  ze 
szkliwem i zachowuje ciągłość aż do wierzchołka korzenia, a 
nawet  odkłada  się  na  wewnętrznych  ścianach  kanału 
korzeniowego.  Najcieńsza  warstwa  cementu  występuje  w 
okolicy  szyjki  zęba.  Grubość  jego  wzrasta  w  kierunku 
wierzchołka korzenia. 
Stopień  mineralizacji  cementu  jest  podobny  do  stopnia 
mineralizacji kości. Elementy komórkowe cementu są jednak 
mniej  liczne  i  struktura  ich  jest    mniej  regularna.  Cement 
może, podobnie jak kość, ulegać resorpcji i nawarstwianiu. 
Odkładanie cementu wzrasta wraz z wiekiem, może 
następować również na skutek podrażnień bakteryjnych, 
chemicznych i czynnościowych albo jako rodzinne wzmożone 
odkładanie cementu ( hypercementoza). 
 
Funkcje cementu: 
1.  umocowanie włókien ozębnej 
2.  uzupełnienie patologicznych ubytków cementu powstałych  

w wyniku resorpcji 

3.  zamykanie wejścia do delty korzeniowej (obliteracja 

otworu wierzchołkowego) w zębach z zakończonym 
rozwojem korzenia 

4.  współdziałanie wraz z ozębną, w procesie apeksyfikacji 

(zamykanie otworu wierzchołkowego w zębach 
niedojrzałych z martwą miazgą) 

5.  zastępowanie tkanki ziarninowej w procesie gojenia tkanek 

okołowierzchołkowych 

6.  gojenie zęba po złamaniu. 
 
Kość wyrostka zębodołowego: 
Składa się z: 
1.  warstwy korowej zewnętrznej i wewnętrznej (łączą się one  

na brzegu wyrostka zębodołowego) 

2.  kości gąbczastej 
 
Warstwa korowa zewnętrzna jest stosunkowo gruba, 
wewnętrzna zaś znacznie cieńsza, a grubośc jej zwiększa się 
w miarę spadku grubości kości gąbczastej. Przebieg blaszek w 
kości gąbczastej jest uwarunkowany wielkością i kierunkiem 
działania sił oddziałujących na kość. 
 

Wzmożona czynność nie przekraczająca granic 

fizjologicznych prowadzi  do zwiększenia liczby i rozmiarów 
beleczek, może także powodować pogrubienie blaszki zbitej 
zębodołów i ich brzegów. 
 

Zmniejszona czynność wywołana brakiem 

antagonisty lub wyłączeniem z czynności, powoduje 
rozrzedzenie  beleczek i ścieńczenie warstwy korowej. 
 

Szczęka i żuchwa są kośćmi unikalnymi w 

skali całego organizmu. 
 

Wyrostek zębodołowy znajduje się w ciągłej 

przebudowie uwarunkowanym wzrostem szczęk, wyżynaniem 
i wymianą zębów, pracą uzębienia, koniecznością utrzymania 
homeostazy wapnia oraz fizjologicznym zanikiem kości. 
 
Fizjologia błony śluzowej jamy ustnej: 
 Makroskopowo wyróżniamy w jamie ustnej: 
- błonę śluzową żującą (zbitą), którą pokrywa nabłonek 
wielowarstwowy płaski rogowaciejący – występuje na 
dziąsłach  i podniebieniu twardym. 
- błonę śluzową wyściełającą (luźną) z nabłonkiem 
wielowarstwowym płaskim nierogowaciejącym – 
pokrywającym policzki, wargi, zachyłki przedsionka, 
wyrostki zębodołowe poniżej granicy dziąseł, dno jamy 
ustnej, dolną powierzchnię języka i podniebienie miękkie. 
- błonę śluzową specjalną pokrywającą grzbietową część 
języka 
 
 
 
 
 

Funkcje błony śluzowej: 

1.  osłaniająca – Nie uszkodzony nabłonek, błona śluzowa i 

podśluzowa są nieprzepuszczalne dla większości DU. 
Zjawisko rogowacenia i ciągłego złuszczania się nabłonka 
oraz obecność licznych włókien kolagenowych i 
sprężystych w błonie śluzowej stanowią główne czynniki 
ochronne. Na stan nabłonka prócz czynników ogólnych 
mają wpływ fizjologiczne bodźce mechaniczne oraz 
zabiegi higieniczne. Stan zapalny w tkance łącznej 
podnabłonkowej powoduje zmniejszenie rogowacenia 
nabłonka i wzrost podatności na  działanie DU i ich toksyn. 
Dla prawidłowego stanu  błony śluzowej  istotne są 
również prawidłowe warunki anatomiczne (odpowiednie 

ustawienie zębów w łuku, zachowane punkty styczne, 
gładkie i wypukłe powierzchnie językowe i przedsionkowe 
zębów trzonowych i przedtrzonowych). 

2.  wydzielnicza – błona śluzowa jamy ustnej zawiera liczne 

drobne gruczoły śluzowe, śluzowo-surowicze i surowiczo-
śluzowe, które stale ją zwilżają. Gruczoły mieszane: 
wargowe, policzkowe, gruczoły przedniej części języka. 
Gruczoły surowicze: gruczoły językowe tylne(smakowe 
Ebnera)- obmywają kubki smakowe. Gruczoły 
śluzowe:językowe w okolicy nasady, podniebienne 

3.  ochronna- ślina stale spłukuje DU z powierzchni błony 

śluzowej (są one oblepiane śluzem, a następnie połykane i 
niszczone przez soki żołądkowe). 

a.  ślina działa bakteriobójczo( zawartość lizozymu, inhibiny) 
b.  ph śliny 5,6- 7,0 ogranicza skład flory bakteryjnej 
c.  temperatura stale utrzymująca się w granicach 37Cnie 

sprzyja rozwojowi grzybów (poza Candida albicans) 

d.  właściwości żerne komórek śródbłonka naczyń chłonnych  

i fagocytów 

e.  produkcja przeciwciał przez limfocyty błony śluzowej 
4.  zdolność wchłaniania – błona śluzowa jamy ustnej 

posiada zdolność wchłaniania niektórych tylko substancji: 

a.   nikotyna, nitrogliceryna, metelotestosteron, alkohol, 

cyjanek potasu; 

b.  związki rozpuszczalne w tłuszczach 
Największą zdolność wchłaniania posiada dolna powierzchnia 

języka, co wykorzystuje się do celów leczniczych 
(lingwetki – tabletki podjęzykowe np. nitrogliceryna, leki 
przeciwwstrząsowe podawane podjęzykowo w razie braku 
możliwości podania dożylnego). Związki chemiczne 
podawane wewnętrznie nie są bezpośrednio przez błonę 
śluzową, ale za pośrednictwem gruczołów ślinowych i 
łojowych. 

5.  zdolność odbierania bodźców – receptory błony 

śluzowej  

a.  receptory czuciowe – ciałka Ruffiniego – znajdują się 

bezpośrednio pod nabłonkiem i w głębszych warstwach 
nabłonka. Odchodzą w formie sieci od zwoju nerwowego i 
dają rozgałęzienia do brodawek łącznotkankowych, 
czasami po kilka odgałęzień do jednej brodawki, co daje 
efekt szczególnej wrażliwości śluzówki jamy ustnej. 

b.  Receptory ucisku – ciałka Paciniego – znajdują się w 

błonie śluzowej właściwej. Rozkład receptorów w błonie 
śluzowej nie jest równomierny. Ich ilość zależy od liczby 
brodawek łącznotkankowych. Dużą liczbą brodawek 
łącznotkankowych, a więc i szczególną wrażliwością 
odznaczają się : środkowa część podniebienia twardego, 
wargi, koniuszek języka, przednia część jamy ustnej. 
Zdecydowanie mniejsza wrażliwość występuje  na : 
podniebieniu miękkim, bocznych częściach podniebienia 
twardego w okolicy zębów drugich przedtrzonowych i 
pierwszych trzonowych, przejściu do gardła. 

Wrażliwość jamy ustnej w porównaniu z innymi okolicami 

jamy ciała jest bardzo duża. Bogato rozbudowany  narząd 
czuciowy  jamy ustnej pozwala na odczuwanie dotyku, 
ucisku, bólu i lokalizacji. Odczucie bólu, które występuje  
przy skrajnym nasileniu bodźców ma także znaczenie 
obronne. 

c.  Receptory temperatury (ciepła i zimna) – wykazują 

chwiejność w zależności od wpływów środowiska. 
Generalnie jednak błona śluzowa jamy ustnej jest mniej 
wrażliwa na czucie temperatury niż skóra. Jako 
nieprzyjemne odczuwane są dopiero temperatury powyżej  
70 C i poniżej 0C. 

d.  Receptory smaku (kubki smakowe) – rozmieszczone są w : 

brodawkach okolonych, liściastych i grzybowatych języka, 
błonie śluzowej podniebienia, tylnej powierzchni nagłośni. 
Poszczególne smaki odczuwane są  szczególnie silnie  w 
różnych okolicach jamy ustnej: słodki – koniec języka, 
kwaśny – brzegi języka, gorzki – nasada języka, słony – nie 
ma dokładnie określonej okolicy odczuwania 

 
Zmiany  w błonie śluzowej jamy ustnej związane z 
wiekiem 
Około 50 roku życia stopniowo pojawiają się  związane z 
wiekiem  zmiany w obrębie  błony śluzowej  jamy ustnej. 
Staje się ona  cienka, zanikła, łatwo ulega uszkodzeniom, 
występuje suchość jamy ustnej związana ze zmniejszeniem 
wydzielania śliny. 
Zmniejsza się również unaczynienie, co wiąże się z 
pogorszeniem procesów gojenia. Objawy powyższe bardziej 
zaznaczone są u kobiet niż u mężczyzn, co związane jest ze 
zmianami hormonalnymi w okresie menopauzy. 
Do subiektywnych dolegliwości związanych ze zmianami 
hormonalnymi okresie menopauzy należą zaburzenia czucia i 
pieczenie błony śluzowej jamy ustnej, a szczególnie języka. U 
ludzi starszych  często obserwuje się wygładzenie 
powierzchni języka, zmniejszenie liczby brodawek lub 
obecność brodawek zanikowych. Wiąże się to  z zaburzeniami 
gospodarki tlenem na tle  niedoboru żelaza lub niewydolności  
krążenia. 
 
Zmiany histologiczne w obrębie błony śluzowej jamy 
ustnej związane z wiekiem 
1.  zmniejszenie liczby komórek w błonie śluzowej właściwej 

i w błonie podśluzowej 

2.  wzrost liczby włókien kolagenowych i elastycznych 
3.  niewielki wzrost rogowacenia w obrębie nabłonka 
4.  zmiany typu zwyrodnienia tłuszczowego lub zwłóknienie 

w gruczołach ślinowych (zarówno w miąższu jak i w 
przewodach wyprowadzających) 

5.  obniżony poziom ptialiny w ślinie 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
Procesy immunologiczne w jamie ustnej: 
Organizm może reagować  produkcją przeciwciał na każde 
wysokocząsteczkowe białko, polisacharydy, a także  na 
związki syntetyzowane  przez sam ustrój rozpoznawane w 
warunkach patologicznych jako obce. Substancje pobudzające  
organizm do reakcji immunologicznej nazywamy antygenami. 
W reakcji typu komórkowego następuje proliferacja 
limfocytów T, z których część staje się krótko żyjącymi  
komórkami wykonawczymi reakcji, część zaś  przekształca 
się w długo żyjące  komórki pamięci immunologicznej. 
Za reakcje typu humoralnego  odpowiedzialne są głównie 
limfocyty typu B zlokalizowane przede wszystkim w węzłach 
chłonnych i innych narządach  układu chłonnego. 
Przekształcają się one  w komórki plazmatyczne produkujące  
przeciwciała (immunoglobuliny). 
Większość przeciwciał należy do gamma globulin. 
Wyróżniamy wśród nich klasy: 
- IgG główna immunoglobulina surowicy krwi 
- IgA zawarta w surowicy krwi, ślinie, łzach, wydzielinie 
nosa, wydzielinie górnych dróg oddechowych i przewodu 
pokarmowego. 
- IgD 
- IgE 
- IgM 
Istotnym elementem odpowiedzi  immunologicznej są 
makrofagi, powstające w szpiku kostnym komórki o 
właściwościach żernych. 
Część makrofagów osiada np.w wątrobie ( komórki 
Borowicza-Kupffera), śledzionie lub węzłach chłonnych, 
pozostałe zaś stanowią pulę makrofagów wolnych, 
migrujących przez tkanki. 
Jama ustna posiada wysoki poziom aktywności 
immunologicznej – występują w niej reakcje typu 
komórkowego i humoralnego. Procesy immunologiczne 
zachodzące w niej są odbiciem stanu zdrowia całego 
organizmu. W jamie ustnej zachodzi stała produkcja 
przeciwciał zarówno tkankowa, jak i wydzielnicza (ślina). 
W warunkach zdrowia saprofitująca flora bakteryjna jamy 
ustnej nie stanowi zagrożenia dla organizmu dzięki 
mechanizmom obronnym (lizozym i inne substancje 
przeciwbakteryjne śliny  o szerokim spektrum działania). 
Na działanie środowiska jamy ustnej narażony jest głównie  
nabłonek i szkliwo. Elementy  odpowiedzi humoralnej 
oddziałują na obie te tkanki, natomiast w odpowiedzi 
komórkowej tylko na nabłonek. 
Makrofagi posiadają liczne lizosomy zawierające enzymy 
hydrolityczne, za pomocą których  trawią sfagocytowany 
materiał. Ponadto makrofagi biorą udział w fazie 
wykonawczej odpowiedzi typu komórkowego. Również 
pobudzenie limfocytów zachodzi szybciej w obecności 
makrofagów. 
W regulacji odpowiedzi immunologicznej biorą udział 
również limfocyty T supresorowe, pojawiające się pod 
wpływem antygenu lub kompleksów antygen-przeciwciało i 
wydzielające  czynniki hamujące dalszą proliferację 
limfocytów. 
Przeciwciała  powstające w przebiegu  reakcji 
immunologicznej mogą wywierać na nią wpływ  hamujący 
(IgG), lub powodować wzmożenie odpowiedzi. 
W okolicy szyjki zęba  działa zarówno ślina, jak i płyn 
kieszonkowy. W tej okolicy odkłada się najczęściej płytka 
nazębna, z którą  wiąże się zarówno uszkadzające działanie  
DU, jak i czynnika  immunologicznego. W wyniku tego 
działania  może dochodzić do zmian zapalnych w przyzębiu  i 
rozwoju próchnicy w okolicy przyszyjkowej. 
Na stan dziąseł i błony śluzowej wpływa ponadto krew i płyn 
tkankowy (przede wszystkim na głębsze  partie tkanek). W 
przypadku zaburzenia równowagi między działaniem płytki, a 
humoralną i komórkową odpowiedzią immunologiczną, może 
dojść do stanu zapalnego. 

                                        

1) 

Główne wskazania kliniczne do zdjęć RTG 

 

- wykrycie zapalenia przywierzchołkowego  
- ocena stanu przyzębia 
- wykrycie próchnicy zębów w miejscach 
trudnodostępnych 
- urazy zębów i zębodołów 
- ocena obecności i ustawienia nie wyrznietych zębów 
- ocena morfologii korzeni przed usunieciem zeba 
- leczenie endodontyczne 
- ocena przed- i pooperacyjna 
- szczegolowa ocena torbieli przywierzchołkowych i 
innych  
zmian patologicznych w kosci 
- ocena ustawienia implantow i prognozowanie 
 

2) 

Jakie szczegoly sa widoczne na zdjęciu RTG? 

 

Szczegóły anatomiczne widoczne na zdjęciach 
rentgenowskich  
szczeki: 
 
- szew srodkowy – futura mediana 
- otwor przysieczny – foramen incisivum 
- przedni kolec nosowy – spina nasalis anterior 
- przegroda nosowa – septum nasi 
- jama nosowa – cavum nasi 
- zatoka szczekowa – sinus maxillaris 
- dol nadklowy- fossa canina 
- wyrostek jarzmowy – processus zygomaticus 
- otwor podniebienny – foramen palatium 

6 

 

- wyrostek dziobiasty zuchwy – processus coronoideus  
mandibularis 
- haczyk skrzydłowy i blaszka boczna wyrostka  
skrzydłowego- famulus pterygoideus  
  et lamina lateralis processus pterygoidei 
 
Szczegóły anatomiczne widoczne na zdjęciach 
rentgenowskich  
zuchwy: 
 
- guzowatość brudkowa – protuberantia mentalis 
- otwor językowy- foramen lingualis 
- kolec brodkowy – spina mentalis 
- kanal zuchwowy – canalis mandibularis 
- kresa skosna zewnetrzna- linea obliqua externa 
- kresa skosna wewnetrzna- linea obliqua interna 
- kresa zuchwowo-gnykowa- linea mylohyoidea 
- dolek podżuchwowy – fossa submandibularis 
 

3) 

Zdjecie OPG 

 

Zdjęcia rentgenowskie zewnątrzustne: 
 
- zdjęcia skosne boczne twarzoczaszki 
- rozne zdjęcia rentgenowskie czaszki i twarzoczaszki 
- zdjęcia poosiowe 
- zdjęcia tylno-przednie czaszki(PA czaszki) 
- zdjęcia tylno-przednie zuchwy(PA zuchwy) 
- zdjęcia potyliczno-nosowe 
- zdjęcia osiowe czaszki 
- zdjęcia skroniowo-uszne wg. Schullera 
- zdjęcia przezgardlowe wg. Panna 
- zdjęcia przezoczodolowe Zimmera 
- zdjęcia pantomograficzne ( ortopantomograficzne 
OPG) 
- zdjęcia kefalometryczne 
- zdjęcia tomograficzne 
 
 
Zdjęcia rentgenowskie wewnatrzustne: 
 
- zdjęcia zebowe skrzydłowe 
- zdjęcia szkrzydlowo-zgryzowe 
- zdjęcia zgryzowe 

 

4) 

Warunki w uzębieniu stalym 

 



 

Luk zebowy dolny ma kształt paraboli, 
gorny zas elipsy 



 

Nagryz pionowy siakaczy wynosi 1/3-
1/2 wysokosci  
siekaczy dolnych 



 

Guzki policzkowe zębów bocznych 
gornych pokrywaja  
guzki policzkowe zębów bocznych 
dolnych 



 

Linia srodkowa pomiedzy siekaczami 
centralnymi szczeki 
 i zuchwy pokrywa się z linia 
posrodkowa ciala 



 

W zwarciu centralnym zachowane sa 
triady czynnościowe 
(z wyjątkiem dolnych zębów 
pierwszych i gornych  
ostatnich trzonowcow) 



 

Zachowane sa punkty styczne 
pomiedzy zebami  
sąsiadującymi 
 w lukach. Guzek policzkowy 
przysrodkowy  
gornego pierwszego 
 trzonowca styka się z bruzda 
miedzyguzkowa pierwszego 
 trzonowca dolnego. 

 
5) 

Co to jest nosowanie otwarte i zamknięte? 

 

Dysglossia palatalis – sa to zaburzenia artykulacji 
wynikające z  
uszkodzenia podniebienia twardego i miękkiego. 
 
Rozróżniamy: 

 
            - nosowanie zamknięte(rhinolalia causa)- wynikające z 
niedrożności  

jamy nosowej 

   
            - nosowanie otwarte(rhinolalia perta)- wynikające z uszkodzenia  

podniebienia  

               kostnego, jak i miesni podniebienia miękkiego. 
 
 

6) 

Badanie czynnosciowe narzadu zucia 
 

1. 

Dokładny wywiad 

2. 

Zbadanie objawow dysfunkcji 

3. 

Analiza patologicznego starcia zębów 

4. 

Badanie palpacyjne miesni zucia i 
miesni okolicznych 

5. 

Obserwacja swobodnych ruchow 
zuchwy 

6. 

Badanie stawow skroniowo-
zuchwowych 

7. 

Analiza czynnosciowa zgryzu 

8. 

Badanie szpary spoczynkowej 

9. 

Ustalenie miejscowych przyczyn 
parafunkcji  
niezwarciowych(i zwarciowych) 

10. 

Badania dodatkowe 

 
 
            Ad. 2 : Objawy kliniczne dysfunkcji mogą być zlokalizowane w 
poszczególnych  
                        stawach narzadu zucia, a także w miesniacg okolicznych. 
                        W stawie zebowo-zebowym:patologiczne starcie zębów; 
dodatnie testy grupy  
                         zębów; przemieszczenie zębów. 
 
           Ad. 10 : Badania radiologiczne stawow skroniowo-zychwowych: 1. 
zdjęcia  
                         przeglądowe(sumacyjne) 2. warstwowe(tomograficzne)3. 
kinematograficzne,  
                         które stosunkowo rzadko uzupełniane sa astrografia; 
badania  

                         elektromiograficzne EMG. 

7) 

Zmiany zachodzące z wiekiem w stawie skroniowo-
zuchwowym 

 



 

sa to zmiany 
anatopatologicz
ne, podobne do 
zmian  
w innych 
stawach 



 

występują cechy 
osteoporozy 



 

powierzchnie 
stawu ulegaja 
spłaszczeniu 



 

pojawiaja się 
osrodki 
wapnienia w 
krazku 
stawowym  



 

zmiany zaleza 
od stanu 
ogolnego 
(układu 
krazenia, 
hormonalnego)j
ak również  
stanu narzadu 
zucia.  

 
 

 
 

8) 

Funkcje blony sluzowej 

 

1. 

Czynność oslaniajaca 

2. 

Czynność wydzielnicza 

3. 

Czynność obronna 

4. 

Zdolność wchłaniania 

5. 

Zdolność obierania bodźców( 
receptory blony sluzowej) 

 

 
9) 

Cechy zgryzu idealnego 

 

Zgryz idealny wystepuje gdy warunki  zgryzowe nie 
wymagaja adaptacji 
 nerwowo-miesniowej. Obserwuje się wtedy harmonijne 
zwarcie  
lukow zebowych, łatwość ruchow zychwy do przodu i 
na boki oraz  
korzystny kierunek dzialania sil zgryzowych na 
żeby(przewaga sil pionowych 

 
 

10) 

Niedoczynność i nadczynnosc nadnerczy 

 

Niedoczynność: 

 

Postac przewlekla – choroba Addisona(cisawica) 
 



 

zmniejszenie masy ciala i zaburzenia 
ze strony przewodu  
pokarmowego  

 



 

ciemne zabarwienie skory i blon 
sluzowych(brunatne  
plamy na sluzowce warg,  

      policzkow, dziąseł i w przedsionku jamy 
ustnej). 

 



 

opóźnienie rozwoju zębów 

 
Postac przewlekla- zespol Waterhouse-Friderichsena. 
Wybroczyny  
i rozlegle wylewy do blon sluzowych. 
 
Nadczynność: 
 
Nadzczynnosc kory nadnerczy- zespol Cushinga, 
związany jest z  
nadmiernym wydzielaniem ACTH. Podobne objawy 
występują u  
pacjentow przewlekle leczonych preparatami  
sterydowymi: 
 



 

zwiekszona masa ciala 



 

okragla twarz 



 

zmniejszenie zasobow białkowych 



 

osteoporoza, również w obrebie 
szczek, prowadzaca do z 
laman patologicznych 



 

tendencja do obliteracji kanałów 
korzeniowych  
przez nieprawidlowa zebine 

 

11) 

Pojecia: brodawka zebowa, miazga zewnetrzna, narzad 
szkliwotworczy 

 

Brodawka zebowa – jest to tkanka laczna w obrebie 
której wzdłuż  
blony podstawnej nabłonka  
wewnętrznego różnicują się i układają komorki  
zebinotworcze- odontoblasty. Odontoblasty  
posiadaja wlokna dlugie ( Thomesa) w kanalikach 
zębiny oraz wlokna  
krotkie, łączące miedzy  
soba odontoblasty. Funkcja brodawki to indukcja 
wytwarzania zębiny  
oraz odzywianie zawiazka  
zeba(jest miazga zeba). 
 
Narzad szkliwotworczy sklada się z: 
 
1) 

Nabłonka wewnętrznego (szkliwotworczego)- 
zwrócony  
do brodawki zeba, zbudowany  
z komorek walcowatych- ameloblastow.  
Rola- tworzenie szkliwa 

 
 

2) 

Nabłonka zewnętrznego – jest to jedna warstwa 
komorek  
tworzaca kosmki wnikające do  

woreczka zeba i doprowadzające  
naczyniami krwionośnymi substancje 
odzywcze. 

 

3) 

Miazgi narzadu szkliwotworczego – wypelnia 
przestrzen  
miedzy oboma nabłonkami.  
Rola – pośredniczy w dostarczaniu 
amyloblastom składników 
 koniecznych do wytworzenia szkliwa. 

 

4) 

Pochewki Hertwiga- petla nabłonka powstala u 
podstawy 
 brodawki w miejscu przejscia  
nabłonka wewnętrznego w nabłonek 
zewnętrzny.  
Rola – formowanie korzenia. 

 
12) 

Cement 

 
Cement- czyli kostniwo jest zmineralizowana tkanka 
pochodzenia  
mezenchymalnego, pokrywajaca korzenie zębów.  
Rozpoczyna się w okolicy szyjki zeba na granicy ze szkliwem i  
zachowuje ciągłość az do wierzcholka korzenia,  
a nawet odklada się na wewnętrznych ścianach kanalu. 
Najcieńszy  
jest w okolicy szyjki i grubosc jego zwieksza  
się w kierunku wierzcholka. 
 
Stopien mineralizacji cementu jest podobny do stopnia  
mineralizacji kosci, elementy komorkowe cementu sa  
jednak mniej liczne i struktura ich jest mniej regularna.  
Cement może, podobnie jak kosc, ulegac resorpcji i  
nawarstwianiu.  
 
Odkladanie cementu wzrasta z wiekiem, może następować 
również 
 na skutek podrażnień bakteryjnych, chemicznych i 
czynnościowych,  
albo jako wzmożone odkladanie cementu(hypercementoza). 
 
Funkcje cementu: 
 



 

umocowywanie włókien ozębnej  

 



 

uzupełnianie patologicznych ubytkow cementu 
powstałych w  
wyniku resorpcji 

 



 

zamykanie wejścia do delty 
korzeniowej(obliteracja otworu 
wierzcholkowego)  
w zebach z zakończonym rozwojem korzenia. 

 



 

współdziałanie, wraz z ozebna, w procesie 
apeksyfikacji(zamykania otworu  

      wierzcholkowego w zebach niedojrzałych z martwa 
miazga) 

 



 

zastepowanie tkanki ziarninowej w procesie 
gojenia tkanek okolowierzcholkowych 

 



 

gojenie korzenia zeba po zlamaniu 

 

 
 
13) 

Fazy polykania dojrzalego 

 

W dojrzalym typie polykania wyróżniamy cztery fazy: 
 

o 

przygotowawcza 

o 

ustna 

o 

gardlowa 

o 

przelykowa 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
Cwiczenie 1 
Fizjologia narządu żucia-dział fizjologii, nauka o 
prawidłowym funkcjonowaniu,budowie anatomicznej i 
histologicznej narządu żucia i całego układu 
stomatognatycznego,którego jest on integralną częścią oraz o 
powiązaniach US z całym organizmem. Jest to również 
podstawa stomatologii,która to jest nauką i dyscypliną 
medyczną zajmującą się prawidłową budową,rozwojem i 
funkcjonowaniem US,patomorfologia i patofizjologia 
US,diagnostyka,leczeniem oraz profilaktyka chorob jamy 
ustnej i całego US. 
Prawidowa budowa i funkcja US – podstawa do odróżnienia 
stanu zdrowia US od jego stanów patologicznych – dotyczy 
US jako całości i osobno poszczególnych jego elementów – 
wiedza potrzebna w diagnostyce i leczeniu, często tzw. 
leczeniu kompleksowym, wielodyscyplinarnym w zakresie 
stomatologii i nauk ogólnomedycznych. Celem jest: 
odwrócenie skutków choroby i doprowadzenie do stanu 
zdrowia, zatrzymanie lub spowolnienie postępu procesu 
patologicznego, ograniczenie niekorzystnych skutków 
choroby dla NŻ, US i całego ustroju. 
Narząd żucia to zespół tkanek i narządów jamy ustnej 
biorących udział w procesie przyjmowania pokarmów, żucia, 
rozdrabniania. Obejmuje tylko szczękę i żuchwę wraz z 
zębami, stawy s-ż, mięśnie żwaczowe. 
Układ stomatognatyczny to morfologiczno – czynnościowy 
zespół wzajemnie współdziałających tkanek i narządów jamy 
ustnej oraz części twarzowej czaszki, które tworzą 
funkcjonalną całość sterowaną przez OUN. 

7 

 

Morfologiczno – funkcjonalne powiązania elementów 
składowych US: bezpośrednie i pośrednie – za pośrednictwem 
innych elementów US oraz układu nerwowego.  
Oddziaływanie za pośrednictwem układu nerwowegocykl 
odruchowy dla funkcji żucia: BODZIECproprioreceptory 
ozębnej, mięśni i powięziwłókna 
dośrodkoweOUNaktywność mięśniRUCHY 
ŻUCHWYKONTAKT ZĘBÓWobciążenie 
przyzębiapercepcja w systemie czuciowym i zwrotny 
bodziec hamujący do OUNBODZIEC… 
Wzajemnie współdziałające tkanki oraz narządy jamy ustnej i 
części twarzowej czaszki, czyli US: biorą udział w pobieraniu 
pokarmu (ssaniu, odgryzaniu, rozdrabnianiu, żuciu, połykaniu, 
wstępnym trawieniu), czynnościach nie związanych z żuciem 
(wolne kontakty zwarciowe, zaciskanie zębów, zgrzytanie 
zębami, wyczuwanie wargami, językiem i/lub zębami, 
czynności mimiczne, często uwarunkowane emocjonalnie, 
czynności fonacji, nawyki nagryzania na wargi i policzku lub 
ucisk językiem, czynność mięśni gbykowych, krtaniowych, 
gardłowych, mm. utrzymujących głowę, barki, ramiona), 
oddychaniu, formowaniu dźwięków, współuczestniczą w 
wyrażaniu stanów emocjonalnych, w znacznym stopniu 
odpowiadają za wygląd estetyczny człowieka. 
US stanowią: szczęka, żuchwa, inne kości twarzoczaszki, 
stawy s – ż. Stawy s – ż: łączą podstawę czaszki z żuchwą, 
elementy: powierzchnia stawowa położona w kości 
skroniowej (składa się z 2 części: tylna – dół żuchwowy – 
fossa mandibulae, przednia – dołek stawowy – fovea 
articularis – pokryty chrząstką), głowa wyrostka kłykciowego 
żuchwy, krążek stawowy, torebka stawowa wzmocniona 
więzadłami. Chrząstka panewki stawu s – ż pokryta jest 
chrząstką włóknistą, a nie szklistą! 
Wzajemny układ głowy żuchwy do krążka i dołu 
żuchwowego w czasie ruchów żuchwy: w czasie 
prawidłowego rozwierania szczęk – głowa żuchwy wykonuje 
najpierw ruch obrotowy wzdłuż osi, krążek stawowy 
pozostaje w miejscu; następnie przy szerszym rozwarciu – 
następuje przemieszczenie głowy żuchwy, która ześlizguje się 
ku przodowi i w dół guzka stawowego. 
Krążek stawowy: wstawiony pomiędzy głowę żuchwy, a 
guzek stawowy, odgrywa małą rolę w ruchu obrotowym, 
podąża do przodu i w dół guzka podczas przemieszczania 
głowy żuchwy;  
Głowa żuchwy – porusza się szybciej niż krążek stawowy, 
przechodzi po krążku w czasie rozwierania szczęk 
Prawidłowe ustawienie krążka – wzajemny układ głowy 
żuchwy do krążka i dołu żuchwowego: w spoczynku - , w 
częściowym rozwarciu - ,w rozwarciu - .???????? 
US stanowią: mięśnie biorące udział w żuciu, inne mięśnie, 
np. mięśnie nadgnykowe, mięśnie języka i podniebienia, 
niektóre mięśnie mimiczne.  
m. skroniowy – temporalis - mięsień ten unosi żuchwę i 
przyciska do siebie zęby szczęki i żuchwy - najsilniejsze 
działanie mają włókna biegnące pionowo. Włókna mięśnia 
biegnące ku tyłowi dodatkowo cofają wysuniętą do przodu 
żuchwę. 
m. policzkowy – buccinator – służy do wydmuchiwania 
powietrza z 

przedsionka jamy ustnej

, przyciska policzki do 

zębów, ale chroni błonę śluzową przed przygryzieniem, a 
także poszerza szparę ust. Nazywany jest też mięśniem 
trębaczy. 
m. żwacz – maseter – skurcze żwacza unoszą żuchwę (przy 
otwartych ustach) i przyciskają do siebie zęby szczęki i 
żuchwy, umożliwiając tym samym gryzienie i przeżuwanie 
pokarmu. Część włókien współdziała ponadto przy 
wysuwaniu żuchwy. 
m. okrężny ust – orbicularis oris – jedyny 

zwieracz

 jamy 

ustnej i jednocześnie antagonista wszystkich pozostałych 
mięśni szpary ustnej.  
m. szeroki szyi – platysma – jego głównym zadaniem jest 
opuszczanie dolnej wargi i 

żuchwy

 w czasie wykonywania 

ruchów twarzy - odgrywa dużą rolę w 

mimice

. Przesuwa usta 

ku dołowi, współuczestniczy w ruchach dolnej wargi. 
m. skrzydłowy przyśrodkowy – pterygoideus medialis – 
mięsień unosi 

żuchwę

 

m. skrzydłowy boczny – pterygoideus lateralis – działanie 
mięśnia wysuwa żuchwę ku przodowi (przy skurczu 
obustronnym), a jeśli działa tylko jeden z mięśni - następuje 
ruch żuchwy ku bokowi, w stronę przeciwną działającemu 
mięśniowi. 
m. dwubrzuścowy – digastricus – brzusiec tylni i przedni - 
opuszcza 

żuchwę

. Jeśli żuchwa jest ustalona w położeniu 

uniesionym, mięsień ten unosi 

kość gnykową

. Działając 

samodzielnie brzuśce: przedni i tylny, przesuwają dodatkowo 
kość gnykową odpowiednio do przodu lub do tyłu. 
m. żuchwowo – gnykowy – mylogyoideus - podnosi 

kość 

gnykową

 i 

język

, napinając dno jamy ustnej, albo obniża 

żuchwę

. 

m. bródowo – gnykowy – genihyoideus - przesuwa ku górze 
i przodowi 

kość gnykową

 (jak brzusiec przedni 

mięśnia 

dwubrzuścowego

), unosi także 

język

. 

Za unieruchomienie kości gnykowej odpowiadają mięśnie: 
tarczowo – gnykowy, łopatkowo – gnykowy, rylcowo – 
gnykowy. Mięśnie języka: bródowo – językowy, gnykowo – 
językowy, rylcowo – językowy i  mięśnie wewnętrzne: 
mięsień podłużny języka górny i dolny, poprzeczny języka, 
pionowy języka. Mięśnie żucia: m. skroniowy, m. skrzydłowy 
boczny, m. żwacz, m. dwubrzuścowy, m. m-o-s, m. trapezowy 
US stanowią: gruczoły ślinowe, jama ustna wraz z zębami, 
przyzębiem, tkankami miękkimi. 
Granice jamy ustnej tworzą: wargi, policzki, podniebienie, 
język, okolica podjęzykowa. Cieśń gardzieli – isthmus 
faucium – łączy jamę ustną z gardłem.  
US stanowią: policzki, wargi 

US stanowią: naczynia krwionośne, limfatyczne, nerwy 
US można przedstawić jako system trzech współistniejących 
zespołów funkcjonalnych: zespół I – zespół mięśniowo – 
stawowy – mięśnie twarzoczaszki, stawy s – ż, zespół II – 
zespół zębowo – zębodołowy – zęby wraz z przyzębiem, 
tworzące tzw. NARZĄD ZĘBOWY, zespół III – zespół 
zębowo – zębowy – okluzyjny układ zębów dolnego i górnego 
łuku zębowego. 
Zespoły funkcjonalne pod kontrolą OUN oraz impulsów 
proprioreceptywnych, wykonują wiele czynności 
odruchowych, które są niezbędne do utrzymania życia. 
Istotnym punktem US jest układ neuromięśniowy, który 
odpowiada za sterowanie: ruchami (np. żuchwy), zmianą 
kształtu (np. języka), wyzwalania siły (np. w czasie żucia, 
zaciskania, zgrzytania zębami) Koło czynnościowe US: 

 

Główny zespół dynamiczny US stanowi: żuchwa z zespołem 
mięśniowo – nerwowym i stawami s – ż. Receptory czuciowe 
wpływające na reakcję ruchową stanowią zakończenia 
nerwowe zlokalizowane: w przyzębiu, w mięśniach i 
podwięziach, w stawach s – ż, w błonie śluzowej jamy ustnej i 
języka. Cały ten kompleks określany jest niekiedy „układem 
ruchowym narządu żucia”. Tworzy się biologiczny obwód 
funkcjonalny: utrata funkcji pojedynczego elementu 
składowego US, może doprowadzić do zaburzenia w tym 
obwodzie. Sposób reakcji US na dane zaburzenie zależy od 
indywidualnych dl każdego organizmu, odruchowych 
mechanizmów kompensacyjnych. UWAGA! wynika z tego 
konieczność uwzględnienia w procesie leczenia całości US, 
jako zespołu morfologiczno – czynnościowego. 
Podstawy gnatofizjologii US. Gnatologia – nauka zajmująca 
się biologią, budową anatomiczną i histologiczną, fizjologią i 
patologią oraz diagnostyką i terapią układu ruchowego 
narządu żucia w odniesieniu do całego organizmu. 
Gnatofizjologia – część gnatologii obejmująca normy 
morfologiczne i fizjologiczne funkcji US w jego relacjach 
ogólnoustrojowych. Gnatofizjologia stomatologiczna – 
znajomość funkcjonowania US jako całości, znajomość 
czynnościowych relacji okluzyjnych szczęki i żuchwy, 
zrozumienie fizjologicznych podstaw leczenie 
stomatologicznego, wiedza niezbędna w praktyce klinicznej – 
profilaktyka i leczenie dysfunkcji oraz morfologiczno – 
czynnościowych zaburzeń występujących w obrębie 
poszczególnych elementów i całego US. 
Narząd zębowy – zęby wraz z przyzębiem, zbudowane z 
różnych histologicznie tkanek, ale stanowiące organiczną i 
czynnościową całość. Układ zębowy oznacza: łuki zębowe 
(górny i dolny), ich wzajemne stosunki okluzyjne. Łuki 
zębowe: specyficzne dla US, pełnią 2 ważne funkcje: 
podparcie żuchwy o część twarzową czaszki, przekazywanie 
receptorami z przyzębia zwarciowych wrażeń czuciowych. 
Okluzja (zwarcie, zgryz) – wzajemny, zarówno statyczny jak 
i dynamiczny, kontakt przeciwstawnych zębów szczęki i 
żuchwy. Funkcjonalna koncepcja prawidłowej okluzji – czyli 
okluzji zapewniającej warunki dla prawidłowej czynności US, 
niepowodującej uszkodzenia jego elementów składowych. 
Płaszczyzny odniesienia stosowane przy opisie relacji 
międzyszczękowych: strzałkowa – sagitalna – w linii 
środkowej ciała, dzieli symetrycznie głowę na 2 części – 
prawą i lewą; horyzontalna – pozioma – przebiega w 
przybliżeniu przez powierzchnie żujące zębów; czołowa – 
frontalna – zorientowana na twarzy, w przybliżeniu przebiega 
równolegle do powierzchni siekaczy środkowych. Dyskluzja 
– utrata kontaktu zwarciowego zębów przeciwstawnych. 
Okluzja centralna – wielopunktowy kontakt zębów 
przeciwstawnych w zachowanej wysokości zwarciowej, 
kontakt następuje w wyniku obustronnie równomiernego 
skurczu mięśni przywodzących i cofających żuchwę, stąd 
nazwa „pozycja mięśniowa”. Żuchwa znajduje się wówczas w 
położeniu swobodnego zwarcia, przyjmowanym odruchowo, 
środek żuchwy jest umiejscowiony zgodnie z linią środkową 
ciała. Okluzja centralna = zwarcie centralne = okluzja 
prawidłowa = maksymalne zaguzkowanie = maksymalna 
interkuspidacja = okluzja statyczna = centric occlusion. 
Okluzja nieprawidłowa – inne niż okluzja prawidłowa 
kontakty między zębami. Okluzja urazowa – okluzja 
nieprawidłowa, która wywołuje zmiany destrukcyjne w US. 
Klasyfikacja Angle`a – opisuje ułożenie względem siebie 
zębów łuku górnego i dolnego, opiera się na wzajemnym 
ułożeniu kontaktowym pierwszych zębów trzonowych – 
zębów szóstych. Klasa I – zwarcie zębów prawidłowe, klasa II 
– ułożenie dotylne (wada!!), klasa III – ułożenie doprzednie 
(wada!!). Około 13tego roku życia ustala się układ kontaktów 
okluzyjnych opisywanych jako I klasa Angle`a. Cechy: szczyt 
górnego kła wchodzi między kieł dolny i sąsiadujący z nim 
pierwszy przedtrzonowiec, guzek policzkowy mezjalny 
pierwszego trzonowca górnego kontaktuje się z bruzdą 
policzkową mezjalną pierwszego trzonowca dolnego, każdy 
ząb kontaktuje się z dwoma zębami przeciwstawnymi za 
wyjątkiem: centralnych siekaczy dolnych, ostatnich zębów 
trzonowych górnych, (wg koncepcji okluzji „ząb do dwóch 
zębów”), brzegi sieczne siekaczy górnych zachodzą na 
siekacze dolne – na około 1/3 wysokości koron zębów 
siecznych dolnych, linia środkowa obu łuków zębowych 
przebiega pomiędzy siekaczami centralnymi górnymi i 

dolnymi, pokrywa się z linią środkową twarzy, pomiędzy 
sąsiednimi zębami w każdym łuku występują KONTAKTY 
STYCZNE. 
Klasyfikacja Angle`a – opisuje ułożenie względem siebie łuku 
górnego i dolnego: klasa II – ułożenie dotylne (wada!!): II/1 – 
wada dotylna z protruzją siekaczy górnych, II/2 – wada 
dotylna z retruzją siekaczy górnych; klasa III – ułożenie 
doprzednie (wada!!) 
Wysokość spoczynkowa klinicznie oznacza odległość 
między dwoma punktami skórnymi (subnasale i pogonion) w 
położeniu spoczynkowym żuchwy. Wysokość zwarcia 
(wymiar pionowy) u osoby uzębionej jest to odległość 
międzyszczękowa mierzona w linii środkowej ciała, w 
położeniu okluzji centralnej. Strefy podparcia okluzyjnego 
(zwarciowego) – kontakty w obrębie zębów bocznych w 
okluzji centralnej, które decydują o utrzymaniu wysokości 
zwarciowej. Wyróżnia się 4 strefy podparcia okluzyjnego: 
dwie w obrębie zębów przedtrzonowych, dwie w obrębie 
zębów trzonowych. Strona balansująca (niepracująca, 
bierna, mediotruzyjna) – strona przeciwna do tej, którą 
odbywa się ruch boczny żuchwy. Strona pracująca (czynna, 
latertruzyjna) – strona, w którą odbywa się ruch boczny 
żuchwy. Pozycja referencyjna – osiągana w wyniku 
prowadzenia żuchwy do jej dotylnego położenia, w którym w 
stawach odbywa się wyłącznie ruch rotacyjny wokół stabilnej 
osi zawiasowej. 
Czynności fizjologiczne US. Odbywają się na bazie podłoża 
kostnego, na które składają się: kk. szczęki, kk. jarzmowe, kk. 
skroniowe, żuchwa, k. gnykowa. Staw s – ż jest jedynym 
właściwym stawem US. Za funkcjonowanie US odpowiadają 
nerwy ruchowe. Unerwiają one liczne mięsnie. Największa i 
najsilniejsza grupaMIĘŚNIE ŻUCIA. Inne grupy to mm. 
otoczenia szpary ust, nadgnykowe, podgnykowe, 
podniebienne, gardła, przełyku, krtani. Funkcje US 
modyfikowane są przy udziale: OUN, nn. czuciowych, 
związanych z nerwami receptorów, układu krążenia, układu 
wydzielania wewnętrznego. Czynności fizjologiczne US: 
pobieranie pokarmu (ssanie, połykanie, żucie), oddychanie, 
mowa, estetyka. W niektórych czynnościach US mniejszą lub 
większą rolę odgrywają ZĘBY. 
 
 
WYKŁAD 2 
Rozwój 
Zmiany zachodzące w organizmie od momentu zapłodnienia 
kom. Jajowej aż do osiągnięcia pełnej dojrzałości, 
charakteryzuje się proporcjonalną zmianą kształtów i 
wymiarów rozwijających się części całego ustroju.  
Wzrost 
Powiększanie rozmiarów podlega różnym wpływom i 
zasadniczo nie przebiega regularnie. 

OKRES ROZWOJOWY 

CZAS TRWANIA 

prenatalny 

Proliferacji 

2tygodnie 

Zarodkowy 

2-8 tygodni 

Płodowy 

8tygodni- urodzenie 

Noworodkowy 

Do 4 tyg. 

Niemowlęcy 

1r.ż. 

Złobkowy/poniemowlecy 

 

Przedszkolny 

Do 6r.ż. 

Szkolny 

7r.ż. do 10-14r.ż. 

Pokwitania 

Od początku dojrzewania 

do początku fizycznej 

dojrzałości płciowej 

Młodzieńczy 

Od początku fizycznej 

dojrzałości płciowej do 

zakończenia wzrastania 

 
Rozwój serca a US 
Serce do 4tygodnia 
US 4.-7. Tydzień 
 
3-4tydzpojawienie się łuków gardłowych 
4-5tydzwykształcone łuki gardłowe, zanik błony ustno 
gardłowej 
6-7tydzmigracja i różnicowanie się kom. Łuków 
gardłowych, zaczyna się tworzyć połączenie przyszłej jamy 
nosowej ze stomatodeum 
7-8tydz zrośnięte podniebienie pierwotne, rozwój 
podniebienia wtórnego nie zakończony, wykształcone 
elementy mezenchymalne szkieletu, mienie, nerwy, gruczoły.. 
8-10tydzwykształcone i połączone z przegrodą nosową 
podniebienie wtórne, rozpoczęcie kostnienia czaszki, 
formowanie narządów szkliwo twórczych zz. Mlecznych 
Narodziny rozmiarowa przewaga mózgoczaszki nad 
twarzoczaszką, bardzo małe zatoki, krótkie gardło i trąbki 
słuchowe, podniebienie miękkie zachodzi na nagłośnie przy 
jego opuszczeniu 
 
 
 
OKRES PROLIFERACJI- 10dniblastocysta- dwa listki 
zarodkowe 
OKRES ZARODKOWY- 3 tydz rozwój zarodka- 
powstaje mezoderma i jej rozwój                                                                                   
Powstaje błona ustno-gardłowa (dł. Zarodka- 2mm) 
FAŁDOWANIE ZARODKA- tworzenie pierwotnej jamy 
ustnej 3-4 tydz  

8 

 

ZANIK BŁONY USTNO-GARDŁOWEJ 4-5 tydz.  
 

ROZWÓJ TWARZY I JEJ OKOLIC 

4tydzień życia mezenchyma proliferuje w Wyrostki 
twarzowe  
Szczęka powstaje  z 3 wyrostków twarzowych 
-szczękowy prawy 
-szczękowy lewy 
-czołowy (czołowo-nosowy) 
Żuchwa powstaje z 2 wyrostków twarzowych 
-żuchwowy prawy  
-żuchwowy lewy 
NARZĄD SKRZELOWY (N-S) 
Powstaje w 4 tygodniu gdy zarodek ma 5mm długości 
Budowa N-S 
a)łuki gardłowe(=skrzelowe) parzyste (6par) 

Mezoderma proliferuje ŁUKI GARDŁOWE 
Neuroektoderma unerwiaŁUKI 

GARDŁOWE 
b)kieszonki gardłowe parzyste (4pary) z endodermy  
c)błony skrzelowe parzyste oddzielają kieszonki od bruzd 
(??) powodują ich powstawanie(??) 
d)bruzdy skrzelowe parzystez ektodermy 
 
+Łuki gardłowe zrastają się brzusznie od przełyku 
 
+Kieszonki i bruzdyczęść tworzy przewody i gruczoły, 
część ulega zanikowi 
 
+ Nieprawidłowy rozwój N-S powoduje wady rozwojowe 
okolic głowy i szyi 

ŁUKI GARDŁOWE 

+Z  łuków gardłowych powstają części chrzęstne i kostne i 
mięśniowe  
twarzyczęściowo szyijam nosowychjamy 
ustnejgardłakrtani 
 
+Poszczególne części łuków gardłowych: 
kostnieją  znikają 

stają się więzadłami 

Np. 
Fragment ochrzęstnej chrząstki Meckela tworzy więzadło 
klinowo-żuchwowe z którego powstaje: 
języczek żuchwy 

 

kolec kości 

klinowej 
 
1łuk ŻUCHWOWY tworzy: 
-Wyrostek szczękowy 
-Wyrostek żuchwowy 
W. szczękowy zanika a na jego bazie powstają: 
 szczęka 

k.jarzmowa k. podniebienna

 

łuska k. skroniowej 

W. żuchwowy zamienia się w chrząstkę Meckela z której 
powstaje młoteczek i kowadełko 
Na obrzeżach chrząstki powstają: 
żuchwa 

mm.żwaczowe 

mm. 

Skrzydłowe przyśrodkowe  mm.skroniowe 
m żuchwowo-gnykowy 

mm. Skrzydłowe boczne   

przednie brzuśce mm.dwubrzuścowych 
1łuk ŻUCHWOWY unerwienie n.V (nn. Szczękowy i 
żuchwowy), n.VII częściowo (struna głosowa) 
 
+2łukGNYKOWY powstają z niego: 
Górna część k. gnykowej    mm.języka mm. Mimiczne
 

 m rylcowo-gnykowy 

brzusiec tylny mm. Dwubrzuścowego 
 

strzemiączko 

Unerwienien twarzowy( VII) 
 
3 ŁUK TARCZOWO-GNYKOWY tworzy m.in.: 
część dolną k gnykowej 
Unerwienie n językowo gardłowy (IX) 

 

 
4,5,6 ŁUK 
Piątego łuku może brakować. Tylko czwarty jest widoczny na 
zewnątrz. Powstają z nich: 
podniebienie miękkie 

 gardło 

krtań 

Unerwienie n.błedny(X):  
-N.krtaniowy górny dla łuku IV 
-N. krtaniowy wsteczny dla łuku VI 

KIESZONKI I BRUZDY GARDŁOWE 

Kieszonki przekształcają się w: 
1kieszonka 

trąbka słuchowa 
jama bębenkowa 
jama sutkowa 

2 kieszonka 

dołek migdałka 
migdałek (z okolicznej mezodermy) 

3 kieszonka 

dolne przytarczyce 
grasica 

4 kieszonka 

górne przytarczyce 
kom C tarczycy (pierwotnie z 
neuroektodermy) 

Bruzdy przekształcają się w: 
1 bruzda 

Przewód słuchowy zewnętrzny 

Pozostałe bruzdy 

Zatoka szyjna 

Błony skrzelowe przekształcają się w: 
1błona skrzelowa 

Błona bębenkowa 

Pozostałe błony skrzelowe 

zanikają 

 

ROZWÓJ JĘZYKA 

Początek rozwoju języka występuje pod koniec  4-tego 
tygodnia  
UWAGA!! 

KONIEC I TRZON posiadają inne pochodzenie niż 
NASADA. Granicę między nimi tworzą: 
otwór ślepy (foramen caecum) 

 

 

rowek graniczny (Linea terminalis) 
  

2/3 przednie języka (koniec i trzon) powstają 

z pierwszego łuku gardłowego: 
-Guzek językowy boczny (2x) 
-Guzek nieparzysty (środkowy)  
Guzek środkowy zostaje przerośnięty przez oba guzki boczne 
i w małym stopniu uczestniczy w tworzeniu języka osoby 
dorosłej. 
Unerwienie 
Nerw V n. żuchwowy unerwia  czuciowo przez 

nerw 

językowy

 

Nerw VII przez strunę bębenkową  łączącą się z nerwem 
językowym unerwia brodawki grzybowate i liściaste smak 
 
NASADA JĘZYKA pochodzenie III i IV łuk gardłowy 
II łuk gardłowy wyniosłość podskrzelowa nasada języka 
Unerwienie 
Za przewodzenie czucia oraz wrażeń smakowych 
odpowiadają: 
N.językowo-gardłowy (IX) 
N.błędny poprzez nerw krtaniowy górny 
 
Unerwienie ruchowe języka- Mięśnie języka pochodzą z 
mezodermy somitów potylicznych, które migrując w stronę j. 
ustnej pociągają za sobą włókna nerwowe NERWU 
PODJĘZYKOWEGO (XII) 
 
ZABURZENIA ROZWOJU JĘZYKA 
Przyrośnięcie języka (ankyloglossia) skrócone wędzidełko, 
utrudnione karmienie piersią i mowa. 
Macroglossia utrudnia oddychanie i karminie 
Microglossia często z miecrognathią 
Rozszczep języka dotyczy głównie końca języka 
Rozdwojenie języka (lingula bifidia, bifid tongue) 
Język pobrużdżony (fissured tongue)  zaleganie osadu 
Glossitis medialis rhomboidialis  do przodu od sulcus 
terminalis zwykle bezobjawowe niejasny związek z infekcją 
candida. 

ROZWÓJ TARCZYCY 

TARCZYCA pierwszy gruczoł wydzielania 
wewnętrznego. Powstaje na granicy guzka nieparzystego i II 
łuku skrzelowego 24dnia rozwoju jako zgubienie , potem 
uchyłek endodermy . 
Rozwój trwa do 7 tygodnia życia płodu i dzieli się na  
kształtowanie się gruczołu  
zstępowanie do przodu kości gnykowej i tchawicy na 
ostateczne miejsce na szyi tworząc:  
A)Otwór ślepy 
B)przewód tarczowo-językowy 
ZABURZENIA  
Torbiele i zatoki przewodu tarczowo-językowego 
Tarczyca przemieszczona 
Tarczyce dodatkowe (np. językowa, szyjna) 
Niedorozwój tarczycy 
Brak tarczycy   

ROZWÓJ ŚLINIANEK 

Tworzą się pomiędzy 6-8tygodniem 
Endoderma 

jamy  ustnej  rozrastając  się  wnika  w 

mezenchymę tworząc ślinianki  
ŚLINIANKA 

POCHODZ
ENIE 

POCZĄ
TEK 
ROZWO
JU 

POCZ. 
WYDZIEL
ANIA 

PRZYUSZN
A 

Ektoderma 
okolicy kąta 
ust 

 6 tydz 

18 tydz 

PODŻUCHW
OWA 

Endoderma 
dna j. ust 

Koniec 6 
tyg. 

16 tydz. 

PODJĘZYKO
WA 

Endoderma 
rowka 
podjęzykow
ego 

8 tydz 

 

 

WADY WRODZONE ZWIĄZANE Z NARZĄDEM 

SKRZELOWYM 

torbiel tarczowo-językowa 
I bruzda zespół skrzelowo-uszno-nerkowy (gdy 
współistnieje z wadami nerek) 
II bruzda zatoka skrzelowa// przetoka skrzelowa 
zewnętrzna lub wewnętrzna// torbiel boczna szyi 
 
Zespół I łuku skrzelowego (dyzostoza żuchwowo-twarzowa- 
liczne wady żuchwy, podniebienia, okolicy jarzmowej, ucha, 
oka) 
Zp. Treachera-Collinsa (dziedziczne AD) 
nieprawidłowe kostnienie żuchwy 
rozszczep podniebienia 
inne wady 
Zp. Pierre-Robina 
niedorozwój żuchwy 
rozszczep żuchwy 
rozszczep podniebienia 
wady ucha (zniekształcenia małżowin) 
wady oka i In. 
 

ROZWÓJ PODNIEBIENIA 

Zawiązkami podniebienia są: podniebienie pierwotne i 
podniebienie wtórne 
+Fałdy nosowe środkowe tworzą przedszczękę (wyrostek 
podniebienny środkowy) 
 
Podniebienie pierwotne jest wykształcone pod koniec 5-tego 
tygodnia 
Podniebienie wtórne rozwija się 6tego tygodnia a kończy 
rozwój w 8mym tygodniu 
 
W późniejszym okresie podniebieniu pierwotnemu odpowiada 
kość przysieczna (przednia część podniebienia twardego w 
okolicy siekaczy szczęki) 
 
Z segmentu międzyszczękowego powstają: 
kość trzysieczna 
przyśrodkowa część szczęk 
siekacze szczęki 
philtrum czyli środkowa część wargi górnej 
 
Z podniebienia wtórnego powstają: 
większa część podniebienia twardego podniebienie 
miękkie języczek 
 
+ Pomiędzy 9- 12 tygodniem życia płodowego dochodzi do 
łączenia się podniebienia pierwotnego, wtórnego i przegrody 
nosowej. 
+ Pomiędzy 6-9 tygodniem życia płodowego jest okresem 
krytycznym w rozwoju podniebienia. 

ROZWÓJ SZCZĘKI 

Szczęki powstają jako kości okładzinowe z 3 częci: 
przyśrodkowej (tworzy kość przysieczną) 
boczne 2x – tworzą właściwe kości szczęki 
Pod koniec życia płodowego łączą się szwem włóknistym (w 
linii pośrodkowej) kostniejącym do 25r.ż. 
 
Szczęka rozwija się na podłożu błoniastym. Kostnienie 
rozpoczyna się w 8tyg. Życia płodowego, w okolicy 
rozwijającego się kła mlecznego. 
Istnieją dodatkowo osobne punkty kostnienia dla wyrostków 
podniebiennych szczęk. 
Kostnienie przez ciągłość przenosi się na kość przysieczną, 
która nie ma własnego punktu kostnienia.  
Nieco później kostnieją blaszki poziome kk. Podniebiennych. 
 
Wzrost szczęki po urodzeniu odbywa się dwutorowo: 
Remodeling kości – odkładanie kości na zewnątrz i 
resorpcja wewnątrz (mniejsze znaczenie) 
wzrost w okolicy szwów 
Na wzrost szczęki wpływają: 
-Przestrzenie (oczodół, jama nosowa, Jama ustna) 
-Wzrost gałek ocznych 
-Wzrost przegrody nosowej 
-Wzrost tkanki tłuszczowej oczodołu 
Remodeling podniebienia- „wzrost” jamy nosowej 
Wał podniebienny powstaje po urodzeniu w skutek narastania 
zbitej istoty kostnej wzdłuż szwu podniebiennego. 
Po urodzeniu szczęka jest szeroka, ale niska, bo brak 
rozwiniętego wyrostka zębodołowego. 
Wyrostek zębodołowy zaczyna się tworzyć pod koniec 
pierwszego półrocza życia wraz z wyrzynaniem się zębów 
mlecznych. 
Drugi skok wzrostu wyrostka ma miejsce w okresie 
wyżynania się zębów stałych tj. między 6-14 rokiem życia. 
Wzrost szczęki 

A) 

a)Przednio- tylny 
do 6r. ż. Szczęka wzrasta silnie ku przodowi 
potem głównie wyrostek zębodołowy narasta ku tyłowi, by 
zrobić miejsce dla trzonowców 
wzrost również w zakresie poprzecznego szwu 
podniebienia 

B) 

b)Na szerokość 
nawarstwianie kości na zewnątrz, resorpcja od wewnątrz  
wzrost środkowym szwie podniebiennym 

ZATOKA SZCZĘKOWA 

Zagłębienie śluzówki przewodu nosowego środkowego 
początek rozwoju 4 miesiąc życia płodu 
Koniec wzrostu  ?? 
 
ROZWÓJ ŻUCHWY I STAWU SKRONIOWO-
ŻUCHWOWEGO 
I łuk gardłowy w 6 tygodniu zamienia się w chrząstkę 
Meckela. 
Żuchwa powstaje w większości jako kość okładzinowa w 2 
symetrycznych wyrostków żuchwowych na bazie chrząstki 
Meckela. Zaczyna kostnieć jako pierwsza kość głowy w 
7tygodniu życia płodowego. Ognisko kostnienia w zbitej 
tkance włóknistej w okolicy przyszłego otworu bródkowego.  
Postęp kostnienia: wzdłuż n. zębodołowego dolnego tworzy 
się kanał żuchwy.  
  

 

     na bocznej powierzchni 

chrząstki Meckela 
 
Żuchwa 10-14tydzień są trzy chrząstki wtórne: 

1) 

-Kłykciowa jest ważnym ośrodkiem wzrostu funkcjonującym 
aż do 16r.ż. 

2) 

-Wyrostka dziobiastego który funkcjonuje tylko przejściowo 

3) 

-Spojenia żuchwy które funkcjonuje tylko przejściowo 
 
Kostnienie i spojenie żuchwy prowadzące do powstania jednej 
kości  2 rok po urodzeniu 

9 

 

Rozwój stawu skroniowo żuchwowego rozpoczyna się pod 
koniec okresu zarodkowego pomiędzy górnym brzegiem 
chrząstki Meckela a rozwijającą się kością jarzmową. 
Dół stawowy jest pierwszą strukturą różnicującą się ok.7 
tygodnia życia płodowego jako koncentracja komórek 
mezenchymy i umiejscowioną nad tkankami z których rozwija 
się krążek i torebka stawowa.  
Szpary stawowe kształtują się między 10 a 12 tygodniem.  
Krążek stawowy, torebka łącznotkankowa i mięśnie 
skrzydłowe boczne rozwijają się w 3 trymestrze ciąży. 
Na wzrost żuchwy wpływają: 
-Mięśnie żucia 
-Obecność pęczka naczyniowo- nerwowego 
-Obecność zębów 
-Inne czynniki związane z układem ruchowym 
REMODELING KOŚCI 
wzrost na wysokość trzonu.  
Głównie przez wzrost wyrostka zębodołowego. Odkładanie 
kości na brzegu żuchwy ma mniejsze znaczenie.  Wzrost 
wyrostków kłykciowych (kończy się najpóźniej, ok. 25 r.ż.) 
wzrost przednio-tylny 
Odkładanie kości na tylnym brzegu gałęzi żuchwy i wyr. 
Dziobiastego. Resorpcja kości na przednim brzegu gałęzi 
żuchwy i wyrostka kłykciowego. Ku przodowi przez 
nawarstwianie kości pod okostną. 
wzrost na szerokość 
Odkładanie kości na zew. Powierzchni żuchwy. Resorpcja 
kości na wew. Powierzchni żuchwy. Wzrost na boki jest 
silniejszy w tylnej części żuchwy. 
 
Okolica otworu bródkowego jest najbardziej stałym punktem 
dla wzrostu żuchwy. 
  
 
WYKŁAD 3 
Rozwój  US na tle ontogenezy człowieka (od niemowlaka do 
dorosłego) 

Okresy rozwojowe: 

Płodowy  
Noworodkowy-0-4 tyg. życia 
Niemowlęcy-1r.ż. 
Żłobkowy.poniemowlęcy  
Przedszkolny – do 6r.ż. 
Szkolny- 7r.ż. do pocz.dojrzewania (ok. 10-14r.ż.) 
Pokwitania – od pocz.dojrz. do początku fizycznej dojrzałości 
płciowej 
Młodzieńczy – od pocz.fiz.dojrz.płciowej do zakończenia 
wzrastania 
 

OKRES NOWORODKOWY I NIEMOWLĘCY: 

Do ok. 12 mies.życia 
Na rozwój US wpływają czynności fizjologiczne: 
- oddychanie 
- ssanie 
- połylanie 
- płacz i krzyk 
- w kolejnych okresach rozwojowych dodatkowo żucie  mowa 
 
Zarastanie czaski: 
- tylne – do 3. Miesiąca 
- przednie – ok. 1,5 roku 
 
Cechy morfologiczne i fizjologiczne N. Ż. 
- mały wymiar żuchwy 
- cofnięta bródka 
- dotylne położenie żuchwy do szczęki- TYŁOZGRYZ 
FIZJOLOGICZNY 
 
WAŁY DZIĄSŁOWE: 
+Górny wał dziąsłowy: 
- w wymiarze przednio-tylnym jest większy od dolnego o 2-
5mm 
- dolna pow. Wału dziąsłowego w przednim odcinku jest 
nieznacznie nachylona w kierunku przednim 
+ Dolny wał dziąsłowy: 
- półkolisty dolny wał dziąsłowy ma postaci grzebienia, który 
na przekroju ma kształt trójkąta 
Przy zbliżeniu wałów w przednim odcinku pojawia się owalna 
szpara – sutek zwiększonej o 2-3mm wyskości wałów w 
odcinkach bocznych. 
UWAGA – umożliwiony jest: 
-znaczny zasięg ruchów żuchwy ku przodowi podczas ssania 
- prawidłowy rozwój i przestrzenny układ przednich odcinków 
łuków zębowych 
- tylne fragmenty wałów płaskie i poszerzone 
- dolny wał dziąsłowy kontaktuje się z górnym w okolicy 
specjalnego zagłębienia, znajdującego się pomiędzy szczytem 
wału a podniebieniem 
 
PODCZAS SPOCZYNKOWEGO POŁOŻENIA 
ŻUCHWY: 
-wargi są złączone 
- żuchwa jest oddalona od szczęki o kilka mm, tworząc szparę 
spoczynkową wypełnioną przez język 
 
Symetryczną pracę i rozwój mięśni zapewnia naprzemienne 
karmienie prawą i lewa piersią: 
- równoczesne ssanie połykanie i oddychanie możliwe dzięki 
wysokiemu ułożeniu krtani 
- w czasie połykania język jest wysunięty i znajduje się 
między wałami dziąsłowymi (tzw. Niemowlęcy typ połykania 
o charakterze odruchu bezwarunkowego) 

- prawie płasko ukształtowany dół żuchwowy zapewnia 
najbardziej korzystne warunki do czynności ssania 
- stawy skroniowo-żuchwowe zlokalizowane są na tej samej 
płaszczyźnie, co linia kontaktu wałów dziąsłowych 
 

OKRES NIEMOWLĘCY: 

W okresie niemowlęcym zachodzą istotne zmiany w dolnym 
odcinku twarzy: 
- stopniowo zmniejsza się dotylne położenie żuchwy 
- w trzecim miesiącu wymiar przednio-tylny wału dolnego 
zbliża się do wymiaru wału górnego- wpływa w 
późniejszym okresie na prawidłowe ustawienie siekaczy 
dolnych i górnych 
- około szóstego miesiąca wyrzynają się: *dwa pierwsze 
siekacze przyśrodkowe dolne *nieco później – dwa górne 
siekacze centralne 
- zmiany pozycji niemowlęcia siadanie i wstawanie- wpływa 
ba układ języka i krtani 
- stopniowo znikają czynności ssania i niemowlęcego typu 
połykania 
- Wyrzynanie się zębów: 
   -zmienia się sposób pobierania pokarmów i rozwija się 
funkcja żucia-> ważna dla czynności kształtowania się łuków 
zębowych i warunków prawidłowego zwarcia 
- Odruch gryzienia pokarmów kształtuje się pod wpływem 
bodźców czuciowych przekazywanych z: ozębnej, 
bł.śluzowej, stawów skroniowo-żuchwowych 
- Zmiana poziomych ruchów żuchwy, związanych ze ssaniem 
na ruchy odwodzenia i przywodzenia 
- Stopniowy rozwój mowy: roczne niemowlę zaczyna 
wydawać artykułowane dźwięki 

 
OKRES ŻŁOBKOWY 

(od początku 2. Do końca 3. Roku życia) 
- Zwiększa się wymiar pionowy twarzy (tzw. Pierwsze 
podniesienie zgryzu) 
Wyrzynanie się zębów trzonowych mlecznych i zmiana 
wymiaru pionowego gałęzi żuchwy 
*Ok. 15 mies życia wytwarzanie się dorosłego typu połykania: 
     - dojrzewanie układu mięśniowego i nerwowego 
     - obecność zębów mlecznych 
     - zmiana sposobu żywienia 
     - zmiana konsystencji przyjmowanych pokarmów 
*Przestrzenna relacja dolnego łuku zębowego w stosunku do 
górnego zostaje ustalona w chwili uzyskania kontaktu 
zwarciowego wyrzniętych zębów trzonowych 
- Kształt obu łuków zbliżony jest do półkola 
- Łuk górny nieco większy od dolnego 
- Zęby górne zachodzą dachówkowo na zęby dolne (ok. 1/3 
wyskości koron siekaczy dolnych) 
- Każdy ząb mleczny kontaktuje się z zębami 
przeciwstawnymi (powstają tzw. Triady)  WYJĄTEK: 
dolne siekaczy przyśrodkowe drugie zęby trzonowe górne 
*LINIA ŁĄCZĄCA – dystalne pow. zz drugich trzonowych 
(płaszczyzna końcowa) ma kształt prostej 
*SZCZTY GUZKÓW  zz trzonowych i kłów oraz  BRZEGI 
SIECZNE zz przednich – układają się na jednej płaszczyźnie 
poziomej 
 

OKRES PRZEDSZKOLNY: 

(od 3 do 6 roku życia) 
- Pojawiaja się fizjologiczne diastemy w okolicy zz przednich 
– większe w łuku górnym niż dolnym 
UWAGA!!! – jest to przejaw prawidłowego wzrostu w 
kierunku przednim i bocznym frontalnym odcinków szczęki i 
żuchwy 
- Fizjologiczne starcie guzków zębów bocznych 
- Zmniejsza się zachodzenie siekaczy górnych na dolne 
-Doprzednie przemieszczenie żuchwy z jej łukiem zębowym 
powoduje: załamanie linii za zębami trzonowymi ku przodowi  
!!! 
- Zmiany w łukach zębowych i relacjach międzyszczękowych 
wpływają na kształtowanie się stawów skroniowo 
żuchwowych 
- Około 5 roku życia w wyniku: wzrostu kości w kierunku 
dolnym, przemieszczenia się zawiązków zębów stałych w 
kierunku szczytu wyrostków zębodołowych – na wałach 
dziąsłowych powstają szerokie płaszczyzny poziome za 
zębami trzonowymi 
- Jest to okres wymiany uzębienia mlecznego na stałe, 
charakteryzuje się dużą indywidualnością – zarówno pod 
względem czasu jak i kolejności wyrzynania się zębów 
stałych 
 

OKRES SZKOLNY: 

(U dziewczynek – 6-13 r.ż. U chłopców – 7-14 r. ż) 
-Resorpcja korzeni zębów mlecznych i wyrzynanie zębów 
stałych 
- wydłużenie łuków zębowych ku tyłowi w wyniku 
wyrznięcia się zębów trzonowych i zwiększenie wymiarów 
łuku ku przodowi 
- Kształt łuków zmienia się z półkolistego -w szczęce na 
zbliżony do półelipsy, w żuchwie na zbliżony do paraboli 
- Przestrzenne relacje międzyszczękowe w tym kontakty 
między zębami górnego i dolnego łuku zębowego, są 
uwarunkowane indywidualnymi cechami genetycznymi oraz 
wpływem czynników środowiska wewnętrznego i 
zewnętrznego 
* Około 13 r. ż. Ustala się układ kontaktów okluzyjnych 
opisywana jako I klasa Angle`a  
CECHY:  
       - każdy ząb kontaktuje z dwoma zębami 
przeciwstawnymi. Z WYJĄTKIEM: centralnych siekaczy 

dolnych, ostatnich zębów trzonowych górnych wg koncepcji 
okluzji ząb do dwóch zębów 
       - brzegi sieczne siekaczy górnych zachodzą na siekacze 
dolne – na ok. 1/3 wysokości koron zębów siecznych dolnych; 
       - LINIA ŚRODKOWA  obu łuków zębowych przebiega 
między centralnymi siekaczami górnymi i dolnymi, pokrywa 
się z linią środkową twarzy 
      - pomiędzy sąsiednimi zębami w każdym łuku występują 
kontakty styczne 
 
NARZĄD ZĘBOWY –  
DYFIODONTYZM – dwa pokolenia zębów 
HETERODONTYZM – różny kształt zębów 
 
ZĘBY MLECZNE – 20 W połowie łuku zębowego 
występują: 
-2 siekacze 1 kieł 2 zęby trzonowe 
- Wyrzynanie rozpoczyna się około 6-7 mies życia dziecka 
- Wypadanie – między 6-13 r.ż. 
 
ZĘBY STAŁE – 32 W połowie łuku obecne są:  
-2 siekacze 1 kieł 2 zęby przedtrzonowe 3 trzonowce 
- Wyrzynanie – 6-13 r.ż. (wyjątek zęby mądrości – zwykle 
pomiędzy 17-20 r.ż. czasem wcale) 

 
ETAPY TWORZENIA ZĘBA: 

W procesie tworzenia zębów uczestniczą: 
-EKTODERMALNY NABŁONEJ JU 
-Mezenchyma (ektomezenchyma) – tkanka zarodkowa 
różnicująca się z migrujących w rejon ju ektodermalnych kom 
grzebienia nerwowego 
 
ZAWIĄZKI ZZ MLECZNYCH  - powstają prawie wszystkie 
jednocześnie 
ZAWIĄZKI ZZ STAŁYCH – powstają między 20 tyg życia 
płodowego a 5 r.ż. (3.trzonowy) 
 
6 tydz. Życia płodowego: 
Ektoderma ju – 2-3 warstwy kom nabłonkowych 
Mezenchyma – indukcja intensywnych podziałów kom 
nabłonka ju 
Powstaje pierwotna listewka zębowa – pasmo nabłonka leżące 
na obwodzie obszaru powstawania przyszłej szczęki i żuchwy 
 
Koniec 6 tyg życia: 
Oddzielenie się od pierwotnych listewek zębowych tzw. 
Listewek przedsionkowych (wargowych) ze szczeliną- 
odpowiednik przyszłego przedsionka ju 
Pozostałość – wtórna listewka zębowa – da początek zz 
mlecznym i stałym!!!! 
 

ROZWÓJ KORZENI ZĘBÓW: 

Cele znajomości stadiów rozwoju korzenia: 
-diagnostyka związanych z tym patologii miejscowych i 
ogólnoustrojowych 
- odróżnienie stanu fizjologicznego od patologicznego 
- umożliwia ocenę wieku rozwojowego dziecka 
- dobór odpowiedniej metody leczenia endodontycznego w 
chorobach miazgi i tkanek przyzębia 
- leczenie ortodontyczne 
 
*Rozwój korzenia jest nieodłącznie związany z wyrzynaniem 
się zęba oaz wymianą uzębienia 
- Mimo występowania PEWNYCH PRAWIDŁOWOŚCI 
związanych a wyrzynaniem zz mlecznych i stałych, a co za 
tym idzie czasem ROZWOJU I RESORPCJI korzeni zz 
mlecznych oraz ROZWOJEM korzeni zz stałych 
-Istnieją indywidualne (różne dla poszczególnych osób) 
terminy wyrzynania (zęby mleczne zęby stałe) i fizjologicznej 
utraty poszczególnych zębów (zęby mleczne) – mieszczące się 
jednak w granicach ogólnie przyjętej normy 
- W chwili obecnej w populacji obserwuje się akcelerację 
wymiany uzębienia u dzieci  prawdopodobny wpływ 
czynników środowiskowych. 
- Terminy eksfoliacji dla poszczególnych grup zz uznane za 
normę uległy przyśpieszeniu, a przez to zakres normy uległ 
wydłużeniu 
UWAGA!!! Okresy eksfoliacji mogą być różne dla 
odmiennych grup etnicznych zamieszkujących różne obszary 
świata 
*STADIA ROZWOJU KORZENI: - oceniane są na podstawie 
zdjęć RTG – panoramicznego, celowanego(zębowego). 
 

KORZENIE ZZ MLECZNYCH – ETAPY ROZWOJU: 

Rozwój ich przebiega w 3 stadiach: 
-Stadium rozwoju – 1 rok 
-Stadium stabilizacji – ok. 3 lat 
-Stadium resorpcji – 2-4 lata (początkowa właściwa i  
ostateczna) 
 
STADIUM 1 – ROZWÓJ KORZENIA: 
Trwa około rok od momentu całkowitego wyrznięcia korony 
Gdy korona wyrznięta jest całkowicie korzeń uformowany jest 
do połowy długości 
 
STADIUM 2 - STABILIZACJI 
Pełnego ukształtowania korony 
Prawidłowo w tym stadium znajdują się wszystkie zz mleczne 
u  dziecka 3-3,5 rocznego 
Trwa dla każdego zęba 2-3 lata, licząc od czasu wyrznięcia 
korony 
Miazga zbudowana jest jak w zębach stałych 
 
STADIUM 3 - RESORPCJI 

10 

 

Początki resorpcji korzeni pojawiają się u dziecka w wieku 4-
5 lat 
W wieku 7-8 lat resorpcja korzenia zwykle dotyczy 
wszystkich zz mlecznych 
Rozpoczyna się 2-4 lata przed utratą danego zęba 
Resorpcja korzenia poprzedzona jest resorpcją przegrody 
kostnej oddzielającej ząb mleczny id zawiązka z stałego 
*Resorpcja początkowa – okres przygotowawczy: 
- dotyczy głównie cementu 
- w niewielkim stopniu też zębiny i blaszki zbitej zębodołu 
- rozpoczyna się od strony zawiązka zęba stałego 
- miazga zachowuje jeszcze większość swoich funkcji 
*Resorpcja właściwa: 
- postępuje zanik korzenia – jego skracanie -  w zębach 
przednich (jednokorzeniowych) rozpoczęte po stronie 
językowej łuku zębowego 
-w Trzonowcach resorpcja rozpoczyna się i przebiega od 
strony korzeni zwróconej do przegrody międzykorzeniowej 
(do furkacji) 
-gdy resorpcja przekracza więcej niż 1/3 długości korzenia, 
miazga jest w stanie zaawansowanych zmian wstecznych, 
traci zdolności reparacyjne!!!!!!!! 
*Resorpcja ostateczna: 
- dotyczy przyszyjkowej (przykoronkowej) części korzenia 
- jest bezpośrednim przygotowaniem do utraty zęba 
 
*Miazga zęba a resorpcja korzenia:  
- w miarę postępu resorpcji w miazdze dochodzi do zmian 
zapalnych i wstecznych 
- zmiany wsteczne to: Zwyrodnienie zanim martwica  
rozpoczynają się w okolichach resorpcji, obejmując następnie 
całość miazgi 
Zmiany wsteczne: 
- zwyrodnienia tłuszczowe 
- zwyrodnienie wodniczkowi 
- zanik odontoblastów 
- zanik nerwów miazgi 
- degeneracja włókien substancji podstawowej 
Zmiany zapalne: 
 

- nacieki z komórek fagocytujących – 

granulocyty, makrofagi, osteoklasty 
 

- obecność licznych naczyć włosowatych 

 

- zamiana całej miazgi w ziarninę (bardzo silnie 

krwawi przy zranieniu)!!!!!! 

 
ROZWÓJ KORZENI ZĘBÓW STAŁYCH: 

Wyrzynanie zz stałych: 
- rozpoczyna się w wieku 6-8 lat 
- jako ostatni regularnie wyrzyna się drugi trzonowiec – 
prawidłowo do 13 r. ż. 
- zz mądrości wyrzynają się w różnym wieku – zwykle do 25 
r. ż. 
- po wyrznięciu korony- korzenie są ukształtowane i 
zmineralizowane do połowy przyszłej długości 
- kształtowanie korzenia trwa od 1,5 do 4 lat – w zależności 
od grupy zębów – licząc od momentu wyrznięcia korony 
-po 16 r.ż. zwykle zakończony jest rozwój korzeni 28 zz 
stałych 
 
* W rozwoju korzeni wyróżnia się 3 etapy: 
1) Stadium ścian rozbieżnych: 
- w pierwszym roku po wyrznięciu korony 
- cienkie ściany 
- niepełna długość korzenia 
- kanał bardzo szeroki i krótki 
- kanał najszerszy przy wierzchołku 
- miazga o dużej zdolności reparacyjnej 
2) Stadium ścian równoległych: 
- po około 18 miesiącach od wyrznięcia korony 
- ściany grubsze niż w stadium 1 
- kanał węższy o jednakowej średnicy na całej długości 
(stosunkowo szeroki przy wierzchołku w  porównaniu do 
rozmiaru ostatecznego) 
- zębina nadal ulega odkładaniu 
- brak cementu na przywierzchołkowej zębinie 
- miazga o dużej zdolności reparacyjnej 
3) Stadium ścian zbieżnych: 
- 2-4 lata po wyrznięciu korony 
- korzeń osiąga pełną długość 
- kształtowanie się otworu anatomicznego i przewężenia 
fizjologicznego  przez odkładanie cementu na zębinie na 
zewnątrz końcowego odcinak korzenia i wewnątrz kanału 
- kanał najwęższy przy wierzchołku 
-miazga nadal o dużej zdolności reparacyjnej 
- zwalnia ale nie ustaje odkładanie zębiny i cementu 
 
WYKŁAD 4 

CZYNNOŚĆI FIZJOLOGICZNE USG 



 

Czynności  fizjologiczne  USG  odbywają  się  na  bazie 

podłoża  kostnego,  na  które  składają  się:  kk.  szczęki, 
jarzmowe, skroniowe, żuchwa, k. gnykowa; SSŻ jest jedynym 
właściwym stawem USG 



  Nerwy  ruchowe  odpowiadają  za  funkcjonowanie  USG  i 

unerwiają  one  liczne  mięśnie:  mm.  żucia,  otoczenia  szpary 
ust,  nadgnykowe,  podgnykowe,  podniebienia,  gardła, 
przełyku, krtani. 



 

Funkcje  USG  modyfikowane  są  przy  udziale:  OUN,  nn 

czuciowych,  związanych  z  nerwami  receptorów,  ukł 
krążenia, ukł wydzielania wewnętrznego 



 

Czynności  fizjologiczne  USG:  ssanie,  połykanie,  żucie 

(pobieranie pokarmu), oddychanie, mowa, estetyka. 

Zęby  w  niektórych  czynnościach  USG  odgrywają  większą 

lub mniejszą rolę – żucie i odgryzanie, mowa, estetyka. 



 

Prawidłowe  ruchy  czynnościowe  żuchwy  –  brak 

kontaktów zębów przeciwstawnych; 

wyjątkiem jest: odgryzanie, żucie, połykanie. 



   W  trakcie  ODPOCZYNKU    istnieje  RÓWNOWAGA 

SPOCZYNKOWA  mięśni  przywodzących  i  odwodzących 
żuchwę,  nie  ma  kontaktów  zz  przeciwstawnych  i  występuję 
szpara spoczynkowa. 



 

ODGRYZANIE  =  CIECIE  =  INCISIO

  cel:  wstępne 

rozdrobnienie pokarmu przygotowujące go do żucia 

przebieg:  m  skrzydłowy  boczny  +  mm  nadgnykowe  → 

odwiedzenie  (obniżenie)  żuchwy  z  jej  niewielkim 
wysunięciem  →  umieszczenie  pokarmu  między  zębami  → 
uniesienie  żuchwy  do  zetknięcia  brzegów  siecznych  → 
przesuwanie siekaczy dolnych po powierzchni podniebiennej 
górnych → dalsze uniesienie żuchwy do pozycji wyjściowej 
→ odcięcie kęsa 



 

ŻUCIE = MASTICATIO 

-  możliwe  dzięki  heterodoncji,  pojawiło  się  w  ssaków, 
przygotowuje  pokarm  do  trawienia,  odruchowo  pobudza 
gruczoły przewodu pok do wydzielania enzymów trawiennych 
cel: zmiażdżenie; rozdrobnienie pokarmu – ułatwia trawienie, 
chroni  przewód  pokarmowy  przed  urazem  dużym  fragm 
pokarmu,  umożliwienie  połknięcia;  zmieszanie  ze  śliną  – 
trawienie, połykanie; uformowanie kęsa do połknięcia; rozwój 
twarzoczaszki 
na  proces  żucia  składa  się:  umieszczenie  pokarmu  między 
zębami;  miażdżenie  i  rozdrabnianie;  selekcja  pokarmu  do 
dalszego rozdrabniania 
na  żucie  wpływają:  mięśnie  żucia(duża  siła  miażdżąca), 
języka,  warg,  policzków;  ruchy  w  ssż(precyzja  i  złożoność 
ruchów);  podniebienie  wtórne(możliwość  oddychania  w 
czasie  żucia),  gruczoły  ślinowe(nawilżanie  i  lubrykacja  oraz 
trawienie),  szkliwo  pryzmatyczne(duża  odporność  na  siły 
żucia i ścieranie), więzozrost typu wklinowania(gomphosis) – 
więzadło  ozębnej(ruchy  zęba  pomagające  w  recepcji  siły); 
dyfiodoncja i heterodoncja. 



 

KONTROLA  ŻUCIA  –  ośrodek  kontroli  żucia  znajduje 

się  w  pniu  mózgu,  który  otrzymuje  sygnały  ze  struktur 
wyższych  OUN  oraz  z  obwodu  o  charakterze  pobudzającym 
lub hamyjącym. 



 

Podczas  żucia  jedna  strona  zgryzu  jest  pracująca  = 

aktywna(bierze udział w rozdrabnianiu pokarmu) a druga jest 
stroną  balansującą(przeciwstawna  do  str  aktywnej,  nie 
bierze udziału w rozdrabnianiu w danym cyklu 
Strona  pracująca  może  przechodzić  w  balansującą  co  kilka 
cykli żucia 



 

FAZY/METODY ŻUCIA 

I. atrycja szczytów guzków – w tej fazie zużywają się szczyty 
guzków,  zmiażdżenie  wstępne,  ruchy  pionowe  –  bez  lub  z 
niewielkim kontaktem zębów 
II.  atrycja  stoków  guzków  –  w  tej  fazie  zużywają  się  stoki 
guzków, rozcieranie/rozdrabnianie,ruchy  boczne  z kontaktem 
przy dużym rozdrobnieniu pokarmu 



 

CYKL ŻUCIA trwa 0.7 – 1.2 s 

I. łuki rozwarte 
II. faza policzkowa  – ruchy  do góry  i  na zewnątrz (mała siła 
zgryzowa) 
III. ruch ślizgowy guzków do wewnątrz (duża siła zgryzowa) 
IV. pozycja zaguzkowania 
V.  faza  językowa  –  ruch  do  dołu  i  przyśrodka  (mała  siła 
zgryzowa) 
-  w  przesunięciu  kęsa  między  zęby  boczne  pomagają:  mm 
języka,  m  policzkowy,  mm  skroniowe  +  mm  żwacze,  mm 
skrzydłowe przyśrodkowe 
-  w  trakcie  żucia  zęby  tylna  dochodzą  do  maksymalnego 
zaguzkowania na ok. 0,16 s 
VI. okres ciszy – obniżenie żuchwy i przesunięcie do boku 



  5–15  kg  →  średnie  siły  żucia  wywierane  na  pokarm  w 

zależności od jego rodzaju i konsystencji 



   do 50 kg → siły maksymalne 



 

OCHRONA PRZYZĘBIA W CZASIE ŻUCIA 

-  listewki  brzeżne  na  granicy  pow  żującej  i  stycznych; 
zwracają pokarm w kierunku powierzchni żującej zęba 
-  punkty  styczne  zapobiegają  wtłaczaniu  pokarmu  do 
przestrzeni międzyzębowych; dryft mezjalny prowadzi do ich 
zachowania mimo ścierania 
-  wypukłość  powierzchni  zz  bocznych  (podniebiennych    zz 
górnych    i  policzkowych  zz  dolnych)  ochrania  okoliczne 
przyzębie 
- wzajemne tarcie  poślizgowe guzków(przesuwanie pokarmu 
bruzdami  do  policzka  i  języka)  ochrana  przed  nadmiernymi 
siłami żucia 



  SSANIE – czynność złożona, dwufazowa, trwa ok 1,5 s 

-  Należy  do  najwcześniej  ujawniających  się  odruchów  w 
rozwoju ontogenetycznym. 
- Pojawia  się  już u 2-miesięcznych  i 3-miesięcznych płodów, 
w  pierwszych  miesiącach  życia  –  noworodek  i  niemowlę.  - 
Jest to odruch wrodzony i bezwarunkowy. 
- składa się ze złożonych ruchów łączący w sposób rytmiczny 
właściwe ssanie z czynnością połykania i oddychania 
- dzięki dobrze wykształconemu odruchowi ssania noworodek 
potrafi zaspokoić głód w ciągu 10 – 15 min karmienia już w 
pierwszej dobie życia. 
-  łatwo  je  wywołać  za  pomocą  bodźców  dotykowych  lub 
smakowych  (zwłaszcza  o  smaku  słodkim)  skierowanych  na 
okolicę ust dziecka 



 

USTA  DZIECKA  przyjmują  układ  charakterystyczny  dla 

ssania, wykonują rytmiczne ruchy ssania powtarzające się 40-
90 razy na minutę. 



 

OŚRODEK 

SSANIA 

znajduje 

się 

w 

rdzeniu 

przedłużonym, w pobliżu ośrodków połykania i oddychania 



 

BODŹCE CZUCIOWE są przekazywane z obszaru jamy 

ustnej do ośrodka ssania drogami nerwu trójdzielnego(V) 

 



 

ODRUCHOWE  WŁÓKNA  ODŚRODKOWE  do 

mięśniu czynnych w czasie ssania biegną: 
- w cz ruchowej n trójdzielnego 
- w n twarzowym 
- w n podjęzykowym 



  FAZY KARMIENIA NATURALNEGO 

I. faza obniżenia żuchwy 
koniec  języka  wysuwa  się  ku  przodowi  pod  brodawkę 
sutkową matki 
JĘZYK: obniża się do dna j.u., wykonuje ruch do przodu i ku 
tyłowi, wciąga brodawkę w głąb j.u. 
efekt  –  koniec  brodawki  dochodzi  do  granicy  twardego  i 
miękkiego podniebienia 
BRODAWKA  SUTKA:  w  odc  przednim  j.u.,leży  pomiędzy 
wałem dziąsłowym górnym a końcem języka, który układa się 
na wale dziąsłowym,dotykając bł śluz wargi dolnej 
WARGI  DZIECKA:wywijają  się  i  ściśle  przylegają  swoją 
kosmkowatą częścią do otoczki brodawki, warga górna silniej 
naciska na sutek niż warga dolna 
W TYM CZASIE: jama gardłowa wypełniona jest powietrzem 
i oddychanie odbywa się przez nos. 
II. faza unoszenia żuchwy i końca języka 
unoszenie żuchwy, 
JĘZYK:koniec  języka  wraz  z  wałem  dziąsłowym  dolnym 
przyciska  brodawkę  do  górnego  wału  dziąsłowego; 
przylegając  do  dolnej  powierzchni  brodawki  wykonuje  ruch 
falisty  do  przodu  ku  tyłowi  przyciskając  brodawkę  do 
twardego podniebienia 
BRODAWKA  SUTKA:  pokarm  wypływa  z  brodawki, 
grubość bodawki zmniejsza się prawie o ½  
- grzbiet języka unosi się w kierunku tylnego brzegu twardego 
podniebienia, uzyskując z nim ścisły kontakt (poza brodawką) 
- brodawka skraca się i przybiera pierwotny kształt 
W  TYM  CZASIE:  nasada  języka  obniża  się  ku  dołowi, 
podnieb miękkie unosi się ku górze, pokarm spływa do gardła, 
następnie  przechodzi  do  przełyku,  oddychanie  w  tym 
momencie jest wstrzymane 



 

faza I i II trwają 1,5 s 

III.przyciskanie 

językiem 

brodawki 

sutkowej 

do 

podniebienia twardego 
IV.ułożenie  grzbietu  języka  i  podniebienia  miękkiego  w 
czasie połykania. 



 

Wypływanie  mleka  z  brodawki  sutkowej  (pokarm  z 

zatok  mlecznych  sutka  przemieszcza  się  do  przewodów 
mlecznych) uwarunkowane jest głównie przez: mechanizmy 
nerwowe  i  bezpośrednie  mechaniczne  pobudzenie  brodawki 
oraz ścisłe przyleganie warg do otoczki brodawki przyczynia 
się  również  do  zwiększenia  ciśnienia  powstałego  przy 
odruchowym wypływaniu mleka. 



  DZIECKO  WYDOBYWA  POKARM  Z  BRODAWKI 

SUTKOWEJ W WYNIKU: 
-dynamicznej pracy mm języka 
- dynamicznej pracy mm obniżających i unoszących żuchwę 
-  czynności  zewnętrznego  pierścienia  mięśniowego  j.u., 
szczególnie mm warg 



 

ssanie  stanowi  ważny  bodziec  dla  prawidłowego  rozwoju 

narządu  żucia,  ale  utrwalenie  odruchu  ssania  jest  bardzo 
niekorzystne dla rozwoju nż 



 

dzięki  wysokiemu  ustawieniu  krtani  i  nagłośni  w 

noworodka  lub  niemowlęcia  odbywają  się  równocześnie: 
ssanie, oddychanie i połykanie. 



  Karmienie  naturalne  jest  najbardziej  odpowiednim 

sposobem  odżywiania  noworodka  i  niemowlęcia,  ponieważ 
mleko  kobiece  zawiera  wszystkie  skł,  wit,  przeciwciała 
potrzebne  do  prawidłowego  rozwoju  dziecka  w  pierwszych 
miesiącach życia. 



 

Odruch  ssania  związany  z  karmieniem  naturalnym  zanika 

stopniowo w 1 r.ż. 
Pojawienie  się  i  rozwój  żucia(nowej  czynności  związanej  z 
pobieraniem  pokarmu)  spowodowane  jest:  wyrzynaniem 
zębów mleczynych i karmieniem dziecka łyżeczką pokarmami 
półpłynnymi i stałymi. 



 

POŁYKANIE  -czynność  odruchowa,  wrodzona,  silnie 

wykształcona już u noworodka 

-  złożona  czynność  ruchowa  mięśni,  w  wyniku  której  – 
pokarm  lub  ślina znajdująca  się w  jamie ustnej  – przechodzi 
przez gardło i przełyk do żołądka 
-  występuje  u  płodu  począwszy  od  4  miesiąca    ciąży  (  płód 
połykając  i  wchłaniając  w  przew  pok  pewną  ilość  wody 
płodowej  przyczynia  się  do  utrzymania  jej  właściwej  obj  w 
jamie owodni) 
- występuję także podczas snu 
- odruch bardzo silny, zanika dopiero w głębokiej narkozie 
-  w  czasie  przyjmowania  pokarmów  następuje  podświadome 
połyk śliny i kęsa 
-  naturalnie  występuje  też  jako  świadome  połknięcie  
wykonane  na  polecenie  –  faza  początkowa  tej  czynności 
podlega woli człowieka 
-  gdy  kęs  zetknie  się  z  cieśnią  gardzieli  –  połykanie  odbywa 
się odruchowo, bez udziału woli 



 

POŁYKANIE–CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA 

- w wieku przedszkolnym ok. 2400/dobę 
- u dzieci 5-12 letnich ok. 800-1200/dobę 
- u dorosłych ok. 400-675/dobę 



 

OŚRODEK POŁYKANIA 

-  znajduje  się  w  rdzeniu  przedłużonym  powyżej  ośrodka 
oddechowego 
-  włókna  dośrodkowe  prowadzi:  n.  językowo  –  gardłowy, 
gałąź gardłowa n. błędnego 
- odruchowe włókna odśrodkowe biegną drogą nn ruchowych, 
zaopatrujących mięśnie czynne w czasie połykania 



 

WYRÓŻNIA  SIĘ  2  FIZJOLOGICZNE  TYPY 

11 

 

POŁYKANIA: 
-typ trzewny(wisceralny) 
noworodek+niemowlęcie 
- szczęka i żuchwa pozostają bez kontaktu, a między nimi 
położony jest język, żuchwa jest ustabilizowana przez mięśnie 
i kontakt języka z wargami 
- typ dojrzały(somatyczny) – okres dziecięcy  + dorośli  
-  żuchwa  unoszona  jest  przez  mm  żwacze,  język  dotyka 
podniebienia i znajduje się za zębami, zęby się stykają 



  zmiana  trzewnego  typu  połykania  na  typ  dojrzały 

odbywa się: 
-stopniowo(wraz ze wzrostem i rozwojem) 
- między 18 miesiącem do 3-4 r. ż. 
- wraz z ukształtowaniem się zgryzu w uzębieniu mlecznym 



 

W okresie przejściowym (między 2-4 r.ż.) niemowlęcy typ 

połykania  zostaje  najpierw  częściowo  zastąpiony  typem 
dojrzałym  by  następnie  przejść  we  właściwe  somatyczne 
połykanie 



  Nierzadko  dochodzi  do  przetrwania  postaci  mieszanej 

połykania  (wisceralno-somatycznej),  w  której  elementem 
zachowanym z połykania niemowlęcego jest położenie języka 
między  zębami.  Efektem  jest  zahamowanie  pionowego 
wzrostu wyrostka zębodołowego i patologii zgryzowych 



 

Czynniki  wpływające  na  zmianę  typu  połykania  z 

niemowlęcego na dojrzały: 
→ zwiększenie się pojemności j.u. 
→ wyrznięcie się zz mlecznych 
→ ułożenie języka za zębami 
→ dojrzewanie układu nerwowo-mięśniowego 
→ karmienie dziecka za pomocą łyżeczki pokarmami o stałej 
konsystencji wprowadzone we właściwym czasie 



 

POŁYKANIE TRZEWNE 



 

Na jego istnienie wpływają: 

- znaczne różnice w budowie j.u. noworodka 
-  niedojrzałość  ukł  nerwowo  –  mięśniowego  i  sposobu 
przyjmowania pokarmu 
- mała pojemność j.u. 



 

Przyczyną takiego połykania są: 

- brak zębów 
- niskie wały dziąsłowe 
-niskie podniebienie 
-  stosunkowo  duży  język  wypełniający  j.u.  i  przestrzeń 
między wałami dziąsłowymi w czynności i spoczynku  



 

Cechy połykania trzewnego: 

- żuchwa jest oddalona od szczęki 
-  zwiększone  napięcie  mięśnia  okrężnego  ust,  mm 
policzkowych i bródkowych 



 

W czasie połykania język: 

- leży między wałami dziąsłowymi 
- jego boczne brzegi dotykają błony śluzowej policzków 
- jego koniec dotyka błony śluzowej wargo dolnej 
I. FAZA PRZYGOTOWAWCZA 
Jama ustna jest uszczelniona przez: 
- wargi obejmujące brodawkę 
-  język  układający  się  między  górnym  i  dolnym  wałem 
dziąsłowym 
- podniebienie miękkie stykające się z nasadą języka 
II. FAZA USTNA 
Podczas ruchu unoszenia żuchwy: 
-  grzbietowa  część  języka  ulega  spłaszczeniu  i  przesuwa  się 
do przodu 
- koniec języka unosi się ku brodawce w przedniej części j.u. 
-  tylna  część  grzbietu  języka  unosi  się  ku  górze  do  granicy 
twardego i miękkiego podniebienia 
-  podniebienie  miękkie  stopniowo  unosi  się,  pozwalając  na 
przemieszczenie się mleka do jamy gardłowej 
-  mleko  spływa  bocznymi  kanałami  przez  zachyłki 
gruszkowate dookoła otwartej krtani 
III. FAZA GARDŁOWA 
podniebienie miękkie unosi się ku górze w kierunku migdałka 
gardłowego do sklepienia nosowej części gardła, a jego wolny 
brzeg  styka  się  z  tylną  ścianą  gardła  na  wysokości  I  kręgu 
szyjnego  oddzielając  jamę  nosową  od  jamy  gardłowej  i 
zamykając drogę powietrzu. 



 

Tylna część ściany gardła(m zwieracz górny gardła) wraz z 

kontaktującymi się z nią podniebieniem miękkim przesuwa się 
ku  przodowi  w  kierunku  grzbietowej  części  języka,  tworząc 

tzw. wał Passavanta 



 

tylna część grzbietu języka i nasada języka przesuwa się 

wówczas  ku  górze  i  ku  tyłowi  przesuwając  pokarm  do 
krtaniowej części gardła 



 

KONTAKT POKARMU Z KRTANIĄ POWODUJE: 

→ nagłe odruchowe jej uniesienie 
→ przesunięcie pod nasadę języka 
→ zamknięcie szpary głośni 
Nagłośnia  uciśnięta  przez  nasadę  języka  przechyla  się 
poziomo i zamyka wejście do krtani. 
Dno krtaniowej części gardła unosi się. 
Zwieracz przełyku kurcząc się pozwala na przejście pokarmu 
do przełyku. 
IV. FAZA PRZEŁYKOWA 
-  pokarm  przemieszcza  się  w  dół  dzięki  perystaltycznym 
ruchom błony mięśniowej przełyku 
- droga powietrza zostaje natychmiast otwarta 
-  język,  podniebienie  miękkie,  krtań,  fałdy  głosowe  i 
nagłośnia powracają do pozycji wyjściowej 
-  w  j.u.  odbywają  się  ruchy  przygotowujące  pokarm  do 
następnego cyklu połykania 



 

POŁYKANIE DOJRZAŁE 

CECHY POŁYKANIA DOJRZEWANIA: 
-  żuchwa  jest  w  położeniu  zwarcia  centralnego,  które  jest 
ustabilizowana prze z napięcie mięśni: żwaczy, skrzydłowych 
przyśrodkowych, skrzydłowych bocznych i skroniowych. 

- koniec języka opiera się w czasie połykania o błonę śluzową 
podniebienia  w  okolicy  otworu  przysiecznego,  ponad  i  za 
siekaczami górnymi 
-  przewaga  czynnościowa  m  okrężnego  ust  i  mm 
policzkowych i bródkowych 
- zbyt słabe napięcie mięśni unoszących żuchwę powodują, że 
język  w  czasie  połykania  układa  się  między  łukami 
zębowymi,  tak  jak  przy  połykaniu  niemowlęcym  –  może  to 
być przyczyną wad zgryzu i zaburzeń mowy. 
I. FAZA PRZYGOTOWAWCZA 
- rozdrobnienie pokarmu, mieszanie go ze śliną, uformowanie 
w kęs 
- przesunięcie kęsa za pomocą języka w głąb jamy ustnej 
-kęs  pozostaje  krótko  we  wklęsłej  niecce  na  grzbietowej 
części języka 
-  jama ustna uszczelniona przez:  wargi od strony szpary ust, 
podniebienie  miękkie  od  strony  cieśni  gardzieli,  język  od 
strony jamy ustnej właściwej 
-  koniec  języka  przylega  do  błony  śluzowej  podniebienia  w 
okolicy  otworu  przysiecznego 

i  do  podniebiennych 

powierzchni siekaczy. 
II. FAZA USTNA 

- uniesienie żuchwy (m żwacz, m skroniowy) 



  -  na  języku  tworzy  się  podłużny  lejek  nawłókna  pionowe 

języka, m bródkowo-gnykowy – włókna przyśrodkowe) 
-  uniesienie  języka(  m  żuchwowo-gnykowy)  i  dociśnięcie  do 
podniebienia 

– 

spłaszczenie 

niecki 

językowej 

i 

przemieszczenie kęska w kierunku gardła 
- 

podniebienie 

miękkie 

styka 

się 

z 

nasadą 

języka=uszczelnienie tylne 
- droga oddechowa otwarta 
III. FAZA GARDŁOWA 
-przejście kęsa przez cieśn gardłową 
- skurcz łuków za kęsem(mm podniebienno-językowe) 
-  uniesienie  podniebienia  miękkiego  do  tylnej  ściany 
gardła(mm napinacz i dźwigacz podniebienia miękkiego) 
-droga  oddechowa  zamknięta  –  odizolowane  nosogardło 
podniebieniem miękkim 
- uniesienie i zamknięcie wejścia do krtani oraz szpary głośni 
- obkurczenie gardła(m zwieracz gardła) 
-  przesunięcie  kęsa  z  gardła  do  przełyku(relaksacja  m 
zwieracza  pierścienno-gardłowego;dolna  część  zwieracza 
gardła) 
-droga  oddechowa  zamknięta  –  odizolowane  nosogardło 
podniebieniem miękkim 
IV. FAZA PRZEŁYKOWA 



 

zamknięcie wejścia do przełyku(zapobieganie refluksowi) 



 

fale perystaltyczne(przesunięcie kęsa do żołądka) 



 

otwarcie  drogo  oddechowej:otwarcie  wejścia  do  krtani  i 

szpary głośni + opuszczenie podniebienia miękkiego 



  WYMIOTY 

-jest  to  opróżnienie  górnych  odc  przewodu  pokarmowego  w 
kierunku przeciwnym do połykania 



 

jest  to  odruch  obronny,  który  uwalnia  żołądek  od 

przepełnienia  zwykłym  pokarmem,  a  zwłaszcza  zapobiega 
działaniu ciał szkodliwych i trujących. 



 

Podczas  wymiotów  opróżnia  się  w  zasadzie  żołądek, 

chociaż  może  też  wydalać  się  zawartość  jeśli  i  dolnej  części 
przełyku 
OŚRODEK WYMIOTNY: 



 

znajduje  się  w  grzbietowej  i  bocznej  części  tworu 

siatkowatego rdzenia podłużnego 



 

włókna  odśrodkowe  odruchu  wymiotnego  stanowią:  n 

błędny,  n  współczulne,  n  przeponowe,  ruchowe  nerwy 
czaszkowe 



 

włókna  dośrodkowe  odruchu  wymiotnego  stanowią:  n 

językowo-gardłowy,  n  błędny,  włókna  aferentne  biegnące  ze 
wsp z narządów wewnętrznych 



 

inne nerwy zmysłowe i ośrodki w korze mózgu, które mogą 

doprowadzić do wymiotów odruchowo-warunkowych 
Wymioty 

poprzedza 

zwykle 

zespół 

objawów 

wegetatywnych zwanych nudnościami, do których należy: 



 

złe samopoczucie, zaburzenia oddechu 



 

osłabienie i mdłości 



 

poty,zwolnienie tętna,spadek ciśnieni krwi,  

Wymioty mogą wywołać: 
→ mechaniczne drażnienie nasady języka i wejścia do gardła 
→drażnieni  błony  śluzowej  żołądka  środkami  chemicznymi 
np. siarczan miedzi 
→pozajelitowe podanie apomorfiny 
→  drażnieni  chemo-  i  mechanoreceptorów  narządó 
wewnętrznych 
→ nieprzyjemne zapachy,widoki i odczucia smakowe 
→ choroba lokomocyjna 



 

ODDYCHANIE 

jeden  z  zasadniczych  przejawów  życia,  polega  na  wymianie 
gazów  pomiędzy  organizmem  żywym  a  otaczającym  go 
środowiskiem. 



 

Szybkość oddychania zależy głównie od wieku: 

- u człowieka dorosłego wynosi 15-18 oddechów/min 
- w dzieci ok 30 oddechów/min 



 

W  warunkach  fizjologicznych  odbywa  się  przez  nos  i 

utrzymuje  napięcie  mięśni  warg,  które  wraz  z  mięśniami 
policzków równoważy działanie mięśni języka pozwalając na 
harmonijne kształtowanie się łuków zębowych i podniebienia 



 

Powietrze przedostające się do dróg oddechowych przez 

nos jest ocieplone, nawilżone i oczyszczone. 



 

ZABURZENIE 

TORU 

ODDYCHANIA 

MOŻE 

WYSTĄPIĆ Z POWODU: 
→ hipotonii mięśni warg 
→ przy zbyt niskim układaniu głowy niemowlęcia 
→ niewłaściwym odżywianiu 
→ krzywicy 

→  patologicznych  stanach  w  jamie  nosowo-gardłowej(w 
postaci przerostu 3 migdałka) 
→  stanów  zapalnych  błony  śluzowej  nosa  i  zatok 
przynosowych 
→ stanów alergicznych 
→ skrzywienia przegrody nosowej 



 

Nieprawidłowa pozycja głowy podczas snu:  zbyt wysokie 

ułożenie  głowy  –  przewagę  działania  mają  mięśnie 
wysuwające  żuchwę  (przodożuchwie);  zbyt  niskie  ułożenie 
głowy  sprzyja  utrwaleniu  tyłożuchwia  i  powstaniu  nawyku 
oddychania przez usta. 



 

Nieprawidłowy  mechanizm  oddychania  stwarza  szereg 

ujemnych następstw dla rozwijającego się narządy żucia: 
1. zaburzeniu ulega wzajemna równowaga mm mimicznych i 
języka 
2.  powietrze  dostające  się  do  tchawicy  z  ominięciem  dróg 
nosowych  jest  niedostatecznie  nawilżone,  nieogrzane  i 
zanieczyszczone 

co 

sprzyja 

powstawaniu 

ostrych 

i 

przewlekłych stanów zapalnych w górnych i dolnych drogach 
oddechowych. 

3.  skrzydła  nosa  zwężają  się  mowa  staje  się  nosowa,  węch 
ulega  przytępieniu.  Wskutek  zastojów  żuchwy  dochodzi  do: 
przerostu tkanki  limfatycznej,  która  zamyka  trąbkę  słuchową 
powodując upośledzenie słuchu i nawracające zapalenie ucha 
środkowego. 
4. górne siekacze nie są hamowane napięciem wargi górnej i 
wychylają się. W powstałej poziomej szparze między górnymi 
i  dolnymi  siekaczami  układa  się  warga  dolna  pogłębiając 
wtórne zniekształcenie zgryzu. 
5. zmianom tym towarzyszą patologiczne objawy w przyzębiu 
Stale otwarta szpara ust powoduje w przedsionku j.u.: 
-wysuszanie się bł śluzowej 
-jej stan zapalny 
-zastoje żylne 
6.  rozpulchnieni  i  przekrwienie  brodawek  dziąsłowych  w 
obrębie  siekaczy  górnych  jest  typowym  obrazem  klinicznym 
w dzieci oddychających przez usta 

FONACJA A MOWA ARTYKUŁOWANA 

Fizjologia  nż  pozostaje  w  ścisłym  związku  z  fizjologią 
obwodowego  narządu  mowy(tj.  Powstawaniem  głosu,  czyli 
fonacją,  artykulacją  i  emisją  głosu)  oraz  elementami  funkcji 
narządu  oddechowego  z  układem  rezonansowym  części 
twarzowej czaszki. 
Mowa  ludzka  jest  końcowym  efektem  współdziałania 
licznych narządów z OUN. 



 

W  czynności  artykulacyjnej  j.u.  uczestniczą  mięśnie  nż, 

mięśnie  napinające  podniebienie  miękkie  oddzielające  jamę 
nosowo-gardłową  od  j.u.  i  gardła  środkowego.  Mięśnie  te 
umożliwiają przedostawanie się pokarmów do jamy nosowej i 
zapobiegają  powstawaniu  wad  mowy(np.  Nosowania 
otwartego) 



 

Narząd  głosu  składa  się  z  dwóch  zasadniczych 

części:efektora  obwodowego,  analizatora  ośrodkowego 
scalonych połączeniami nerwowymi. 



 

Główną  częścią  efektora  obwodowego  jest  KRTAŃ, 

stanowiąca  generator  dźwięków  napędzany  powietrzem  z 
płuc. 
Dźwięk  wytworzony  w  krtani  jest  modulowany:  w 
przestrzeniach 

rezonacyjnych 

leżących 

powyżej 

głośni(zwanych nasadą) oraz leżących poniżej głośni. 



 

ANALIZATOR  OŚRODKOWY  obejmuje  ośrodki  w 

mózgu umiejscowione w różnych częściach kory  mózgowej. 
Ośrodki  te  związane  są  z  narządem  słuchu,  który  odbiera  i 
doprowadza do kory mózgowej odpowiednia sygnały mowy. 



  FONACJA  –  jest  czynnością  krtani  polegającą  na 

wytworzeniu dźwięku krtaniowego w wyniku wibracji fałdów 
głosowych  (strun  głosowych)  zależnych  między  innymi  od 
czynności narządy oddechowego. 
W  tym  wypadku  narząd  oddechowy  bezpośrednio  uzależnia 
czynność 

fonacyjną 

poprzez 

dozowanie 

powietrza 

potrzebnego w momencie powstawania dźwięku krtaniowego. 



  ARTYKULACJA 

jest 

czynnością 

głosotwórczą 

obwodowego  narządu  mowy,  tj.  warg,  języka,  podniebienia 
miękkiego, żuchwy. 

POWSTAWANIE  GŁOSEK  warunkują  zmiany  kształtu  i 
położenia  w  przebiegu  czasowym  oraz  kontaktu  pomiędzy 
poszczególnymi 

elementami 

anatomicznymi 

narządu 

artykulacyjnego. 

MOWA  LUDZKA  powstaje  na  skutek  połączenia 
podstawowej  jednostki  mowy,  tj.  głoski  w  sylaby,  wyrazy  i 
zdania 
ZABURZENIA  MOWY  W  ZAKRESIE  NARZĄDU 
ARTYKULACYJNEGO MOGĄ BYĆ SPOWODOWANE 
USZKODZENIEM: 
-WARG (dysglossia labialis) 
Powstaje  na  skutek  porażenia  jednostronnego  nerwu  VII, 
urazów i oparzeń warg, rozszczepów warg. 
Nieprawidłowe wymawianie głosek p,b,w,f,m  
-ZĘBÓW (dysglossia dentalis) 
Może  być  spowodowana  wadami  zgryzu  lub  wadami 
zębowymi  różnego  stopnia  i  rodzaju.  W  przebiegu  tych  wad 
najczęściej  występuje  tzw.  seplenienie  (sigmatismus),  tj. 
wadliwe wymawianie głoski „s” 
-JĘZYKA (dysglossia lingualis) 
Spowodowana jest: 
-  zwiększonym  wymiarem  języka  (macroglossia)  np.  w 
zespole Downa  
-  zmniejszonymi  wymiarami  (microglossia)  -  skróceniem 
wędzidełka 

języka  (ankyloglossia) 

– 

nieprawidłowa 

artykulacja głoski „r” 
UPOŚLEDZENIE RUCHÓW JĘZYKA SPOWODOWANE: 
-porażeniem n podjęzykowego 

12 

 

-  znacznego  stopnia  oparzenia  i  okaleczenia  trzonu  i  nasady 
języka 
powodują zaburzenia artykulacji wielu głosek. 
-PODNIEBIENIA 

TWARDEGO 

I 

MIĘKKIEGO 

(dysglossia palatalis) 
Są  to  zaburzenia  artykulacji  wynikające  z  uszkodzenia 
podniebienia twardego i miękkiego. 
ROZRÓŻNIAMY: 
-  NOSOWANIE  ZAMKNIĘTE  (rhinolalia  clausa)  – 
wynikające z niedrożności jamy nosowej 
- NOSOWANIE OTWARTE (rhinolalia aperta)  – wynikające 
z  uszkodzenia  podniebienia    kostnego,  jak  i  mięśni 
podniebienia miękkiego. 
PRZYCZYNĄ  USZKODZENIA  PODNIEBIENIA  MOGĄ 
BYĆ WADY NABYTE I WRODZONE. 
WADY NABYTE TO: 
→ ograniczone ubytki podniebienia 
→  niewydolność  mięśni  podniebienia  po  operacjach 
migdałków podniebiennych 
→  porażenie  mięśni  podniebienia  w  przebiegu  chorób 
zakaźnych 
→ miastenia (szybkie zmęczenia mięśni) 
→ histeria 
WADY WRODZONE TO: 
→ rozszczepy podniebienia 
→ wrodzony niedorozwój podniebienia 
→ asymetrie podnieb tward i miękkiego 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

SEMINARIUM 1 

Okresy powstawania zawiązków zębów mlecznych i stałych: 
 
a)zawiązki zębów mlecznych – powstają prawie wszystkie jednocześnie, 
ok. 7 tygodnia życia płodu 
b)zawiązki zębów stałych – powstają między 10 tygodniem życia 
płodowego (pączki zębów przednich i przedtrzonowych), a 5 rokiem życia 
(trzeci trzonowy) 
-7-8 tydzień rozwoju zarodkowego – wtórna listewka zębowa – 20 
pączków zębowych (szkliwnych) zębów mlecznych 
-3 miesiąc życia płodowego – przyśrodkowa część listewki zębowej (po 
językowej stronie każdego zawiązka zęba mlecznego) – pączki 
nabłonkowe – zawiązki zębów stałych przednich i przedtrzonowych 
 
UWAGA! Późniejszy wzrost wtórnej listewki zębowej – zawiązki stałych 
zębów trzonowych – rozwijają się do tyłu od zawiązków mlecznych zębów 
trzonowych 
-4 – 5 miesiąc życia płodowego – zawiązki zębów trzonowych pierwszych 
stałych 
-koniec 1. roku życia – zawiązki zębów trzonowych drugich stałych 
-5. rok życia – zawiązki zębów trzonowych trzecich stałych 
PODSUMOWANIE: zawiązki zębów mlecznych (wszystkich) oraz 
zawiązki zębów trzonowych stałych pierwszych powstają w trakcie 
rozwoju prenatalnego. Zawiązki zębów trzonowych stałych drugich i 
trzecich powstają po urodzeniu. Po ich wytworzeniu listewka zębowa 
zanika. 
UWAGA! Zawiązki zębów siecznych i kłów stałych pozostają w 
położeniu językowym w stosunku do zębów mlecznych aż do czasu 
wyrzynania się. Zawiązki zębów przedtrzonowych przemieszczają się ku 
przedsionkowi jamy ustnej i umiejscawiają się między zawiązkami zębów 
mlecznych. 
W procesie tworzenia zębów uczestniczą: 
- ektodermalny nabłonek jamy ustnej 
- mezenchyma (ektomezenchyma) – tkanka zarodkowa różnicująca się z 
migrujących w rejon jamy ustnej entodermalnych komórek grzebienia 
nerwowego 
W rozwoju korony zęba wyróżnia się trzy, zachodzące na siebie fazy: 
- inicjacja 
- morfogeneza 
- histogeneza 
Inicjacja – powstaje listewka zębowa, a w jej obrębie wyróżnicowują się 
miejsca zawiązków zębów 
Morfogeneza – nadanie kształtu przyszłej koronie na skutek proliferacji i 
przemieszczania poszczególnych części zawiązka zęba. Początki 
różnicowania się komórek aparatu szkliwotwórczego 
Histogeneza – dalsze różnicowanie komórek zawiązka zęba. 
Wykształcenie tkanek zęba – miękkich i zmineralizowanych 
6. tydzień rozwoju zarodkowego: 
- ektoderma jamy ustnej – 2/3 warstw komórek nabłonkowych 
- mezenchyma – indukcja intensywnych podziałów komórek nabłonka 
jamy ustnej, wpuklanie (tworzy się pierwotne pasmo nabłonkowe) 
Pierwotne pasmo nabłonkowe = pierwotna listewka zębowa (lamina 
dentis) – pasmo nabłonka leżące na obwodzie obszaru powstawania 
przyszłej szczęki i żuchwy 
koniec 6. tygodnia rozwoju zarodkowego (7. tydzień) – z pierwotnej 
listewki zębowej rozwija się: 
- listewka przedsionkowa (wargowa) – a z niej warga i przedsionek jamy 
ustnej ( na drodze degeneracji i proliferacji) 
- wtórna listewka zębowa (lamina dentis) – a z niej zęby mleczne i stałe 
Stadia rozwoju zawiązka zęba: 
- pączka zębowego 
- czapeczki 
- dzwonu (narządu szkliwotwórczego) 
Pączki zębowe – powstają w początkowej fazie odontogenezy (8. tydzień) 
w określonych miejscach listewki zębowej jako wydłużone wpuklenia 
nabłonka kolbowato rozszerzone na końcu. ( pączek zębowy  
ektomzenchyma zagęszczenie ektomezenchymy brodawka zębowa 
(papilla dentis) ) 
11. tydzień – z pączka zębowego w wyniku nierównomiernych podziałów 
komórek powstaje czapeczka zębowa zawierająca nabłonek zewnętrzny i 
nabłonek wewnętrzny 
UWAGA! Jednocześnie z tworzeniem czapeczki zachodzi proliferacja 
komórek ektomezenchymy na obwodzie co stanowi początek tworzenia 
woreczka zębowego 
W późnym stadium czapeczki można wyróżnić: 
- miazgę aparatu szkliwotwórczego 
- nabłonek zewnętrzny 
- nabłonek wewnętrzny 
- brodawkę zębową 
- woreczek zębowy 
13. tydzień – zawiązki wszystkich zębów mlecznych mają stadium 
czapeczek 
Czapeczka: 
- proliferacja części bocznych 
- wpuklanie nabłonka wewnętrznego 
- dzwon = narząd szkliwotwórczy zęba = aparat szkliwotwórczy = narząd 
nabłonkowy zęba (organum dentis epitheliale) 
14. tydzień – wczesne stadium dzwonu: 
 - nabłonek zewnętrzny 
 - nabłonek zewnętrzny 
 - miazga aparatu szkliwotwórczego 
 - brodawka zębowa 
17. tydzień rozwoju – narządy szkliwotwórcze zębów mlecznych 
Histogeneza – stadium różnicowania – następuje po fazie morfogenezy, 
powstawanie tknek swoistych dla zęba (szkliwa i zębiny), odkładanie 
tkanek twardych rozpoczyna się w 18. tygodniu życia płodu 
18. tydzień – początek odkładania tkanek twardych – późne stadium 
dzwonu 
UWAGA! Umownie: od momentu rozpoczęcia wytwarzania 
mineralizowanych składników zęba brodawka zębowa nazywana jest 
miazgą zęba! 

13 

 

Budowa rozwiniętego aparatu szkliwotwórczego: 
- nabłonek zewnętrzny 
- nabłonek wewnętrzny 
- miazga narządu szkliwotwórczego 
- komórki nabłonka wewnętrznego bocznej części narządu 
szliwotwórczego 
Unaczynienie narządu szkliwotwórczego: BRAK oddzielnego 
unaczynienia, sploty naczyń włosowatych na obwodzie nabłonka 
zewnętrznego aparatu szkliwotwórczego na drodze dyfuzji zaopatrują w 
substancje odżywcze i tlen 
Nabłonek zewnętrzny: 
- jedna warstwa komórek sześciennych 
- połączony z jamą ustną pasmem komórek szypuły nabłonkowej 
- dowierzchołkowo od szypuły skupisko komórek nabłonkowych 
tworzących zawiązek zęba stałego 
- odpowiada za kształt zewnętrzny narządu szkliwotwórczego oraz za 
wymianę substancji z otaczającą tkanką 
Nabłonek wewnętrzny: 
- jedna warstwa komórek walcowatych 
- komórki nie w pełni spolaryzowane = preameloblasty 
- od strony brodawki zębowej leżą na błonie podstawnej do rozpoczęcia 
sekrecji szkliwa 
- po rozpoczęciu sekrecji komórki przekształcają się w wysokie, w pełni 
spolaryzowane komórki = ameloblasty (adamantoblasty, enameloblasy) 
- jako ostatnie różnicują się preameloblasty w okolicy międzyguzkowej i 
przyszyjkowej 
Miazga narządu szkliwotwórczego: 
- wrzecionowate komórki ułożone w kilka warstw nad ameloblastami 
tworzą tzw. warstwę pośrednią 
- warstwa siateczkowa – komórki gwiaździste – główna część narządu 
szkliwotwórczego 
- galaretowata macierz międzykomórkowa bogata w PG produkowana 
przez komórki gwiaździste 
Funkcje miazgi narządu szkliwotwórczego: 
- funkcja mechaniczna – utrzymuje ciśnienie hydrostatyczne wewnątrz 
narządu szkliwotwórczego, będące w równowadze z ciśnieniem brodawki 
zębowej 
- chroni nabłonek wewnętrzny i tworzone tkanki zęba przed urazami 
fizycznymi z zewnątrz 
- wydziela cytokiny aktywujące osteoklasty w czasie wzrostu i wyrzynania 
zęba 
- funkcja odżywcza 
Nabłonek wewnętrzny bocznej części narządu szkliwotwórczego: 
- komórki niższe niż w części górnej 
- nie różnicują się w ameloblasty 
- intensywnie się dzielą – zstępują dowierzchołkowo 
- zaginają się w kierunku pionowej osi brodawki zęba i stykają z 
komórkami nabłonka zewnętrznego w obszarach przyszłego połączenia 
szkliwa i cementu tworząc pętlę szyjkową (cervical loop) 
UWAGA! Dwuwarstwowy brzeg bocznej części narządu 
szkliwotwórczego dowierzchołkowo zagina się pod kątem około 45 st. i 
wnika w kierunku brodawki – tworzy się przepona pochewki = diafragma 
(niepełna przegroda) 
 
Nabłonkowa pochewka Hertwiga (okres poprzedzający erupcję zęba) = 
pochewka korzeniowa (vagina radicularis) – jej komórki proliferują i 
różnicują się, indukują tworzenie zębiny i cementu, co prowadzi do 
wytworzenia korzenia zęba 
 
Listewka zębowa zanika w stadium dzwonu (degeneracja i rozpad 
komórek) 
 
UWAGA! Zanikowi nie ulega część tylna listewki, z której utworzą się 
zawiązki zębów stałych trzonowych 
Dalsze losy szypuły nabłonkowej: 
- stopniowy zanik w czasie rozwoju narządu szkliwotwórczego 
- powstanie wysp nabłonkowych 
- zanik w stadium dzwonu 
Niecałkowity zanik nabłonka listewki i szypuły – perły nabłonkowe 
Serresa – w śluzówce, zawierają keratynę, mogą prowadzić do torbieli 
Funkcje aparatu szliwotwórczego: 
- formowanie kształtu korony 
- zapoczątkowanie różnicowanie się odontoblastów 
- wytwarzanie szkliwa i jego ochrona 
- daje początek pochewce Hertwiga 
 
 
 
Rozwój części anatomicznych zęba i aparatu zębowego: 
 
 
a)korona: początek formowania – brzegi sieczne i guzki, jako ostatnia – 
okolica szyjki zęba 
Tworzenie guzków: wynika ze zróżnicowanej aktywności mitotycznej 
różnych odcinków nabłonka wewnętrznego narządu szkliwotwórczego. 
Okolica szczytów guzków: wczesny koniec mitoz, wczesne dojrzewanie 
komórek. 
Bruzdy i brzegi koron: dłużej trwająca aktywność mitotyczna, późniejsze 
dojrzewanie komórek. 
Wzrost korony na wysokość i szerokość warunkuje różnicowanie się 
nowych ameloblastów na brzegach bocznych narządu szkliwotwórczego. 
Podziały komórek nabłonka wewnętrznego między guzkami powodują 
oddalanie się guzków od siebie, co prowadzi do powiększenia korony. 
UWAGA! Zaburzenia w resorpcji kości w czasie rozwoju korony zęba 
może prowadzić, poprzez niedobór miejsca dla formującego się zawiązka, 
do zwiększenia liczby zagięć nabłonka wewnętrznego skutkującym 
zniekształceniem zęba 
b)korzeń: rozwój korzenia zęba, cementu i ozębnej rozpoczyna się w 
pewnym czasie po uformowaniu korony – przebiega przed, w czasie i po 
erupcji zęba 
W czasie erupcji zęba stałego wykształcone jest 2/3 długości korzenia. 
Zakończenie rozwoju korzenia następuje po około 1,5 roku dla zębów 
mlecznych i po 3 latach dla zębów stałych od czasu wyrznięcia. 
W formowaniu korzenia uczestniczą: woreczek zębowy, nabłonkowa 
pochewka Hertwiga, brodawka zębowa. 
Wreczek zębowy:  
- rozwija się już od stadium czapeczki 
- leży wokół całego zawiązka zęba, z wyjątkiem jego dowierzchołkowej 
części 
- początkowo jest tylko zagęszczeniem tkanki mezenchymatycznej 
- potem wyróżnia się w nim bogatokomórkową warstwę wewnętrzną i 
bogatowłóknistą warstwę zewnętrzną 
- między nimi wyróżnia się warstwę pośrednią 
- są one unaczynione, warstwa zewnętrzna wyściela tworzący się zębodół 
- komórki woreczka zębowego mają charakter młodych, nie w pełni 
zróżnicowanych fibroblastów 
- jego obecność prowadzi do powstania ozębnej oraz cementu 
Nabłonkowa pochewka Hertwiga powstaje wkrótce po zakończeniu 
formowania korony, proliferuje i stopniowo obejmuje brodawkę zębową, 
nadając zarys korzeniowi zęba 
Komórki nabłonka wewnętrznego pochewki Hertwiga: 
- nie różnicują się w ameloblasty 
- indukują komórki brodawki zębowej do różnicowania się w odontoblasty 
 

Przesuwanie się powstającego korzenia i wykształconej korony w kierunku 
jamy ustnej: 
- diafragma pozostaje w stałym położeniu w stosunku do kości szczęki 
- proliferacja komórek pochewki Hertwiga i wytwarzanie zębiny 
korzeniowej zachodzi w kierunku odwierzchołkowym 
Wzrost korzenia w kierunku wierzchołkowym następuje gdy zęby 
przeciwstawne stykają się po wyrznięciu w płaszczyźnie zwarcia (okluzji). 
Tempo wydłużania się korzenia ` 5-10 mikrometrów na dobę 
Rozwój korzeni zębów wielokorzeniowych – pochewka Hertwiga tworzy 
wypustki w kierunku podłużnej osi brodawki zęba, które łącząc się między 
sobą tworzą pochewki wtórne, formujące pojedyncze korzenie. 
Liczba wtórnych otworów korzeniowych określona zostaje przez liczbę 
grup naczyń krwionośnych, które wnikają z otoczenia do miazgi zęba 
poprzez proliferujący nabłonek przepony korzenia. 
 
Wnikanie wypustek pochewki nabłonkowej jest prawdopodobnie 
kontrolowane przeż brodawkę zębową. Nabłonkowa pochewka Hertwiga 
tworzy wypustki w miejscach o mniejszej koncentracji naczyń 
krwionośnych. 
 
UWAGA! Pochewka Hertwiga jest z reguly dwuwarstwowa. W 
przypadku przetrwania między warstwami nabłonka miazgi aparatu 
szkliwotwórczego, co prawdopodobnie ma związek z lokalną przetrwałą 
koncentracją białek regulacyjnych, tj. FGF, może dojść do rozwoju pereł 
szkliwnych na powierzchni korzenia 
 
c)cement: nabłonek wewnętrzny pochewki Hertwigabrodawka 
zębowaw okolicy przepony korzenia powstają odontoblasty i pierwsze 
warstwy zębinyprzerwanie ciągłości nabłonka pochewkibezpośredni 
kontakt zębiny z mezenchymą woreczka zębowegocementoblasty 
 
Cementoblasty: 
- wydzielanie macierzy organicznej cementu: włókna kolagenowe, 
bezpostaciowa substancja podstawowa 
- mineralizacja macierzy pozakomórkowej (odkładanie soli mineralnych 
tworzących kryształy HA wzdłuż długiej osi włókien kolagenowych 
 
 
Rodzaje cementu: 
- cement pierwotny – cement bezkomórkowy, obcowłóknisty 



 

-cienka warstwa 



 

-bezpośrednio na powierzchni zębiny, szczególnie w okolicy szyjki 



 

-wnikają włókna Sharpeya z ozębnej wytworzone przez jej fibroblasty – 
podstawowy składnik substancji międzykomórkowej tego cementu – stąd 
cement obcowłóknisty 



 

-udział cementoblastów w produkcji substancji międzykomórkowej - 
nieznaczny 
- cement wtórny – cement komórkowy, własnowłóknisty 



 

-podstawowa warstwa cementu 



 

-włókna substancji podstawowej wytworzone przez cementoblasty – 
własnowłóknisty 
 
Cementoblasty  „zamurowanie” w substancji mineralnej + utrata 
właściwości syntezy i sekrecjicementocyty 
 
UWAGA! Hipofosfatazja: 
- choroba dziedziczna (AR) 
- niedobór Falk 
- znaczny niedobór cementu bezkomórkowego i komórkowego 
- wczesna utrata zębów mlecznych 
- wczesne rozchwianie i utrata zębów stałych, szczególnie w przypadku 
leczenia ortodontycznego 
 
Resztki nabłonkowe Malasseza – rozwojowa pozostałość pochewki 
nabłonkowej w ozębne. Stymulowane mogą dać początek torbielom, np. w 
przebiegu przewlekłego procesu zapalnego 
 
UWAGA! Na granicy tworzącej się ozębnej i miazgi wykształca się pasmo 
tkanki łącznej tworzącej sieć, która łączy się z włóknami tworzącej się 
ozębnej. Jest to błona graniczna miazgi. Wcześniej zwana była 
„więzadłem hamakowym”, które miało brać udział w wyrzynaniu zęba, 
stanowiąc połączoną z kością bazę dla rosnącego korzenia. Włókna te nie 
łączą się jednak z kością i teoria ta nie potwierdziła się. 
 
Pierwsza warstwa prezębiny = warstwa hialinowa: 
- bezpostaciowa 
- bez wypustek odontoblastów 
- różnokierunkowy przebieg włókien kolagenowych 
- zawiera amelogeninę (z nabłonka pochewki Hertwiga) 
Odontoblasty przemieszczając się do wewnątrz zostawiają wypustki 
tworząc: 
- warstwę ziarnistą Tomesa – wypustki rozgałęzione i zapętlone 
nieregularnie przebiegające okrężnie 
- zębinę pierwotną – regularny przebieg wypustek 
 
d)ozębna: woreczek zębowy – baza dla ozębnej 
rozwijający się cement – sygnał do przekształcania się pozostałych 
komórek woreczka zębowego w fibroblasty 
Początkowo niedojrzałe fibroblasty przekształcają się w pełni aktywne 
komórki produkujące substancję międzykomórkową złożoną w znacznej 
mierze z włókien kolgenowych 
Komórki woreczka zębowego: cementoblasty, fibroblasty, odontoblasty 
(przekształcanie się komórek mezenchymy w komórki ozębnej) 
Istnieje różnica w wykształcaniu się ozębnej zębów, które nie posiadają 
swoich poprzedników (zęby pierwotne), tj. zębów mlecznych i 
trzonowców stałych w stosunku do zębów będących następcami zębów 
mlecznych (zęby wtórne) tj. stałych siekaczy, kłów i przedtrzonowców. 
Zęby mleczne i trzonowce stałewczesne wykształcenie ozębnej 
Stałe siekacze, kły i przedtrzonowepóźne wykształcenie ozębnej 
 
Ozębna zębów pierwotnych: wyróżnicowuje się z woreczka zębowego 
przed erupcją zęba wraz z tworzącym się korzeniem, tj. jednocześnie z 
dezintegracją pochewki nabłonkowej Hertwiga oraz wykształceniem się 
cementu i kości wyrostka zębodołowego 
 
Ozębna zębów mlecznych: komórki mezenchymy warstw zewnętrznych 
woreczka zębowegofibroblastywłókna kolagenowe biegnące 
prostopadle do powierzchni zawiązka zębawbudowanie w cement i w 
kość wyrostka zębodołowegowłókna Sharpeya 
 
W czasie wyrzynania zęba mlecznego zmienia się układ włókien 
kolagenowych na ukośny w stosunku do powierzchni korzenia - od tego 
czasu są uważane za właściwe włókna ozębnej. Po uzyskaniu przez ząb 
czynnościowej pozycji w płaszczyźnie zwarcia zagęszczenie włókien, ich 
średnica rośnie, a nachylenie maleje. 
 
Ozębna zębów wtórnych: wykształca się dopiero w trakcie lub po 
zakończeniu wyrzynania zęba. W fazie przederupcyjnej powstają tylko 
włókna, które utworzą więzadło zębowo-dziąsłowe (=cementowo-
dziąsłowe). Pozostała część przestrzeni ozębnowej wypełniona jest luźną 
tkanką łączną, zawierającą niedojrzałe włókna. 
Podczas erupcji powstają: 
- włókna przegrodowe (transseptalne) 

- zębowo-zębodołowe (cementowo-okostnowe) – koronowa część włókien 
ozębnej 
- włókna wierzchołkowe powstaną dopiero po podjęciu funkcji przez ząb 
 
 
Unaczynienie i unerwienie 
 
 
a)unaczynienie: z dwóch źródeł: 
 
- z okolicy okołowierzchołkowej 
- z okolicznej kości 
Między tymi naczyniami obecne anastomozy. W czasie wyrzynania 
dochodzą naczynia ze strony dziąsła 
 
b)nerwy ozębnej towarzyszą naczyniom. Początkowo jest to unerwienie 
autonomiczne. Nerwy czuciowe pojawiają się w ozębnej prawdopodobnie 
dopiero gdy jest ona w pełni ukształtowana po wyrznięciu zęba. 
 
Trzy fazy rozwoju zęba 
 
a)przederupcyjna 
- od inicjacji odontogenezy do zakończenia rozwoju korony która leży w 
pobliżu grzbietu wyrostka zębodołowego 
-ząb rośnie koncentrycznie w stosunku do środka zawiązka, nie wykonując 
ruchów erupcyjnych 
b)wyrzynanie = przedfunkcyjna 
- od początku rozwoju korzenia do wyrznięcia i dojścia korony do 
płaszczyzny okluzyjnej 
- proces podczas którego rozwijający się ząb przemieszcza się osiowo z 
krypty kostnej do funkcyjnej pozycji w jamie ustnej 
- dodatkowo niewielkie przemieszczenie boczne i przechylenie 
Siły wyrzynające: 
- słabo poznane 
- rola regulacji molekularnych 
- obecność resorpcji kości nad zawiązkiem – osteoklasty 
Siły oporu: 
- tkanki miękkie 
- kość 
- siły ciągnące więzadeł ozębnej / woreczka zębowego 
- siły okluzji 
Siły wyrzynające > siły oporu 
 
c)funkcyjna 
- od momentu wyrznięcia korony do zakończenia rozwoju korzenia 
- następuje rozwój okluzji 
Tempo osiowego przemieszczania zęba – różne dla różnych zębów i faz 
erupcji 
np. ząb siekacz szczęki – 1mm/miesiąc 
      zęby 8. – 1mm/3 miesiące 
- dochodzenie korony do powierzchni kości trwa 2-4 lat 
- największe tempo w czasie ukazywania się korony 
- ulega zwolnieniu w czasie dochodzenia zęba do płaszczyzny zgryzowej – 
może trwać 1-2 lat 
- dodatkowe zwolnienie tempa przy stłoczeniu zębów 
 
Zredukowany nabłonek szkliwotwórczy + nabłonek jamy ustnej = 
proliferacja i połączenie: 
- degeneracja części środkowej  wynabłonkowana droga wyrzynania 
- nabłonek łączący (komponenta szkliwna później wymieniania przez 
nabłonek jamy ustnej)  tworzenie bruzdy dziąsłowej 
 
Mechanizmy wyrzynania zębów: 
a)teoria wypychania zęba: 
- wzrost kości 
- wzrost korzenia 
- ciśnienie krwi 
- ciśnienie płynu tkankowego 
- proliferacja komórek 
b) teoria wyciągania – nie potwierdza się: 
- napięcie więzadeł ozębnej 
 
Jedna z teorii: wzrost przepuszczalności naczyń krwionośnych w tkance 
łącznej przy wierzchołku rozwijającego się korzenia  nagromadzenie się 
płynu międzykanalikowego  wysięk  wzrost ciśnienia wokół zęba  
erupcja 
Z badań wstępnie wynika, że proces erupcji: 
- jest właściwością ozębne / woreczka zębowego 
- nie wymaga sił pociągających 
- jest spowodowany siłą wypadkową różnych składowych 
- może być wynikiem aktywności fibroblastów oraz ciśnienia 
hydrostatycznego pochodzenia naczyniowego i tkankowego 
W czasie wyrzynania zęba stałego następuje: 
- resorpcja kości oddzielającej zębodół od krypty zawiązka 
- pojawienie się organu resorbującego Tomesa, tj. tkanki unaczynionej z 
komórkami wielojądrowymi osteoklastopodonymi – odontoblastami 
- resorpcja korzeni zębów przednich (początek od powierzchni językowej) 
i trzonowców (od powierzchni wewnętrznej furkacji) 
W związku ze wzrostem szczęk i resorpcją korzeni zębów mlecznych, 
następuje przemieszczenie zębów względem siebie i proces postępuje od 
szczytu korzenia. 
jamy resorpcyjne = lakuny Howship`a 
 
UWAGA! Resorpcja korzenia nie jest procesem ciągłym. Przebiega z 
okresami przerw, gdy występują nawet procesy naprawcze prowadzące do 
odtwarzania więzadeł ozębnej. Tworzy się tkanka cementopodobna z 
komórkami przypominającymi cementoblasty. 
reparacja > resorpcja  ankiloza = utrata więzadeł ozębnej i zrost zęba z 
kością 
Rozwój uzębienia 
Difiodontyzm – dwa pokolenia zębów: 
a)zęby mleczne (dentes decidui, dentis lactei) – 20 
- w połowie łuku zębowego występują: 



 

   -2 siekacze (dentes incisivi) 



 

   -1 kieł (dentes caninus) 



 

  -2 zęby trzonowe (dentes molares) 
b)zęby stałe (dentes permanentes) – 32 
- w połowie łuku obecne są: 



 

   -2 siekacze 



 

   -1 kieł 



 

   -2 zęby przedtrzonowe (dentes premolares) 



 

  -3 trzonowe 
Zęby mleczne: 
- wyrzynanie rozpoczyna się około 6.-7. miesiąca życia dziecka 
- wypadanie – między 6. a 13. rokiem życia 
Zęby stałe: 
- wyrzynanie – między 6. a 13. rokiem życia 
- wyjątek: zęby mądrości – zwykle między 17. a 20. rokiem życia, 
nierzadko później, czasem wcale 
Heterodontyzm – różny kształt zębów zależny od pełnionej funkcji 
Cele znajomości stadiów rozwoju uzębienia: 
- diagnostyka związanych z tym patologii miejscowych i 
ogólnoustrojowych 
- odróżnienie stanu fizjologicznego od patologicznego 

14 

 

- umożliwia ocenę wieku rozwojowego dziecka 
- dobór odpowiedniej metody leczenia endodontycznego w chorobach 
miazgi i przyzębia 
- leczenie ortodontyczne 
Terminy wyrzynania zębów – prawidłowo przybliżone: 
- czas rozwoju i resorpcji korzeni zębów mlecznych 
- czas fizjologicznej utraty poszczególnych zębów mlecznych 
- czas rozwoju korzeni zębów stałych 
Zakres normy +/- 6 miesięcy 
Obecne tendencje: 
- późniejsze wyrzynanie zębów mlecznych 
- brak różnic międzypłciowych w wyrzynaniu zębów mlecznych 
- przyspieszona wymiana uzębienia 
- rozwój zębów stałych wcześniej u dziewcząt niż u chłopców 
Czasy wyrzynania zębów mlecznych – reguła 6/4 – licząc od urodzenia na 
każde 6 miesięcy życia przybywają 4 zęby 
Orientacyjna kolejność (w zębach mlecznych): siekacze przyśrodkowe 
 siekacze boczne  pierwsze trzonowce  kły  drugie trzonowce 
 
Korzenie zębów mlecznych – etapy rozwojowe: 
 
- stadium rozwoju – 1 rok od momentu całkowitego wyrznięcia korony 
-  gdy korona wyrznięta jest całkowicie korzeń jest uformowany w ½ - 2/3 
długości   
- stadium stabilizacji = pełnego ukształtowania korzenia – wszystkie zęby 
mleczne u dziecka 3-3,5 letniego 
-  trwa dla każdego zęba 2-3 lata licząc od czasu wyrznięcia korony 
-  miazga zbudowana jak w zębach stałych 
- stadium resorpcji – 2-4 lat przed utratą danego zęba 
-  początki pojawiają się u dziecka w wieku 4-5 lat, a w wieku 7-8 lat 
zwykle dotyczy wszystkich zębów mlecznych 
-  poprzedzona jest resorpcją przegrody kostnej oddzielającej ząb mleczny 
od zawiązka zęba stałego 
-  przebiega w 3 etapach: 



 

początkowa (powierzchowna) 
- dotyczy głównie cementu 
- w niewielkim stopniu też zębiny i blaszki zbitej zębodołu 
- rozpoczyna się od strony zawiązka zęba stałego 
- miazga zachowuje jeszcze większość swoich funkcji 



 

właściwa 
- postępuje zanik korzenia – jego skracanie – w zębach przednich 
(jednokorzeniowych) rozpoczęte po stronie językowej łuku zębowego 
- w trzonowcach resorpcja rozpoczyna się i przebiega od strony korzeni 
zwróconej do przegrody międzykorzeniowej (do furkacji) 
- gdy resorpcja przekracza więcej niż 1/3 długości korzenia miazga jest w 
stanie zaawansowanych zmian wstecznych, traci zdolności reparacyjne 



 

ostateczna 
- dotyczy przyszyjkowej (przykoronkowej) części korzenia 
- jest bezpośrednim przygotowaniem do utraty zęba 
Miazga zęba a resorpcja korzenia: 
- w miarę postępu resorpcji w miazdze dochodzi do zmian zapalnych i 
wstecznych 
- zmiany wsteczne to zwyrodnienie, zanik, martwica 
- rozpoczynają się w okolicach resorpcji, obejmując następnie całość 
miazgi 
 
 
Zmiany wsteczne: 
- zwyrodnienia tłuszczowe, wodniczkowi 
- zanik odontoblastów, nerwów miazgi 
- degeneracja włókien substancji podstawowej 
Zmiany zapalne: 
- nacieki z komórek fagocytujących – granulocyty, makrofagi, osteoklasty 
- obecność licznych naczyń włosowatych 
- zamiana całej miazgi w ziarninę (bardzo silnie krwawi przy zranieniu) 
 
Wyrzynanie zębów stałych: 
- rozpoczyna się w wieku 6-8 la 
- jako ostatni regularnie wyrzyna się drugi trzonowiec – prawidłowo do 13. 
roku życia 
- zęby mądrości wyrzynają się w różnym wieku, zwykle do 25 roku życia 
 
Rozwój korzeni zębów stałych: 
- po wyrznięciu korony korzenie są ukształtowane i zmineralizowane do 
połowy przyszłej długości 
- kształtowanie korzenia trwa od 1,5 do 4 lat, w zależności od grupy 
zębów, licząc od momentu wyrznięcia korony 
- po 16. roku życia zwykle zakończony jest rozwój korzeni 28 zębów 
stałych 
- w rozwoju korzenia wyróżnia się 3 etapy: 
 
1.Stadium ścian rozbieżnych 
- w pierwszym roku po wyrzynaniu korony 
- cienkie ściany 
- niepełna długość korzenia 
- kanał bardzo szeroki i krótki 
- kanał najszerszy przy wierzchołku 
- miazga o dużej zdolności reparacyjnej 
2. Stadium ścian równoległych 
- po około 18 miesiącach od wyrznięcia korony 
- ściany grubsze niż w stadium 1. 
- kanał węższy, o jednakowej średnicy na całej długości (stosunkowo 
zeroki przy wierzchołku w porównaniu do rozmiaru ostatecznego) 
- zębina nadal ulega odkładaniu 
- brak cementu na przywierzchołkowej zębinie 
- miazga o dużej zdolności reparacyjnej 
3. Stadium ścian zbieżnych  
- 2-4 lata po wyrznięciu korony 
- korzeń osiąga pełną długość 
- kształtowanie się otworu anatomicznego i przewężenia fizjologicznego 
przez odkładanie cementu na zębinie na zewnątrz końcowego odcinka 
korzenia i wewnątrz kanału 
- kanał najwęższy przy wierzchołku 
- miazga nadal o dużej zdolności reparacyjnej 
- zwalnia, ale nie ustaje odkładanie zębiny i cementu 
 
Jama ustna noworodka – okres noworodkowy i niemowlęcy: 
- znacznie pogrubiona błona śluzowa nad zębodołami tworzy wały 
dziąsłowe 
- wyniosłości na wałach odpowiadają zębom mlecznym, poza zębami 5, 
których wyniosłośći uwidaczniają się dopiero 1 6. miesiącu życia 
- wały rzadko kontaktują się 
- przerwa między nimi większa w odcinku przednim – miejsce dla języka 
- w wymiarze przednio-tylnym górny wał dziąsłowy jest większy od 
dolnego o 2-5 mm 
- półkolisty dolny wał dziąsłowy ma postać grzebienie, który na przekroju 
ma kształt trójkąta 
- zęby stłoczone pod wałami – ilość miejsca wzrasta pod koniec 1. roku – 
wzrost na boki 
Okres przedszkolny – od 3. do 6. roku życia: 
- pojawiają się fizjologiczne diastemy w okolicy zębów przednich, większe 
w łuku górnym niż w dolnym (jest to przejaw prawidłowego wzrostu w 
kierunkach przednim i bocznym frontalnych odcinków szczęki i żuchwy) 
- fizjologiczne starcie guzków zębów bocznych 

- zmniejsza się zachodzenie siekaczy górnych na dolne 
- doprzednie przemieszczenie żuchwy z jej łukiem zębowym powoduje 
załamanie linii za zębami trzonowymi ku przodowi 
- zmiany w łukach zębowych i relacjach międzyszczękowych wpływają na 
kształtowanie stawów skroniowo-żuchwowych 
- około 5. roku życia na wałach dziąsłowych powstają, w wyniku wzrostu 
kości w kierunku dotylnym i przemieszczania się zawiązków zębów 
stałych w kierunku szczytu wyrostków zębodołowych, szerokie 
płaszczyzny poziome za zębami trzonowymi 
- okres wymiany uzębienia mlecznego na stałe charakteryzuje się dużą 
indywidualnością zarówno pod względem czasu i kolejności wyrzynania 
się zębów stałych 
 
 
 
 
 

SEMINARIUM 2 cz.1 

Typy błony śluzowej: ŻUJĄCA (nabłonek rogowaciejący, gruba, zbita 
tk. łączna, związana z okostną /mucoperiosteum/, pokrywa dziąsła i 
podniebienie twarde); SPECJALNA (pokrywa grzbietową powierzchnię 
języka); WYŚCIELAJĄCA=LUŹNA (pokrywa: policzki i wargi, 
zachyłki przedsionków, wyrostki zębodołowe poniżej dziąseł, dno jamy 
ustnej i dolną powierzchnię języka, podniebienie miękkie). 
FUNKCJE błony śluzowej: 1)osłaniająca-mechaniczna ochrona przed 
urazami fizycznymi(warstwa zrogowaciała, śluz), 2)obronna- 
odpornościowa – bariera chroniąca przed mikroorganizmami, toksynami, 
obcymi antygenami(bariera mechaniczna, śluz, sekrecja śliny, odporność 
humoralna i komórkowa), 3)wydzielnicza – udział w sekrecji śliny, 
wydzielanie śluzu, produkcja przeciwciał(lubrykacja, ochrona, obrona, 
buforowanie, zabezpieczanie przed wysuszeniem, równowaga jonowa), 
4)czuciowa (smak, dotyk, propriorecepcja, ból), 5)zdolność wchłaniania. 
Tkanka łączna błony śluzowej właściwej, dziąsła, ozębnej jest to tkanka 
łączna włóknista. 
Tkanka łączna włóknista: komórki + subst. międzykomórkowa (subst. 
podstawowa + włókna- kolagenowe i elastyczne) Elementy komórkowe: 
fibroblasty(65% wszystkich kom, tworzenie włókien tk. łącznej, synteza 
składników subst. podstawowej), histiocyty=makrofagi 
tkankowe(fagocytoza, prezentacja antygenu, produkcja cytokin), kom. 
tuczne (wydzielają histaminę i heparynę, udział w homeostazie 
naczyniowej, rola w procesach zapalnych, odpowiedzi komórkowej i 
reakcjach anafilaktycznych), neutrofile(fagocytoza; Są pierwsza linią 
obrony organizmu,jako pierwsze docierają do miejsca uszkodzenia tkanek 
wywołanego inwazja drobnoustrojów bądź innymi czynnikami), limfocyty 
(zdolne do swoistego rozpoznawania antygenów), komórki plazmatyczne 
(produkcja i wydzielanie przeciwciał). 
Subst. podstawowa. Skład: woda, proteoglikany, glikoproteiny. Funkcje: 
strukturalna, mechaniczno-ochronna, odżywcza dla komórek- transport 
wody i elektrolitów, transport metabolitów w obrębie tkanki łącznej. 
WARGA: Część skórna: nabłonek rogowaciejący, włosy, gruczoły 
potowe, gruczoły łojowe. Czerwień wargowa(część pośrednia): nabłonek 
rogowaciejący, mogą znaleźć się tu gruczoły przemieszczone z innych 
części. Część śluzówkowa: nabłonek w/w. płaski nierogowaciejący, 
gruczoły ślinowe. 
Strefa przejściowa Kleina -> przejście czerwieni wargowej w błonę 
śluzową wargi. 
Wędzidełka wargi górnej. Przyczepy wędzidełek wg Placka: Klasa 1: 
przyczep śluzówkowy. Prawidłowy przyczep w obrębie błony śluzowej 
ruchomej lub na granicy z nieruchomą. Klasa 2: przyczep dziąsłowy. 
Prawidłowy przyczep, wędzidełko jest w strefie dziąsła właściwego 
nieruchomego (przyczepionego). Klasa 3: przyczep brodawkowy. 
Wędzidełko przyczepione u podstawy brodawki międzyzębowej. Klasa 4: 
penetrujący brodawkę. Wędzidełko przerasta brodawkę międzyzębową. 
 
 
JĘZYK Zbudowany z mięśni szkieletowych. Powierzchnia grzbietowa: 
błona śluzowa specjalna, nabłonek wielowarstwowy płaski rogowaciejący. 
Powierzchnia dolna: nabłonek w/w płaski nierogowaciejący. Funkcje 
języka: artykulacja, odczuwanie smaków, rozcieranie pokarmów-udział w 
żuciu, zwilżanie pokarmów, trawienie(lipaza językowa), czynny udział w 
połykaniu. Brodawki językowe: Nitkowate: najliczniejsze, 90% 
wszystkich brodawek, na grzbietowej i bocznej stronie języka, 
rogowacieją, rola ochronna i obronna, skeratynizowany nabłonek – udział 
w rozcieraniu pokarmów. Okolone: największe, kształt różowych grudek 
o średnicy 2-4 mm, 8-12 brodawek ułożonych linijnie w kształcie litery V 
skierowanej szczytem w stronę gardła, dzielą język na 2 części: 2/3 
przednie i 1/3 tylną, pokryte nabłonkiem nierogowaciejącym, na ich 
bocznej powierzchni liczne kubki smakowe, przy nasadzie małe gruczoły 
ślinowe Ebnera z ujściami przewodów na dnie rowków okalających 
podstawę tych brodawek. Liściaste: najmniej liczne, zlokalizowane na 
bocznych powierzchniach języka w postaci fałdów błony śluzowej, 
pokryte cienkim nabłonkiem nierogowaciejącym, dobrze unaczynione-
barwy żywoczerwonej, liczne kubki smakowe, otoczone gruczołami 
ślinowymi wydzielającymi ślinę surowiczą(gruczoły ślinowe na dolnej 
powierzchni języka w jego przedniej części-ślinę mieszaną i ich przewody 
widoczne są w okolicy wędzidełka języka po obu stronach.) Grzybowate: 
około 200 brodawek, rozmieszczone między brodawkami nitkowatymi, 
występują na 2/3 przednich powierzchni trzonu języka i jego brzegach, 
odbierają wrażenia smakowe, pełnią funkcję obronną-bardzo dobrze 
unaczynione i pokryte cienkim nabłonkiem  
nierogowaciejącym, barwa jasnoczerwona, dobrze widoczne u dzieci i 
osób młodych, z wiekiem ‘chowają się’. 
Gruczoły języka: Przednie – NUNHA: na dolnej części powierzchni 
języka po obu stronach, wydzielają ślinę mieszaną. Środkowe – 
EBNERA: wydzielają ślinę surowiczą. Tylne: wydzielają ślinę śluzową. 
Fizjologia tkanki łącznej dziąsła i ozębnej. W stanie zdrowia ozębna i 
dziąsło podlegają zrównoważonym procesom syntezy i degradacji- ciągłe 
powolne przemiany. Największe zmiany metaboliczne występują w 
ozębnej. Obrót włókien kolagenowych 5x szybszy niż w dziąśle czy 
wyrostku zębodołowym i 15x szybszy niż w skórze. Fibroblasty regulują 
procesy syntezy i degradacji składników macierzy pozakomórkowej(w 
tym kolagenu). Degradacja: Kolagenazy (metaloproteinazy aktywowane 
jonami Ca

2+

 i Mg

2+.

) – hamowane przez inh.metaloproteinaz. 

Proteoglikanazy (rozkładają składniki w zdrowym przyzębiu). 
Wzrost i rozwój przyzębia. Ważna rola czynników wzrostu: PDGD 
(płytkowy czynnik wzrostu), FGF (fibroblastyczny czynnik wzrostu), 
TGF β – stymuluje produkcję kolagenu i istoty pozakomórkowej – GAG, 
IL-1(kluczowe znaczenie dla procesu zapalnego), INF γ (główny induktor 
apoptozy keratynocytów) 
 

SEMINARIUM 2 cz.2 

 
Nerwy- włókna: czuciowe, ruchowe, autonomiczne(współczulne i 
przywspółczulne) Unerwienie współczulne- pochodzenie: Neurony 
współczulne ośrodkowe-> ZWÓJ SZYJNY GÓRNY PNIA 
WSPÓŁCZULNEGO (synapsa) -> unerwienie naczyń, gruczołów; jądro 
pośrednio – boczne rdzenia kręgowego. 
Unerwienie przywspółczulne: nerwy pochodzą z jąder w mózgowiu, 
przełączenie następuje w zwojach: skrzydłowo-podniebiennym (od n.VII), 
usznym (od n.IX), podżuchwowym (od n. VII).  
Włókna nerwowe autonomiczne unerwiają: mm. gładkie narządów 
zmysłu, mm. naczyń krwionośnych, gruczoły ślinowe, gruczoły błon 
śluzowych, gruczoły łzowe. 

Nn. czaszkowe: trójdzielny, twarzowy, językowo-gardłowy, błędny, 
podjęzykowy. 
N. trójdzielny (ośrodki): jądro ruchowe -> most, jądro czuciowe -> most, 
rdzeń przedłużony, rdzeń kręgowy. (co unerwia) korzeń czuciowy 
poprzez zwój trójdzielny(synapsa) -> skóra głowy, błony śluzowe. Korzeń 
ruchowy (do n. żuchwowego) -> mm. żucia, m. żuchwowo-gnykowy, m. 
dwubrzuścowy – brzusiec przedni, m. napinacz podniebienia miękkiego. 
Gałąź zwoju trójdzielnego wychodząca z jamy czaszki przez szczelinę 
oczodołową górną -> n. oczny; przez otwór okrągły -> n. szczękowy; 
przez otwór owalny -> n. żuchwowy. 
GAŁĘZIE N. OCZNEGO: n. nadoczodołowy, n. nadbloczkowy, n. 
podbloczkowy, n. nosowy zewnętrzny, n. łzowy.  
GAŁĘZIE N. SZCZĘKOWEGO: n.jarzmowy (gałąź jarzmowo-
skroniowa -przednia część okolicy skroniowej, gałąź jarzmowo-twarzowa 
-przednia część policzka), n. podoczodołowy(gałęzie zębodołowe górne 
przednie+gałąź zębodołowa górna środkowa+gałęzie zębodołowe górne 
tylne=splot zębowy górny; gałęzie powiekowe dolne, gałęzie nosowe 
zewnętrzne, gałęzie wargowe górne-skóra, błona śluzowa), nn. 
skrzydłowo-podniebienne -> zwój skrzydłowo-podniebienny, utworzony 
także przez n. skalisty większy(od n. VII) – przywspółczulny, ruchowo-
wydzielniczy i n. skalisty głęboki – współczulny, od splotu tętnicy szyjnej 
wewnętrznej. Od zwoju skrzydłowo-podniebiennego odchodzą: nn. 
podniebienne (większy-> podniebienie twarde do zespolenia z n. nosowo-
podniebiennym; mniejsze-> podniebienie miękkie, m. dźwigacz 
podniebienia miękkiego, m. języczka), gałęzie nosowe tylne boczne 
(odchodzą od nn. podniebiennych do śluzówki nosa i zatok szczękowych), 
gałęzie nosowe tylne górne i przyśrodkowe – wychodzą z czaszki przez 
otwór klinowo-podniebienny.  
GAŁĘZIE N. ŻUCHWOWEGO: n. uszno-skroniowy(gg. skroniowe 
powierzchowne,gg. przyusznicze-> ślinianka przyuszna, g. łącząca do 
zwoju usznego)/unerw ślinianki przyusznej: n. IX->n. bębenkowy-splot 
bębenkowy-> n. skalisty mniejszy, zwój uszny-> gałąź łącząca do zwoju 
usznego-> n. uszno skroniowy-> gg przyusznicze->ślinianka przyuszna/, 
n. policzkowy (błona śluzowa policzka, cz. błony śluzowej na 
przedsionkowej powierzchni wyrostka zębodołowego żuchwy, dziąsło od 
granicy P1 i P2 do M2, czasem śluzówka warg), n. bródkowy(skóra wargi 
dolnej, bł. Śluzowa wargi dolnej, skóra okolicy bródkowej), n. 
żuciowy(odchodzą od niego n. skrzydłowy przyśrodkowy, boczny, nn. 
skroniowe głębokie, n. żuchwowo-gnykowy, n. żwaczowy) , nn. 
skroniowe głębokie, n. skrzydłowy boczny, n. skrzydłowy przyśrodkowy, 
n. językowy: unerwia czuciowo: język(włókna smakowe 2/3 przednich 
języka), dno jamy ustnej, okolicę migdałka i cieśń gardzieli; /a dochodzą 
do niego włókna przywsp. ślinianek podżuchwowej i podjęzykowej/, n. 
zębodołowy dolny(gg zębodołowe dolne tylne+gg zębodołowe dolne 
środkowe+g zębodołowa dolna przednia= splot zębowy dolny), n. 
żuchowowo-gnykowy. 
Nerwy nosowe i podniebienne prowadzą włókna wydzielnicze dla 
gruczołów błony śluzowej nosa i podniebienia z n. skalistego większego 
od n. VII. Poprzez zespolenie zwoju z n. szczękowym przez nn. 
skrzydłowo-podniebienne, włókna wydzielnicze drogą n. jarzmowego i n. 
łzowego odchodzą do gruczołów łzowych. 
Objawy zapalenia zwoju trójdzielnego: bóle piekące okolicy oczodołu, 
podstawy nosa, szczęki, promieniujące ku tyłowi i do barku, osłabienie 
czucia błony śluzowej nosa i podniebienia, niedowład podniebienia, 
łzawienie, zaczerwienienie i obrzęk policzka, wzmożone wydzielanie 
śluzu z nosa. 
Unerwienie okolicy szczęki: zęby górne i przedsionkowa strona dziąsła – 
splot zębowy górny, przednia część podniebienia, dziąsło tej okolicy – n. 
nosowo-podniebienny, tylna i boczne części podniebienia, dziąsło tej 
okolicy – n. podniebienny większy. 
Unerwienie okolicy żuchwy: zęby dolne i przedsionkowa strona dziąsła – 
splot zębowy dolny, dziąsło od granicy między P1 i P2 do M2 po str 
przedsionkowej – n. policzkowy, dziąsło wewnętrznej str. żuchwy – n. 
językowy. 
Znieczulenie powierzchniowe. Przy znieczulaniu większej powierzchni 
należy uważać, ze względu na słabą kontrolę ilości wchłoniętego środka 
znieczulającego. 
Znieczulenie nasiękowe – środek znieczulający podawany do tk. 
podśluzowej, wyłączenie przewodnictwa zakończeń czuciowych nn. 
zaopatrujących dany obszar. nakłucia wokół pola operacyjnego mogą mieć 
kształt trójkąta,kwadratu,koła,rombu, igłę wkłuwa się pod kątem ostrym 
do wyrostka zębodołowego, równolegle do niego, na granicy błony 
śluzowej ruchomej i nieruchomej, do tkanki podśluzowej od strony 
przedsionka(1.5-2 ml) i na wysokości korzenia zęba od strony 
podniebiennej/językowej(0.2 ml), ściętą powierzchnią igły w stronę 
kości.W szczęce znieczulenie nasiękowe jest skuteczne dla wszystkich 
zębów ze względu na obecność cienkiej warstwy zewnętrznej blaszki 
kostnej posiadającej dużą ilość otworów odżywczych biegnących przez 
okostną do splotu zębodołowego górnego. W żuchwie znieczulenie 
nasiękowe jest skuteczne dla siekaczy i kłów. 
Znieczulenie przewodowe - zniesienie przewodnictwa pnia nerwu 
zaopatrującego duży obszar. Znieczulenie n. zębodołowego dolnego: 
punkt wkłucia: w przecięciu poziomej linii, przebiegającej 1-2mm 
powyżej palca wskazującego lewej ręki, ułożonego w dole 
zatrzonowcowym i pionowej, którą stanowi fałd skrzydłowo-żuchwowy. 
Znieczulenie n. zębodołowego górnego: punkt wkłucia: sklepienie 
przedsionka jamy ustnej na wysokości wierzchołków korzeni zęba 
trzonowego drugiego, kierunek wprowadzania igły: od przodu i dołu ku 
górze, ku tyłowi i przyśrodkowo. 
PERŁY SZKLIWNE- krople szkliwne /enameloma/, powstają, gdy z 
pozostałości komórek nabłonkowej pochewki korzenia (wysp Malasseza) 
różnicują się niektóre lub wszystkie typy komórek narządu 
szkliwotwórczego. Mogą być zbudowane ze szkliwa, z zębiny pokrytej 
szkliwem lub ze szkliwa, zębiny i miazgi. Powstają na powierzchni 
korzenia, często przy rozwidleniach. 
FLUOROZA- kredowe plamy na powierzchni szkliwa, wywołujące 
nadżerkę szkliwa, co prowadzi co zwiększenia kruchości i twardości 
szkliwa. Są spowodowane zbyt dużą zawartością fluoru w wodzie i w 
pożywieniu. U dzieci, może prowadzić do hipoplazji szkliwa. 
ZĘBY TURNERA– wada rozwojowa zębów - ubytki powierzchniowej 
warstwy szkliwa. Spowodowana uszkodzeniem narządu szkliwotwórczego 
zawiązka zęba stałego. Dotyczy głównie zębów przedtrzonowych. 
Uszkodzenia zębów na skutek KRZYWICY-  hipoplazja dołkowa i 
rowkowa w miejscach, które ulegały mineralizacji w czasie trwania 
krzywicy. 
Taurodontyzm -  powiększenie komory zęba trzonowego spowodowane 
odwróceniem stosunku korona:korzeń zęba. 
Atrycja – fizjologiczne, postępujące z wiekiem zużycie twardych tk. zęba. 
Abfrakcja - utratą szkliwa na granicy korony i korzenia zęba. 
Abrazja - Ścieranie twardych tkanek zęba pod wpływem fizycznych 
czynników zewnętrznych. 
 
 
 

SEMINARIUM 3  

Cechy zębów Mlecznych/ stałych:  
-Łuki zębowe: mniejsze, półkoliste/ większe, elipsa, parabola 
-wielkość zz: mniejsze niższe/ większe, wyższe 
-zmienność kształtu korony: -kształt korony: beczułkowate wyraźne 
przejscie korony w korzeń- beczułkowato zakończone szkliwo/ bardziej 
smukłe, płynne przejscie szkliwa w cement 
-listewka przyszyjkowa po stronie przedsionkowej: obecna/ brak 
-guzki zz młodych: zaostrzone/ mniej ostre 
-śr. grubość szkliwa: 1,0mm/2,5mm 

15 

 

-przezierność szkliwa: mniejsza/ większa 
-warstwa zębiny: cieńsza/ grubsza 
-barwa koron: białe/ żółtawe 
-twardość szkliwa: mniejsza/ -większa 
-przepuszczalność szkliwa: większa/mniejsza 
-warstwa szkliwa pryzmatycznego: grubsza/ cieńsza 
-linia neonatalna w szkliwie i zębinie: wszystkie zęby/ - 
-korzenie: krótsze, cieńsze/ dłuższe grubsze 
-korzenie zz przednich/ korona: dłuższe/krótsze 
-rozłożenie korzeni: większe poza wymiar korony/ stosunkowo mniejsze 
-komora korony: większa/ mniejsza 
-rogi miazgi: b. wydatne blisko pow. korony/ mniej wydatne 
-kanały: b. wąskie, zakrzywione, spłaszczone m-d, zwapnione, b. cienkie 
ściany/ szersze 
Wspólne cechy zębów Muhlreitera: 1. korzenia: -najbardziej stała cecha, 
odchyla się w kierunku dystalnym 2. krzywizny=wypukłości korony: -
promień krzywizny korony mezjalny większy od dystalnego. 3. kąta 
brzegu siecznego: -kąt między pow. mezjalną a brzegiem siecznym jest b. 
ostry po str. dystalnej , -kąt mezjalny bardziej prosty, dystalny rozwarty i 
zaokrąglony INNE CECHY: 1. linia szyjki zębowej ma przebieg 
girlandowaty 2. równik anatomiczny bliżej pow. żującej na powierzeniach 
stycznych i bliżej szyjki na pow. innych 
3. nachylenie zębów żuchwy: korony pochylone w kierunku językowym w 
stosunku do osi długiej zęba 4. owalne przekroje korzeni: m-d spłaszczone 
  
Kanał główny- anatomicznie typowy dla danego zęba, występuje zawsze 
lub często, łączy komorę zęba z ozębną w okolicy wierzchołka korzenia, 
rozpoczyna się ujściem komory, a kończy otworem wierzchołkowym 
Kanał dodatkowy- nie występuje stale, nie jest typowy anatomicznie, 
przebiega od komory do zębnej na różnych poziomach korzenia lub 
furkacji, kończy się otworem dodatkowym, szczególny rodzaj-kanał 
komorowo-ozębnowy( przebiega od komory do furkacji) 
Kanał boczny- odgałęzienia kanału głównego odchodzące ba różnych 
poziomach jego przebiegu w korzeniu, nie bierze początku w komorze, 
kończy się odtworzem dodatkowym na pow. korzenia, szczególna forma-
pseudokanał( rozpoczyna się w kanale głownym, przebiega w zębinie i 
powraca do kanału lub kończy się ślepo) 
Delta korzeniowa- liczne kanały boczne w wierzchołkowej cz. korzenia, 
przebiegają przez cement i zębine lub przez sam cement. 
Punkt trepanacyjny- miejsce na pow. korony zębów najdogodniejsze dla 
dotarcia do komory i umożliwiające wykonanie w dalszym etapie 
prawidłowego posze. endodo. 
Poszerzenie endo.- takie ukształtowanie ubytku dostępowego do jamy 
zęba, które zagwarantuje prawidłowy wgląd do niej oraz prostoliniowe 
wejście narzędzi do światła kanałów przy max. oszczędności tkanek. 
 
Pkt. trepanacyjne/ poszerzenie endo.  
— siekacz górny przyśrodkowy  
na powierzchni podniebiennej w miejscu największej wklęsłości pod 
guzkiem zębowym / trójkąt z podstawą do b. siecznego 
— siekacz górny boczny i siekacze dolne  
na środku powierzchni językowej / trójkąt z podstawą do b.siecznego 
— kieł górny  
na powierzchni podniebiennej do tyłu od podłużnego zgrubienia 
szkliwnego, powyżej podstawy trójkąta brzegu siecznego /owal 
przesunięty bliżej guzka siecznego 
— kieł dolny  
nieco bliżej brzegu siecznego niż w kle górnym / tak jak górny 
— przedtrzonowce górne i przedtrzonowiec dolny drugi  
w środku bruzdy na powierzni żującej /owal spłaszczony m-d 
— przedtrzonowiec dolny pierwszy  
na powierzchni żującej w połowie odległości pomiędzy guzkami, dystalnie 
od grzebienia szkliwnego łączącego guzki / owal spłaszczony m-d 
— trzonowce górne i dolne  
w bruździe, na środku powierzchni żującej / trapez 
 

SEMINARIUM 4 

STAW S-Ż Budowa. Powierzchnie stawowe pokryte zbitą tk. łączną 
włóknistą wyścielającą: dół żuchwowy, tylny stok i szczyt guzka 
stawowego-znacznie grubsza warstwa, powierzchnię głowy stawowej 
wyrostka kłykciowego żuchwy. Tkanka ta charakteryzuje się dużą 
odpornością mechaniczną. 
Skład tk łącznej pokrywającej powierzchnie stawu. 1)Wiązki włókien 
kolagenowych ułożone w 2 warstwach: głębsza-bliższa kości, przebieg 
prostopadły do powierzchni stawowej, powierzchowna-przebieg głównie 
równoległy do powierzchni 2)Spłaszczone fibroblasty. UWAGI: brak 
typowych komórek chrzęstnych w tkance łącznej włóknistej stawu; pod 
warstwą włóknistą warstwa bogatokomórkowa (II)-zachodzą proliferacje 
dla innych warstw; warstwa chrzęstno-włóknista(III)-kom. 
chondrocytopodobne; warstwa zwapniałej chrząstki(IV)-bezp. przy kości; 
brak bezp. połączenia tk. łącznej wyrostka kłykciowego z kością-oddziela 
je warstwa chrząstki szklistej. 
Odżywianie powierzchni stawowych. –gałęzie tętnicze od t. skroniowej 
powierzchownej i t. szczękowej(obie od t. szyjnej zewn). Unaczynienie 
powierzchni stawowych tylko na ich obwodzie w postaci pętli naczyń 
włosowatych, które doprowadzają krew z kości skroniowej do dołu 
żuchwowego oraz z żuchwy do wyrostka kłykciowego. 
KRĄŻEK STAWOWY dzieli jamę stawu na PIĘTRO GÓRNE (większe) 
i PIĘTRO DOLNE (mniejsze) Budowa krążka. Różni ten staw od innych 
stawów człowieka. Tworzy go zbita tk. łączna włóknista, zawierająca 
liczne wiązki włókien kolagenowych o różnym przebiegu: część 
środkowa-przebieg poziomy a-p, części przednia i tylna- przebieg 
pionowy, poprzeczny i podłużny-> 3płaszczyznowa siatka, do 80% wody. 
Fizjologicznie w krążku nie występują elementy chrzęstne. Takie ułożenie 
włókien daje krążkowi możliwość opierania się siłom działającym w 
różnych kierunkach. Matrix – agregaty proteoglikanowe. Kwas 
hialuronowy(zrąb) i proteoglikanowe łańcuchy boczne – połączone 
białkiem łączącym. Łączą się z włóknami kolagenowymi przez 
oddziaływania fizyczne i prawdopodobnie chemiczne. 
Połączenia krążka stawowego Część przednia: torebka stawowa, część 
górnego przyczepu brzuśca m. skrzydłowego bocznego Część tylna: 
torebka stawowa. Połączenia z torebką-wyraźnie widoczne w przekroju 
strzałkowym. Połączenia krążka stawowego z błoną maziową wyścielającą 
jamy stawu przez rodzaj kosmków odchodzących od niej. W tylnej części 
górnej jamy stawu kosmki tworzą fałdy błony maziowej  przyczepiające 
się do powierzchni tylnej części krążka. Umożliwia to przemieszczanie się 
krążka ku przodowi przy ruchach żuchwy. 
W przedniej części stawu krążęk przechodząc w kosmki tworzy jakby 
ostrogę tkankową. Pozwala to na pewną swobodę ruchów krążka w ślad za 
ruchami wyrostka kłykciowego, analogicznie do cz. tylnej. 
Unaczynienie krążka Część środkowa- brak naczyń. Unaczynione: część 
krążka przylegająca do tylnego górnego brzegu wyrostka kłykciowego, 
przedłużenie krążka ku przodowi w obrębie jego przyczepu do górnego 
brzuśca m. skrzydłowego bocznego. 
TOREBKA STAWOWA –cienka warstwa tk. łącznej, nieco grubsza z 
tyłu, pokrywa luźno strukturę krążka, rozciąga się od dołu żuchwowego i 
guzka stawowego do krążka i od krążka do szyjki wyrostka kłykciowego, 
dzieli wraz z krążkiem przestrzeń stawu na 2 niepołączone piętra. 
Przyczep na k. skroniowej –>prawie kolisty, obejmuje guzek stawowy-
przyczep przedni do przodu od jego szczytu, przyczep tylny-do przodu od 
szczeliny skalisto-bębenkowej w dole stawowym. Budowa torebki –gęsta 
tk. łączna o różnej grubości i spoistości, w bocznej części stawu 
wzmocniona grubymi wiązkami zbitych włókien kolagenowych-
>więzadło boczne torebkowe. Większość włókien kolagenowych biegnie 

pionowo, przednia część torebki łączy się z krążkiem i włóknami m. 
skrzydłowego bocznego. Ściana torebki: przednia-krążek stawowy i m. 
skrzydłowy boczny. tylna-zawiera włókna sprężyste, połączona z grubą 
warstwą luźno zorganizowanej tk. łącznej dwuwarstwowej strefy krążka. 
Luźna poduszeczka tk. tłuszczowej(pomiędzy tylną ścianą torebki a tylną 
ścianą dołu żuchwowego i otworu słuchowego zewn) działa ochronnie 
przy dotylnych ruchach żuchwy. Unaczynienie torebki znaczna ilość krwi 
z m. skrzydłowego bocznego. Błona maziowa torebki stawowej wyściela 
wewnętrzną powierzchnię torebki, cienka, silnie unaczyniona warstwa, 
najgrubsza w okolicy tylnej cz. krążka. Płyn maziowy wypełnia jamy 
stawu, tworzony częściowo przez wydzielanie częściowo przez dyfuzję, 
jest jasnożółty, lepki, bogaty w proteiny, zawiera elektrolity w stężeniu 
podobnym do ich zawartości we krwi, mucynę, wolne kom-gł. 
makrofagi(2 ost mogą usuwać resztki tkankowe z jam stawu powstające 
wskutek ścierania się pow. stawowych). Funkcje płynu maziowego: 
1)lubrykująca pow. stawu 2)odżywcza dla tk. stawowych 3)oczyszczająca. 
WIĘZADŁA STAWU S-Ż 1)w. boczne (skroniowo-żuchwowe) 
odgrywa główną rolę, nie można go wyraźnie oddzielić od torebki. 
Przyczepy: podst. wyr.jarzmowego k. skroniowej-cz. boczna guzka 
stawowego, szyjka wyr. Kłykciowego żuchwy z tyłu i boku. Cz. włókien 
biegnie bardziej poziomo ograniczając ruch dotylny. Wzmacnia bocznie 
torebkę, chroni przed nadmiernymi przemieszczeniami kłykci, ogranicz. 
dotylne ruchy żuchwy. Chroni przed urazem tylną ścianę dołu stawowego. 
Cz. tylna napina się przy wysuwaniu głowy żuchwy ku przodowi, a 
przednia gdy ku tyłowi.  2) klinowo-żuchwowe Przyczepy: kolec klinowy 
i gałąź żuchwy-okolica pod otworem żuchwy . Stanowi pasmo trudne do 
wyodrębnienia z tk. łacznej otaczającej. Ogranicza ruchy boczne w ssż i 
rotację głów żuchwy ku tyłowi 3)rylcowo-żuchwowe Przyczepy: 
wyrostek rylcowaty i tylny brzeg żuchwy w okolicy kąta żuchwy i powięź 
m. skrzydłowego przyśrodkowego. Z tk. łącznej wyraźnie wydzielony 
tylko w górnej cz, ogranicza ruchy żuchwy do przodu 4)szef skrzydłowo-
żuchwowy Pełni w pewnym stopniu rolę więzadła, biegnie w powięzi 
policzkowo-gardłowej między haczykiem wyr. skrzydłowatego k. 
klinowej, a grzebieniem policzkowym żuchwy, ogranicza ruch 
odwodzenia. 2,3,4 – czynne przy max ruchach. 
 
Chrzęstny ośrodek wzrostu –pod łącznotkankową pokrywą wyr. 
kłykciowego-cienka warstwa chrząstki szklistej grubości ok. 1mm, 
pojawia się w 10 tyg. życia płodowego jako chrząstka kłykciowa 
(aktywność do 20-25 r.ż.) różni się od chrz.nasadowych kk. długich-nie 
jest pochodzenia chrzęstnego, powst z tk łącznej, która rozwija się bocznie 
w stos. do pierwotnej chrz.Meckela. Jest wtórną chrząstką wzrostową, jej 
wzrost przez nawarstwianie odpowiedzialny bezpośrednio za wzrost 
żuchwy, pośrednio za pionowi i strzałkowy rozwój twarzy. 
Unerwienie: n. uszno-skroniowy, n. skroniowy głęboki tylny, n. 
żwaczowy, wł. współczulne ze zwoju usznego. Ciałka Golgiego-
Mazzoniego i wolne zakonczenia nerwowe w krążku stawowym pełnią 
rolę mechanoreceptorów i recept. bólu. 
Cechy wyróżniające ssż: sprzężone działanie obu symetrycznych stawów, 
obecność 2 pięter, górne odpow. za ruch ślizgowy, dolne za ruch 
zawiasowy, przyczep m. wnikający do jamy stawu, łącznotkankowe 
pokrycie pow. stawowych, łącznotkankowa budowa krążka, obecność 
chrzęstnego ośr. wzrostu żuchwy i jego umiejscowienie w obrębie jamy 
stawu. 
Rozwój ssż cz. żuchwowa-6 tydz, cz. skroniowa-8 tydz., w 12 tyg 
wszystkie elem stawu. Najw zmiany 10-12 tydz, cz. skroniowa i 
żuchwowa zbliżają się, wyraźnie oddzielone cienką środkową częścią 
krążka stawowego. Niemowlę: słabo rozwinięty guzek stawowy, płaski dół 
żuchwowy, głowa nie ma kształtu walcowatego, płaski krążek. 
Noworodek: w ciągu 2-3 r.ż. wyształca się typowy profil cz. skroniowej 
stawu(zarys dołku i guzka stawowego), krążek przybiera esowaty kształt. 
16-17 r.ż: poniżej warstwy czynnej chrząstki zaczyna rozwijać się kostna 
płytka zamykająca. 20-25 r.ż: chrząstka wzrostowa zastąpiona przez tk. 
kostną. 
Starzenie się ssż struktury kostne – zmiany o charakterze osteoporozy, 
krążek stawowy – spadek ilości elementów komórkowych, zagęszczenie 
sieci wł. kolagenowych, w 3-4 dekadzie życia pojawienie się 
chondrocytów w łącznotkankowym utkaniu krążka. Powierzchnie stawu 
ulegają spłaszczeniu, kłykieć stopniowo zmniejsza się. Niekorzystnie 
działa postępująca wraz z wiekiem atrofia mięśniowa. 
 
 
 
RUCHY W SSŻ 1)zawiasowe (odwodzenia i przywodzenia) 2)ślizgowe 
(wysuwania i cofania) 3)ruchy wynikające z kombinacji 
wymienionych(ruchy boczne). 
DOLNE PIĘTRO /tzw staw żuchwowo-krążkowy/ typowy ruch 
zawiasowy, polega na obrocie głowy żuchwy wokół osi poprzecznej, 
obrót-przy krążku nieruchomym, ustabilizowanym lub będącym 
jednocześnie w ruchu posuwistym. Ruch zawiasowy warunkują: 
ukształtowanie powierzchni stawowych, zwłaszcza mocno wklęsła 
powierzchnia krążka, krótkie i napięte boczne ściany torebki łączące M-D 
krążek ściśle z głową żuchwy, luźne ściany przednia i tylna. 
GÓRNE PIĘTRO /tzw staw krążkowo-skroniowy/ dzięki swym 
wklęsło-wypukłym powierzchniom tworzy rodzaj stawu siodełkowatego. 
Żuchwa w położeniu centralnym w opt. warunkach morfologiczno-
czynnościowych narządu żucia przy położeniu żuchwy w zwarciu 
centralnym, obie głowy żuchwy znajdują się w dołach żuchwowych, w ich 
przednio dolnej lub centralnej części, z krążkiem pomiędzy 
powierzchniami stawowymi. Pozycja spoczynkowa – głowy żuchwy 
przesuwają się 1-2 mm w  kierunku pionowym ku dołowi lub do dołu i 
przodu. Krążek powinien podążać za głową wzdłuż guzka stawowego. 
Odwodzenie żuchwy – symetryczny ruch ślizgowo-rotacyjny. Głowy 
żuchwy przesuwają się z krążkami z dołów żuchwowych wzdłuż tylnych 
stoków  
guzków stawowych w kierunku ich szczytów wykonując jednocześnie 
ruch obrotowy w stos. do krążka wokół osi poprzecznej. Obie składowe 
skierowane ku przodowi i dołowi. Przy pełnym otwarciu ust głowy 
żuchwy ustawiają się naprzeciw szczytów guzków stawowych, pochylając 
się ku przodowi.Fazy ruchu: od pozycji zwarcia centralnego do max 
odwiedzenia żuchwy 1)ruch czysto zawiasowy-pierwszy moment 2)ruch 
ślizgowy 3)ruch zawiasowy. 
Przywodzenie żuchwy – ruchy w kier. przeciwnym, głowy żuchwy i 
krążki przesuwają się ku górze i ku tyłowi, wracając do dołów 
żuchwowych, głowy żuchwy wykonują obrót wokół osi poprzecznej w 
kier. ku górze i tyłowi. 
Wysuwanie żuchwy – w obu stawach dominuje ruch ślizgowy ku dołowi i 
przodowi w kier. szczytów guzków stawowych. 
Dotylne więzadłowe położenie żuchwy przesunięcie dotylne głów 
żuchwy w dołach żuchwowych o ok. 1mm.Ta pozycja-chroniąca bogato 
unaczynione i unerwione tkanki miękkie w tylnej cz. stawu. 
Ruchy boczne każdy ze stawów pracuje inaczej. Str pracująca=żująca, str 
w którą kieruje się żuchwa. Głowa żuchyw pozostaje w dole żuchwowym, 
ruch podstawowy- obrót wokół osi pionowej zgodnym z ruchem żuchwy, 
biegun odśrodkowy głowy żuchwy kieruje się do tyłu, przyśrodkowy do 
przodu. Przy max bocznym przesunięciu głowa żuchwy ustawia się swą 
długą osią prawie poprzecznie, prostopadle do płaszcz. strzałkowej. 
Krążki dzięki elastyczności i możliwości zmiany kształtu mogą się 
dopasowywać do powierzchni stawowych- zapobiegają tarciu, 
przeciwstawiają się dużym siłom wywieranym na powierzchnie stawowe, 
przy współudziale mm. skrzydłowych bocznych spełniają rolę stabilizującą 
głowy żuchwy w położeniach statycznych. 
Rozwój mm. żucia 5-7 tydz życia płodowego-zaczynają się różnicować, 
dojrzewają morfologicznie i czynnościowo po urodzeniu pod wpływem 
czynności ssania, połykania, oddychania, żucia, mowy i mimiki. 

SKŁAD UKŁ. MIĘŚNIOWEGO NARZADU ŻUCIA: 1)mm. 
żwaczowe –umożliwiają ruchy żuchwy, 2 przyczepy: żuchwa i kk. czaszki 
a)m. skroniowy przyczep górny: dół skroniowy, powierzchnia skroniowa 
k. jarzmowej; przyczep dolny: wyr. dziobiasty żuchwy; wł. przednie – 
przebieg pionowy, wł tylne – przebieg poziomy; czynność: cofanie 
żuchwy, przywodzenie żuchwy-skurcz obustronny, przesunięcie boczne 
żuchwy nieznacznie w str. kurczącego się mięśnia b)m. żwacz przyczep 
górny: k. jarzmowa, wyr. jarzmowy szczęki; przyczep dolny: okolica kąta 
żuchwy po str zewnętrznej; czynność: unoszenie żuchwy, boczne 
przemieszczenie żuchwy, cofanie wysuniętej żuchwy. Dwie warstwy o 
odmiennej funkcji: powierzchowna i głęboka. c)m. skrzydłowy 
przyśrodkowy przyczep dolny: przyśrodkowa powierzchnia kąta żuchwy, 
przyczep górny: dół skrzydłowy kości klinowej, na wyr piramidowym k. 
podniebiennej, częściowo na guzie szczęki d)m. skrzydłowy boczny 
przyczep dolny: dołek skrzydłowy wyr. kłykciowego żuchwy, torebka 
stawowa; przyczep górny: głowa górna - grzebień podskroniowy, 
powierzchnia podskroniowa skrzydła większego k. klinowej, głowa dolna 
– zewn. pow. blaszki bocznej wyr. skrzydłowatego k. klinowej, 
powierzchnia podskroniowa szczęki. 2)mm nadgnykowe 3)mm 
podgnykowe 4)mm mimiczne 5)mm języka 6)mm podniebienia 
miękkiego 
LIMFA(chłonka – jest przesączem krwi. Krąży w przestrzeniach 
międzykomórkowych oraz w układzie naczyń i narządów limfatycznych.)- 
powstawanie: Ciśnienie hydrostatyczne w naczyniach tętniczych 
przedwłosowatych WYŻSZE od osmotycznego - przesięk-> ciśnienie 
hydrostatyczne w naczyniach żylnych zawłosowatych NIŻSZE od 
osmotycznego -> w 90% powrót do naczyń, ~10% limfa. 
Cechy zapalenia ostrego: znacznie powiększenie, miękka konsystencja, 
powierzchnia gładka, duża bolesność, słabe odgraniczenie od tkanek 
otaczających, przesuwalne w stosunku do podłoża. 
Cechy zapalenia przewlekłego: powiększenie, konsystencja elastyczna, 
twarda, zbita, powierzchnia gładka, pakietowata, brak bolesności, dobre 
odgraniczenie od tkanek otaczających, słaba rzesuwalność w stosunku do 
podłoża, możliwość tworzenia przetok. 
Badając węzły chłonne oceniamy: 1)wyczuwalność – powiększenie w 
cm, 2)bolesność,3)spoistość –
miękkie,elastycznotwarde,twarde,4)rozłożenie –
pojedyncze/pakiety,5)ruchomość –w stosunku do podłoża i w stosunku do 
skóry,6)zabarwienie skóry i jej ucieplenie nad węzłami. 
Węzły chłonne zdrowe: niewyczuwalne, niebolesne na ucisk. 
Węzły chłonne w zapaleniu ostrym: powiększone, miękkie, bolesne, 
czasem nieprzesuwalne w stosunku do podłoża, przesuwalne w stosunku 
do skóry. 
Węzły chłonne w zapaleniu przewlekłym: powiększone, elastyczno-
twarde, niebolesne, przesuwalne w stos. do podłoża, niekiedy przesuwalne 
w stosunku do skóry. 
Węzły chłonne nowotworowe: powiększone, niebolesne, twarde, 
niekiedy o nieregularnej powierzchni, tworzenie pakietów węzłowych, 
mogą być nieprzesuwalne w stos. do podłoża i/lub skóry. 
Grupy węzłów chłonnych wg wielkości: szyjne głębokie>większe grupy 
węzłowe regionalne(podżuchwowe, przyusznicze, szyjne 
powierzchowne)>mniejsze grupy węzłowe regionalne(językowe, 
policzkowe, podoczodołowe, jarzmowe). 
WĘZŁY SZYJNE: powierzchowne (w kącie MOS – żuchwa, na m. 
MOS i okolicy, pod blaszką powierzchowną powięzi szyjnej); głębokie – 
wzdłuż zyły szyjnej wewnętrznej (Górne – boczne i przyśrodkowe 
oddzielone od Dolnych /nadobojczykowych/ bocznych i przyśrodkowych 
przez m. łopatkowo-gnykowy. Przyśrodkowe od bocznych /górne i dolne/ 
oddzielone przez m. MOS). 
Spływ chłonki do węzłów chłonnych szyjnych powierzchownych  z: 
okolicznej skóry, ucha, nosa-częsci dolnej zewnętrznej, węzłów 
przyuszniczych i podżuchwowych. 
Powierzchowne -> do głębokich. 
Do węzłów szyjnych głębokich górnych spływ bezpośredni lub pośredni 
z wiekszej części głowy i górnej części szyi, z tylnej części śluzówki nosa, 
z nasady języka. 
Do węzłów szyjnych głębokich dolnych z: gardła, krtani, tchawicy, 
tarczycy, górnej części przełyku. 
Do węzłów zagardłowych z: zatok, śluzówki nosa, podniebienia, gardła, 
jamy bębenkowej, trąbki słuchowej, 
Do węzłów przytchawiczych z: krtani, gardła, górnej części przełyku, 
tarczycy. 
Węzły szyjne-> pień chłonny szyjny + pień podobojczykowy -> przewód 
chłonny prawy i przewód piersiowy (ze strony lewej) -> układ żylny. 
Inne grupy węzłów: uszne, przyusznicze, policzkowe, jarzmowe, 
podoczodołowe, zagardłowe, przytchawicze. 
Pierścień limfatyczny gardła = Waldeyera: migdałek gardłowy -> 
migdałek trąbkowy -> m. podniebienny -> m. językowy -> m. 
podniebienny -> m. trąbkowy ..i od nowa:) 
 
 
WĘZŁY PODBRÓDKOWE: Grupa górna:w okolicy spojenia żuchwy, 
występują niestale. Grupa dolna:w okolicy kości gnykowej,występują 
zawsze. Spływ chłonki do ww. podbródkowych: 
 
Okolica bródkowa, warga dolna-część przyśrodkowa, język-koniec, 
przednia część dna jamy ustnej, zęby 41 i 42 (po jednej stronie) i śluzówka 
ich okolicy. 
WĘZŁY PODŻUCHWOWE: położone w przestrzeni podżuchwowej. 
Grupa A (przednie): w kącie między trzonem żuchwy a przednim 
brzuścem m. dwubrzuścowego. Spływ chłonki: warga dolna, język(2/3 
przednie), policzek w okolicy kąta ust, dno jamy ustnej(przód), ślinianka 
podjęzykowa, zęby (3,4,5 żuchwy, 1,2,3,4,5,6 szczęki) i ich okolica: 
przyzębie i śluzówka po stronie przedsionka dla obu szczęk, po str 
językowej dla żuchwy. Grupa B (środkowe): przy górnym biegunie 
ślinianki podżuchwowej w okolicy t. twarzowej. Spływ chłonki: warga 
górna, policzek, okolica podoczodołowa, nos(cz zewnętrzna dolna i 
przednia cz śluzówki), język(2/3 przednie), dno jamy ustnej, zęby (6,7 
żuchwy, 5,6,7,8 szczęki) i śluzówka ich okolicy po str przedsionka dla obu 
szczęk, po str językowej dla żuchwy. Grupa C (tylne): za ślinianką 
podżuchwową, w okolicy kąta żuchwy i połączenia ż. twarzowej z ż. 
zażuchwową. Spływ chłonki: warga górna, policzek, ww chłonne 
przyusznicze, przednia część śluzówki nosa, zęby (7,8 żuchwy, 8 szczęki) i 
śluzówka ich okolicy po str przedsionka dla obu szczęk, pod str językowej 
dla żuchwy. WĘZŁY PRZYŻUCHWOWE: leżą w śliniance 
podżuchwowej, należą do ww. podżuchwowych. Do nich spływa chłonka 
z języka, wargi górnej i ślinianki podżuchwowej. W badaniu fizykalnym 
ich powiększenie może być trudne do odróżnienia od obrzęku ślinianki. 
Szczęka: 1,2,3,4,5,6 ->A, 5,6,7,8->B, 8->C. Żuchwa: 1,2->podbródkowe, 
3,4,5->A, 6,7->B, 8->C. 
Małżowina uszna + otoczenie do: ww uszne przednie (z okolicy 
czołowej, ciemieniowej, skroniowej), ww uszne dolne, ww zauszne(z 
okolic leżących dotylnie od ciemieniowej). 
WĘZŁY PRZYUSZNICZE powierzchowne(w torebce ślinianki) i 
głębokie (w miąższu ślinianki). Do nich: górna część twarzy, okolica 
skroniowa, przednia część małżowiny usznej, ślinianka przyuszna, 
nosogardło, trąbka słuchowa i ucho środkowe, podniebienie, nos-cz 
zewnętrzna górna, przewód słuchowy zewnętrzny. W tych ww stwierdza 
się niekiedy przerzuty raka języka. 
WĘZŁY PODOCZODOŁOWE występują niestale. Od okolicy kąta oka 
w dół do skrzydła nosa. 
WĘZŁY POLICZKOWE występują niestale. W okolicy brzegu żuchwy 
przy naczyniach twarzowych. Często objęte odczynem zapalnym przy 
chorobach wyrostka zębodołowego, szczególnie szczęki. 

16 

 

PODNIEBIENIE wraz z wewn. dziąsłem szczęki, spływ obustronny 
przez boczną ścianę gardła do ww szyjnych głębokich górnych i 
przyuszniczych. 
ŚLINIANKA PRZYUSZNA ->ww przyusznicze. 
ŚLINIANKA PODŻUCHWOWA ->ww podżuchwowe. 
ŚLINIANKA PODJĘZYKOWA-> ww podżuchwowe, podbródkowe, 
szyjne głębokie. 
NOS ZEWNĘTRZNY cz górna->ww przyusznicze, cz dolna-> ww 
podżuchwowe, ww szyjne powierzchowne. 
NOS I ZATOKI-śluzówka cz przednia bł śluzowej nosa->ww 
podżuchwowe, cz tylna+ZATOKI->ww zagardłowe, ww szyjne głębokie 
górne. 
GARDŁO->ww zagardłowe, szyjne głębokie górne, przytchawicze. Część 
nosowa->ww przyusznicze głębokie. Migdałek-> ww szyjne głębokie 
górne. 
WARGA DOLNA spływ obustronny. Cz. środkowa-> podbródkowe,cz. 
boczna-> podżuchwowe gr. A. 
WARGA GÓRNA spływ obustronny. Ww podżuchwowe gr B i C. 
POLICZEK->ww podżuchwowe i szyjne powierzchowne. 
JĘZYK spływ częściowo obustronny, cz naczyń biegnie wraz z 
naczyniami dna jamy ustnej, cz limfy odpływa bezpośrednio do ww 
chłonnych szyjnych głębokich. Naczynia centralne-z końca języka->ww 
podbródkowe, z końca i trzona języka->ww podżuchwowe obustronnie. 
Naczynia brzeżne-koniec i trzon języka-> podżuchwowe tej samej strony,. 
Nasada->ww szyjne głębokie. 
DNO J.U. spływ obustronny. Ww podbródkowe, podżuchwowe, szyjne 
głębokie górne. 
DZIĄSŁA WEWN. dziąsło podniebienne-spływ obustronny->ww szyjne 
głębokie górne przyśrodkowe, ww zagardłowe. Dziąsło językowe->ww 
podżuchwowe, szyjne głębokie górne przyśrodkowe. Z dziąsła 
podniebiennego naczynia biegną: brzegiem podniebienia twardego, przez  
podniebiebie miękkie, przebijają boczną ścianę gardła i prowadzą do odp 
węzłów. Z dziąsła językowego biegną przebijając m. żuchwowo-gnykowy. 
DZIĄSŁO ZEWN. Ww podżuchwowe gr A,B,C, ww podbródkowe z 
okol dolnych siekaczy.   
 
SEMINARIUM 5 
Podstawowe elementy przyzebia: dziasło, ozębna, kość wyr. 
zębodołowego, cement. 
Funkcje przyzębia: utrzymanie zz w kości, prawidłowe żucie, fonacja 
formowaie kęsów, recepcja bodźców z JU, estetyka. Przyzębie: a) brzeżne 
b) wierzchołkowe dziąsło: a) wolne b) właściwe (różowe, zbite, wykazuje 
groszkowanie 40%, szersze w szczęce, w odc przednim szer od 1-9 
mm),Dziąsło: nabł. wielowarstwowy płaski częściowo rogowaciejący.  
Nabł JU na dziąśle wolnym: a) zew b) wew c) nabł. łączący  
Szczelina dziąsłowa:między nabł. łączącym a ścianą zęba, ma od 0.5-
1.5mm głębokości Przyczep nabłonkowy- nabl. łączący: 
klinowaty,podstawa ogranicza dno szczeliny dziąsłowej, nabłonek 
nierogowacejący, łączy się ze szkliwem i błoną podstawną, szerokie 
przestrzenie,  
Przyczep łącznotkankowy: wł. cementowo-dziąsłwo-zębodołowe, 
włókna dziąsłowo-kostne, włókna cementowo-okostnowo- 
zębowookosnotwe, włókna okrężne, ponadprzegrodowe  
Z wiekiem: zanik przyzębia, bierne wyrzynianie zebów  
Więzadła dziąsła: zębowo-okostnowe, zębowo-dziąsłowe, przegrodowe,  
Funkcje więzadeł: utrzymanie wolnego dziąsła, przepoina zamykjaca 
dostep do szpary ozebnej, mocują dziąsło do podłoża  
Ozębna: wypełnia przestrzeń zawartą między zbitą blaszką zębodołu a 
cementem korzeniowym, grubość w okolicy szyjki 0.2, przy wierzchołku 
0.36  
Funkcje ozębnej: mocuje żeby w zębodole, amortyzuje sily, odrzywia 
cement i kość,tkankowtwórcza, czuciowa  
Budowa ozębnej: wl, sharpeya, tk. łączna wiotka bogata w komórki i zbita 
włóknista , komórki, liczne naczynia, nerwy, sub podstawowa matrix,  
Więzadła zębodołowe:a) poziome b) skośne c) wierzchołkowe d) 
promieniste cement korzeniowy: tk twarda pokrywajaca pow korzenia, 
najgrubsza w okolicy wierzchołka,  
Skład: nieorg (fosforany wapniowe, weglany wapnia, fosforany magnezu, 
fluorki wapnia) org: wl kolagenowy PG, wytarzany przez kom woreczka 
zebowego  
Budowa cementu: scisle polaczony z zebina ze szkliwem roznie (w 30% 
cement i szkliwo przylega, 60% cement pokrywa szkliwo, 10% cement nie 
dochodzi do szkliwa).  
Rola cementu: zakotwicza wl ozębnej, ochronna, naprawcza  
Kość wyrostka zębodołowego:1) warstwa korowa zew, 2) warstwa 
korowa wew, 3) kość gąbczasta-pomiędzy  
Kanaliki śródkostne: odżywianie kości 
 
 
 
 
 
 

 
Witaminy 
Znaczenie niedoboru witamin w chorobach jamy ustnej oraz 
w powstawaniu zapaleo zanikowych błony śluzowej jam 
ustnej. 
 
Witaminy jako aktywatory procesów metabolicznych 
Metabolizm jest sposobem życia. Stanowi o przebiegu 
wszystkich życiowych procesów- zapewnia wzrost, odbudowę 
tkanek, energię na wszystkie biologiczne cele.  
Z tego względu zaburzenia procesów przemiany materii 
odgrywają rolę w patologii właściwie wszystkich chorób. 
Pod pojęciem chorób metabolicznych należy rozumied także 
kliniczne zaburzenia i objawy, które wynikają bezpośrednio z 
genetycznie uwarunkowanych lub nabytych trwałych 
uszkodzeo podmiotu metabolizmu tj. układów 
enzymatycznych, błon biologicznych lub też czynników, które 
wprost regulują ich strukturę oraz funkcję, jak wpływy 
nerwowe, hormonalne czy witaminy. 
 
Witaminą jest każda substancja biokatalityczną, której ustrój 
nie jest w stanie sam syntetyzowad i w związku z tym musi ja 
uzyskad z zewnątrz, z pokarmu. 
Biorą udział w: 

• 

 przemianie węglowodanowej, tłuszczowej, 
białkowej  

• 

w gospodarce wodnej ustroju 

• 

 wpływają na prawidłowy przebieg  
erytropoezy, procesu krzepnięcia krwi,itd.  

 
Chorobę metaboliczną wynikającą z niedoboru witaminy 
określa się mianem hipo- lub awitaminozy. Hipowitaminozy 
powstają wtedy, gdy wskutek nieprawidłowego jakościowego 

lub ilościowego żywienia ich podaż obniży się poniżej 
koniecznego fizjologicznego minimum.  
 
W krajach, których głód nie stanowi problemu, przyczyną 
hipowitaminozy może byd:  
1. niewłaściwa technologia przygotowania środków 
żywnościowych (niszczenie witamin);  
2. choroby, które utrudniają wchłanialnośd witamin z 
przewodu pokarmowego np. z. Plummer-Vinsona, choroby 
miąszu wątroby, żołądka, dróg żółciowych 
3. zmniejszona możliwośd ich zużycia do celów 
fizjologicznych, jak np. dzieje się w wyniku szkodliwych 
wpływów różnych leków na gospodarkę witaminową lub w 
przypadku przewlekłego alkoholizmu. 
4. zwiększone zapotrzebowanie na witaminy występuje w 
niektórych stanach fizjologicznych np. w ciąży, okresie 
karmienia, w wieku podeszłym, w chorobach zakaźnych, 
gorączkowych czy wyniszczających jak nowotwory czy 
alkoholizm. 
5. błędy dietetyczne (czyli tzw. głód jakościowy) np. dzieci 
sztucznie karmione  
 
W stanach niedoboru witaminowego we wczesnych 
okresach na pierwsze miejsce wysuwają się zmiany w jamie 
ustnej dotyczące błony śluzowej z ich subiektywnymi 
objawami: pieczenie, suchośd, bolesnośd.  
Dopiero przewlekły niedobór powoduje wystąpienie 
widocznych objawów klinicznych związanych z zanikiem 
nabłonka śluzówki, nabłonka gruczołów ślinowych i zanikiem 
tkanki limfoidalnej.  
Najwcześniej reaguje na wszelkie zmiany troficzne język, 
szczególnie jego grzbiet, co czyni jego powierzchnię 
wygładzoną widoczną gołym okiem (zapalenie zanikowe 
języka) 
 
Wiedza o zasadach racjonalnego żywienia i składzie 
produktów żywnościowych osiągnęła obecnie wysoki poziom 
ale mimo tego nieprawidłowe żywienie jest nadal jedną z 
najważniejszych przyczyn chorób na świecie.  
W krajach nie rozwiniętych gospodarczo występuje niedobór 
głównie ilościowy, 
gdy w krajach rozwiniętych nieprawidłowe żywienie polega 
najczęściej na zaburzeniach jakościowych. 
 
 W przypadku niedoborów ilościowych i jakościowych 
dochodzi do utraty ciężaru ciała i niedoborów pokarmowych, 
w wyniku czego obniżona jest odpornośd na zakażenia, 
wzrasta natomiast podatnośd na działanie różnego rodzaju 
czynników np. stresu, bakterii, wirusów. 
  
 Niedożywienie hamuje wytwarzanie komórek w wątrobie, 
szpiku, śledzionie, słabną procesy odtruwające i wytwarzanie 
przeciwciał. 
Przeciwciała tworzą się wolniej i szybciej znikają z krwiobiegu 
a więc zdolności obronne gospodarza są zaburzone. 
 
 
Choroby błony śluzowej spowodowane niedoborami 
pokarmowymi. 
1. Szkorbut- choroba Möller-Barlowa (wit. C) 
2. Pelagra (wit.PP) 
3. Choroba beri-beri (wit.B1) 
4. Niedokrwistośd Addisona-Biermera (wit.B12)  
5. Zespół Sjögrena, choroba Mikulicza (↓wydzielania śliny) 
6. Zespół Plummer-Vinsona (niedokrwistośd niedobarwliwa) 
7. Skazy krwotoczne (wit.K i wit.C) 
8. Zaburzenia rogowacenia nabłonka- hyperkeratosis,  
leukoplakia,liszaj Wilsona  
 
Witamina C- kwas askorbinowy  
Niezbędny czynnik w: 
1.Biosyntezie substancji międzykomórkowej (włókna 
retikulinowe, kolagen) a więc warunkuje gojenie się ran 
2.Utrzymaniu prawidłowej czynności włośniczek (niedobór 
powoduje wzrost ich łamliwości) 
3.Dojrzewaniu krwinek czerwonych i w procesie wchłaniania 
żelaza 
4.Prawidłowym przebiegu syntezy hormonów kory nadnerczy 
Źródłem są świeże owoce i warzywa (człowiek nie 
syntetyzuje). Dzienne zapotrzebowanie to około 75-100mg. 
 
Niedobór witaminy C powoduje: 
-opóźnienie tworzenia blizn z kolagenu 
-niewydolnośd osteoblastów w tworzeniu osteoidu- sprzyja 
złamaniom kości (osteoporoza) 
-zaburzenia we wzroście zębów,procesie wytwarzania 
szkliwa(mineralizacji) 
-naczyniopochodna skaza krwotoczna uwarunkowana 
wzrostem przepuszczalności naczyo włosowatych. 
 
Zmiany w jamie ustnej na tle zaburzeo w gospodarce 
witaminą C 

I. 

Awitaminoza- zaburzenie spowodowane 
długotrwałym brakiem witaminy C w 
pożywieniu 

1.U dorosłych- gnilec 
2.U dzieci- choroba Möllera i Barlowa (odmiana gnilca u 
dzieci)- rozwija się w wieku 9-18 miesięcy.  

      Znamionuje ją współistnienie zmian na dziąsłach ze 
zmianami w kościach długich. Do charakterystycznych 
objawów należy zaliczyd: 
 

-bladośd powłok 

 

-wybroczyny krwawe, wylewy podokostnowe i 

do skóry 
 

-krwawienia do układu moczowego 

 
Ad. 1. Gnilec- Scorbutus  
Obecnie choroba bardzo rzadko spotykana, dawniej często 
występowała i przybierała charakter epidemii. Pojawiała się 
wśród żołnierzy, marynarzy. 
Głównym objawem jest naczyniowa skaza krwotoczna 
spowodowana kruchością włośniczek. 
Okres początkowy przejawia się zaburzeniami ogólnymi: 
szybkie męczenie się, osłabienie, brak łaknienia, ból kooczyn 
dolnych, osłabienie mięśniowe, niekiedy dusznośd, zmiany 
naczyniowe- liczne punkcikowate wybroczyny na skórze 
(kruchośd naczyo). 
Zmiany na dziąsłach- dziąsła ulegają obrzękowi z sinawym 
zabarwieniem, ze skłonnością do krwawieo samoistnych i pod 
wpływem niewielkich urazów zwłaszcza w części brzeżnej. 
Pojawia się nieprzyjemny zapach z ust- fetor ex ore.  
 
W ciężkich przypadkach obrzęk osiąga olbrzymie wymiary, 
błona śluzowa pokrywa się owrzodzeniami.  
Zęby ulegają rozchwianiu i w następstwie wypadają, miazga 
ulega martwicy. Stan ten wikła się wtórnie zakażeniem.  
Krwawienie może dotyczyd także błony śluzowej nosa, 
pęcherza moczowego. Wielce znamienne dla gnilca są obrzęki 
nóg.  
Wobec osłabionej odporności chorzy łatwo ulegają 
dodatkowym zakażeniom co może byd przyczyną zgonu.  
Opisane zmiany na dziąsłach powstają u ludzi z uzębieniem. 
U bezzębnych dziąsła mogą nie wykazywad zmian, a istnieją 
tylko objawy ogólne gnilca. Poza tym występują objawy 
związane z niedokrwistością z niedoboru Fe 
 
 
 
 
II. Hipowitaminoza C  
Objawy niedoboru występują dopiero po 2-3 miesiącach od 
zaprzestania podaży witaminy w diecie. Niedobór witaminy C 
jest rozpowszechnionym stanem chorobowym- spotyka się 
często we wczesnych miesiącach wiosny, kiedy brak jest w 
pożywieniu świeżych owoców i warzyw. Zmiany na dziąsłach 
stanowią najwcześniejszy i najbardziej znamienny objaw 
niedoboru witaminy C. Siedliskiem zmian są powierzchnie 
przednich dziąseł górnych i dolnych w granicach objętych 
pierwszymi przedtrzonowcami. Istnieją dwie zasadnicze 
postacie zmian na dziąsłach: 
1.Ostra postad 
2.Przewlekła postad 
 
Ad 1.(postad ostra) 
-w okresie 1. występuje odczyn naczyniowy  
Zmiany tworzą się w obrębie brodawek, następnie w części 
przybrzeżnej dziąsła lub na całych dziąsłach w obrębie 
pierwszych zębów przedtrzonowych. Może wystąpid niewielki 
obrzęk. 
-w okresie 2.- błona śluzowa brodawek i dziąsła brzeżnego 
ulega zaczerwienieniu i niewielkiemu obrzękowi. 
-w 3. okresie dziąsła stają się obrzękłe, brzeg wolny dziąsła 
może odstawad od zęba odsłaniając powierzchnię szkliwa- 
korona kliniczna wydłuża się i mogą pogłębid się kieszonki 
dziąsłowe a następnie może pojawid się wysięk ropny. Dziąsła 
łatwo krwawią pod wpływem dotyku. 
-w 4. okresie- ostre zmiany ustępują, ginie zaczerwienienie 
ale obrzęk utrzymuje się nadal. Dziąsła są białawe wskutek 
nacieku maskującego przekrwienie. 
 
Ad 2. (postad przewlekła) 
-w okresie 1- lekkie zaczerwienienie i obrzęk dziąseł- 
początkowo brodawki, potem dziąsła brzeżnego a na koniec 
całe dziąsła w obrębie zębów siecznych i kłów 
-w okresie 2- obrzęk i nacieczenie- dziąsła są blade, matowe i 
twarde 
-w okresie 3 -następuje zanik dziąsła, jego powierzchnia staje 
się nierówna, częśd brzeżna dziąsła zaczyna odstawad od 
szyjki zęba 
-w okresie 4- zmiany zanikowe nasilają się, zanika brodawka i 
częśd brzeżna dziąsła- korona zęba wydłuża się. Dziąsła stają 
się białe, zęby ulegają rozchwianiu, wychyleniu i obrotom.  
ROZPOZNANIE: charakterystyczne umiejscowienie zmian, 
obraz kliniczny+ wywiad. Różnicowad z periodontopatiami  
LECZENIE: doustnie duże dawki witaminy C zwykle po 
500mg/doba 4x125 przez wiele miesięcy aż do wyleczenia 
zmian na dziąsłach 
Należy pamiętad o zwiększonym zapotrzebowaniu na wit.C w 
chorobach zakaźnych i przebiegających z gorączką. 
 
Witamina D 
Określa się grupę około 10 związków chemicznych 
wykazujących działanie przeciwkrzywicze. Praktyczne 
zastosowanie ma witamina D2- ergokalcyferol oraz witamina 
D3- cholekalcyferol. Obie postacie powstają z prowitaminy 
pod wpływem światła słonecznego lub prom. UV : 

17 

 

• 

D2 z ergosterolu 

Ergosterol występuje w roślinach i resorbowany jest w 
jelitach w niewielkich ilościach 

• 

D3 z 7-dehydrocholesterolu 

7- dehydrocholesterol występuje w organizmach zwierzęcych 
(zwłaszcza w tranie, wątrobie) 
 
Witamina D- czynnik przeciwkrzywiczy 
Produkcja: dieta+promieniowanie słoneczne (przemiana w 
postad aktywną) 
Brak witaminy powoduje: 
1.Uposledzenie wchłaniania wapnia z przewodu 
pokarmowego co prowadzi do obniżenia jego poziomu w 
surowicy 
2.Upośledzenie oszczędzania Ca w nerkach 
 
Objawy niedoboru wit. D dotyczą głównie: 
1.zębów- podatne na próchnicę- opóźniona mineralizacja 
cementu i zębiny, hipoplazja szkliwa, zaburzenia wyrzynania 
zębów, zatrzymanie zawiązków zębów w kości 
2.układu  kostnego 
  -u dzieci krzywica: kurza klatka piersiowa, opóźnione 
zamknięcie przedniego ciemiączka, różaniec krzywiczy, 
deformacja kości 
  -u dorosłych: rozmiękanie i łamliwośd kości 
W okresie ciąży i laktacji następuje wzrost zapotrzebowania 
na witaminę D jak i również u ludzi nie przebywających na 
słoocu np. u górników. 
 
Krzywica jest chorobą rosnącego kośdca, występuje więc w 
postaci czynnej u rosnących dzieci (szczególnie podatne są 
wcześniaki oraz niemowlęta od 4 miesiąca do ukooczenia 1 
roku życia). 
Czynna krzywica występuje rzadko po ukooczeniu 2 roku 
życia- późna choroba związana jest z zaburzeniami 
wchłaniania witaminy D lub ze szczególnie trudnymi 
warunkami życia.  
Witamina D reguluje gospodarkę wapniowo-fosforanową. 
Wpływa na: 
1.zwiększenie wchłaniania fosforu i wapnia w jelitach 
2.zmniejsza ich wydalanie z moczem 
3.potęguje odkładanie się soli mineralnych w kościach 
 
Objawy krzywicy z niedoboru witaminy D 
1. Zaburzenia snu, lękliwośd, niepokój, pocenie głowy 
2. Rozmiękczenie kości czaszki, późne zarastanie ciemiączek 
3. Różaniec krzywiczy czyli zgrubienie granicy części kostnej i 
chrzęstnej żeber 
4. Zniekształcenia kośdca: czaszka kwadratowa, bruzda 
Harrisona na klatce piersiowej, zniekształcenie kręgosłupa- 
lordoza, kifoza 
5. Kooczyny dolne wygięte w kształt litery W lub X 
6. Brzuch żabi (duży i wydęty) 
7. Opóźnione wyrzynanie zębów mlecznych i zaburzona ich 
kolejnośd wyrzynania 
8. Ubytki szkliwa na zębach stałych 
 
Witamina H- biotyna 
Zaliczana jest do grupy witamin B. Wytwarzana przez bakterie 
przewodu pokarmowego (niedobór witaminy po 
antybiotykoterapii doustnej) 
Jej niedobór powoduje: 
-zanik brodawek języka 
-zmiany zapalne skóry z łuszczeniem naskórka, łupież oraz 
łysienie 
 
Witamina A –retinol  
Główne źródło witaminy to tran, wątroba, nerki, mleko, 
żółtko jaj. 
Niedobór manifestujący się w jamie ustnej występuje rzadko, 
najczęściej z innymi zaburzeniami uzależnionymi od 
niedoboru witaminy A dotyczącymi naskórka, nabłonka gałki 
ocznej, niektórych błon śluzowych i gruczołów ślinowych. 
Powstaje w wątrobie z α, β lub γ karotenu (żółty barwnik 
większości jarzyn, owoców), który można uznad za 
prowitaminę. 
Choroby wątroby upośledzają przekształcanie karotenów w 
witaminę A. Niedobór powstaje przy: 
1. Niewydolności wątroby 
2. Niedoborze tłuszczów i karotenów (owoców i warzyw) 
3. Upośledzonym trawieniu lub wchłanianiu tłuszczów (np. 
brak kwasów tłuszczowych w jelicie cienkim)  
 
Witamina A spełnia szereg czynności metabolicznych: 
1.jest częścią strukturalną barwnika wzrokowego- rodopsyny 
(odpowiada za adaptację światła w siatkówce) 
2.utrzymuje prawidłową strukturę i funkcję błon 
biologicznych- komórkowych, lizosomalnych, 
mitochondrialnych 
3.utrzymuje prawidłową strukturę i funkcję nabłonka, 
zwłaszcza wydzielniczego 
4.czynnik warunkujący wzrost kości długich, rozwój zębów 
5.niedobór wywołuje upośledzenie biosyntezy 
mukopolisacharydowej części cząsteczki kolagenu 
 
Objawy niedoboru witaminy A dotyczą: 
1. Oka: ślepota nocna (kurza) 
 

wysychanie spojówek 

 

suchośd, owrzodzenia rogówki 

 

światłowstręt 

2. Innych zaburzeo: niedobór wzrostu, szkliwo zanikowe, 
3. Skóry: zburzenie rogowacenia nabłonka, nadmierne 
rogowacenie (hyperkeratoza), suche i cienkie włosy, dystrofia 
paznokci- podłużne bruzdy 
4. Błony śluzowej jamy ustnej- nieprawidłowe rogowacenie o 
cechach zbliżonych do leukoplakii, zmętnienie, suchośd, 
bladośd. 
 
Witamina PP- Niacyna, amid kwasu nikotynowego 
Stanowi grupę prostetyczną dwóch bardzo ważnych 
koenzymów: NAD i NADP, które  
1)wchodzą w skład enzymów katalizujących przemiany 
węglowodanów, białek, tłuszczów, zasad purynowych i 
pirymidynowych  
2) katalizują reakcję, w wyniku których powstaje ATP i ADP. 
Witamina PP występuje głównie w wątrobie, chudym mięsie, 
jarzynach, otrębach, drożdżach.  
Dobowe zapotrzebowanie 6,6 mg/1000kcal.  
Może byd podana egzogennie(pożywienie), wytwarzana przez 
florę jelitową oraz może powstad endogennie w ustroju z 
tryptofanu. W czasie ciąży i laktacji wzrasta zapotrzebowanie.  
 
Niedobór zdarza się u ludzi: 
1.dieta uboga w białko (niedobór tryptofanu) 
2.choroby przebiegające z zaburzeniem przemiany 
tryptofanu, np. niedobór wit.B6, wit.B2 
3.u osób leczonych na gruźlicę hydrazydem kwasu 
izonikotynowego- antagonista 
 
Zaburzenia w gospodarce witaminą PP 

I. 

Awitaminoza PP  

Przybiera postad kliniczną pelagry (Pellagra) 
        Choroba rozpowszechniona w krajach południowych 
wśród ludzi niedożywionych i odżywiających się wyłącznie 
kukurydzą.  
Światło słoneczne wywiera wpływ wyzwalający na jej 
powstanie, w związku z czym nasila się wiosną i latem. 
 
 Objawy kliniczne: obejmują zespół trzech zmian, nazywanych 
triadą Knowlesa. Są to: 
      1.Zmiany zapalne w skórze i błonie śluzowej jamy ustnej 
 a)zapalenie rumieniowe skóry (dermatitis) przeważnie 
odkrytych okolic skóry. 
       Początkowo niewielki obrzęk skóry i zabarwieni 
czerwonomiedziane (rumieo zapalny) z pęcherzami, w 
dalszym okresie złuszczanie blaszkowatych łusek barwy 
brunatnej, skóra staje się szorstka, z przebarwieniami. 
Charakterystyczne umiejscowienie zmian wokół szyi tworzy 
naszyjnik Casala (także na grzbietowej części dłoni) 
 
b)zapalenie błony śluzowej jamy ustnej dotyczy najczęściej 
języka, początkowo objawia się zaczerwienieniem, 
obrzękiem, bólem wskutek obrzęku i przerostu brodawek 
grzybowatych i nitkowatych a następnie ich zanik. Może 
wystąpid obraz języka punktowatego- zmiany tylko na koocu i 
brzegach. 
W zaawansowanej postaci występuje złuszczanie czarno-
brązo-wego nalotu na grzbiecie języka, który staje się 
żywoczerwony  
(język kardynalski), obrzęknięty i gładki. Brak nabłonka, zanik 
brodawek występuje początkowo na koocu i brzegach języka, 
później obejmuje całą powierzchnię szerząc się od przodu ku 
tyłowi.  
Często dołączają się infekcje drożdżycowe oraz krętkowo- 
wrzecionowcowe. 
 
Nieraz współistnieją zapalenia warg (cheilitis)- *wargi są 
suche, popękane, piekące+, zapalenia kątów ust (cheilosis) 
tzw. zajady, zapalenia dziąseł rumieniowe (gingivitis 
erythermatosa). Często występuje uczucie pieczenia, które 
wzmaga się przy spożywaniu pokarmów kwaśnych i gorących. 
2. Zmiany w przewodzie pokarmowym- bóle brzucha i 
biegunki 
3. Zaburzenia psychiczne- przygnębienie, halucynacje, stany 
lękowe, depresje 
Zaburzenia wtórne: niedokrwistośd niedobarwliwa w związku 
z bezsokiem żołądka oraz paznokcie czarkowate- niedobór 
witaminy C 
Etiologia: niektórzy autorzy- niedobór wit. PP, inni- 
poliawitaminoza (niedobór witamin A, C, B2, B5, B6)  
Leczenie: doustnie wit.PP w dawce dziennej 500mg/ dobę lub 
domięśniowo 100-200 mg/dobę przez kilka dni + witamina B 
complex  
 
 
 
II. Hipowitaminoza PP (aniacynoza)- niedobór 
Zmiany najczęściej dotyczą języka.  
Postad ostra: przekrwienie, przerost, obrzęk (nadają językowi 
wygląd truskawki- język truskawkowy) a potem zanik 
brodawek początkowo grzybowatych, później nitkowatych. W 
okresie późniejszym przekrwienie i obrzęk dotyczą całego 
języka i powstaje tzw. język kardynalski lub język 
łysy(obrzęknięty, czerwony, gładki). Dołączają się nadżerki i 
owrzodzenie początkowo w przedniej części języka, na 
brzegach, później na całej powierzchni. 

Postad przewlekła: początkowo obrzęk i zaczerwienienie 
brodawek grzybowatych, później ich nacieczenie, stają się 
mniej czerwone, przerosłe, następnie żółkną w miarę rozwoju 
choroby. Stopniowo zmiany obejmują także brodawki 
nitkowate, dochodzi do ich przerostu wskutek 
nacieczenia(język gruby o żółtawym zabarwieniu) a następnie 
zaczyna się ich zanik. Brodawki grzybowate przyjmują 
zabarwienie białe. 
 
Opisane zmiany nie powstają równocześnie na całej 
powierzchni języka lecz pojawiają się stopniowo w różnych 
jego okolicach: koniec języka, okolica przednia i środkowa 
brzegów języka, okolica przednia grzbietu języka, środek 
języka. 
Rozpoznanie: w pierwszych okresach zmiany dotyczą 
brodawek grzybowatych (tzw. język truskawkowy) a później 
brodawek nitkowatych, dalej całego mięśnia w postaci 
przekrwienia i przerostu a następnie zaniku. 
Różnicowanie: z językiem przy niedokrwistości złośliwej 
Leczenie: witamina PP 200 mg dziennie (4x50mg) raczej 
podajemy z witaminami z grupy B.  
 
Zaburzenia w gospodarce witamin z grupy B 
 
Witamina B1- tiamina  
Występuje w otrębach, wątrobie, nerkach, sercu, drożdżach, 
orzechach, kaszach, nasionach roślin strączkowych.  
Wchłaniana w jelicie cienkim jest bardzo ważnym 
koenzymem w tworzeniu ATP a więc obecny we wszystkich 
komórkach ustroju. Bierze udział w przemianie 
węglowodanowej i gospodarce wodnej ustroju.  
Niedobór wit.B1 występuje głównie w krajach południowo-
wschodniej Azji (Indie, Chiny)- główny pokarm to łuskany ryż. 
Ryż taki nie zawiera wit.B1- choroba beri-beri; w Europie i 
Ameryce objawy niedoboru wit.B1 spotyka się u alkoholików.  
 
Brak tej witaminy upośledza tworzenie się ADP i ATP w wielu 
tkankach,  

• 

w sercu: kardiomiopatia prowadząca do 
niewydolności krążenia 

• 

w obrębie układu nerwowego- 
encefalopatia(martwica obszarów mózgu)  

• 

 w układzie pokarmowego – enteropatia 
(upośledzenie głównie mięśni gładkich jelit-
zaburzenie połykania, zaparcia)    

• 

w układzie kostno-stawowym(zanik mięśni, 
skurcze, drętwienie, przykurczenie mięśni). 

Niedobór witaminy B1 wywołuje nadwrażliwośd błony 
śluzowej, tworzenie się małych pęcherzyków na podniebieniu 
i dolnej powierzchni języka podobnych do opryszczki. 
Dobowe zapotrzebowanie wynosi 0,5mg/1000 kcal 
 
Witamina B2- Ryboflawina 
Bardzo ważna w utlenianiu komórkowym tkanek szczególnie 
mało unaczynionych np. w rogówce. Bierze udział w adaptacji 
siatkówki do światła. 
Wchłaniana w przewodzie pokarmowym, w nabłonku jelit 
ryboflawina ulega przemianie do właściwej witaminy, którą 
jest kwas ryboflawinofosforowy.  
Występuję w ciemnym pieczywie, mleku, wątrobie, nerkach, 
drożdżach i przetworach zbożowych.  
Niedobór witaminy B2 może byd spowodowany przewlekłym 
niedożywieniem lub może wystąpid wskutek zaburzeo 
wchłaniania  
 
Objawy niedoboru dotyczą: 
1.Skóry: zanik naskórka i przydatków skóry; suchośd, 
łojotokowe zapalenie skóry w fałdach nosowo-wargowych, 
okolicy skrzydełek nosa, powiek, uszu a także w obrębie 
narządów płciowych. 
2. Objawy oczne- wrastanie naczyo krwionośnych w rogówkę  
3. Niedokrwistośd hipoplastyczna i granulocytopenia- 
ociężałośd i zmęczenie 
4.Niedobór powoduje zahamowanie wzrostu młodych osób 
5. Zmiany na błonie śluzowej jamy ustnej i warg pod postacią 
zapalenia kątów ust  oraz złuszczającego zapalenia warg 
(cheilitis exfoliativa)- obrzęk, zaczerwienienie, złuszczenie 
nabłonka, pieczenie warg, pęknięcia i nadżerki pokrywające 
się strupem.  
Zapalenie języka na tle niedoboru ryboflawiny charakteryzuje 
się powiększeniem, suchością języka, bolesnością.   Jest on 
mięsisty, wiśniowo-czerwony przypominający barwą świeżą 
wołowinę, określany jako tzw. język wołowy lub peklowany z 
odciskami zębów na brzegach. Zejściem tych zmian jest zanik 
brodawek grzybowatych i liściastych co prowadzi tez do 
utrudnionego połykania i mówienia. Język jest suchy, bolesny, 
wygładzony i powiększony. 
Leczenie: podaż witaminy B2 codziennie lub co drugi dzieo w 
dawce 10-15m lub wit.B complex (rzadko jest izolowana 
ryboflawina) 
Różnicowanie z językiem w zespole Plummer-Vinsona  
 
Witamina B6- pirydoksyna 
Bardzo ważny koenzym wielu enzymów (aminotransferaz, 
dekarboksylaz, deaminaz) wraz z witaminą B2 bierze udział w 
przemianie tryptofanu w kwas nikotynowy (PP). Jest związana 
głównie z przemiana białkową. 

18 

 

Występuje w nasionach pszenicy, żyta, w wątrobie, 
drożdżach. Zapotrzebowanie wynosi 1-2mg/dobę i wzrasta w 
okresie ciąży i laktacji. Wytwarzana jest przez florę bakteryjną 
jelita. 
Niedobór występuje u: 
1.alkoholików (dysbakterioza jelitowa) 
2.osób z zespołem złego wchłaniania ( niedostateczna podaż) 
3.przyjmujących niektóre leki- przy leczeniu gruźlicy, 
antybiotyki 
 
Objawy niedoboru wit.B6 : 
1.niedokrwistośd syderoblastyczna (osłabienie, poty, bladośd) 
i limfopenia 
2.skórne, takie jak przy niedoborze witaminy B2, zapalenie 
łojotokowe skóry wokół oczu, powiek, kątów ust, uszu;  
3.zapalenie błony śluzowej jamy ustnej- głównie glossitis, nie 
do odróżnienia w niedoborze niacyny (PP)-pelagra 
Zmiany na wargach i kątach ust- uderzające podobieostwo do 
zmian w niedoborze wit.B2 
4.zaburzenia układu nerwowego- zaburzenia czucia 
Leczenie: 10-20 mg/doba przez 2-3 tygodnie 
 
Witamina B5- kwas pantotenowy  
Warunkuje czynnośd kory nadnerczy. Wchodzi w skład 
koenzymu A, który bierze udział w przemianach 
tłuszczowych, białkowych. Jest składnikiem każdej żywej 
komórki jako niezbędny czynnik wzrostu i rozwoju. Stosuje się 
w leczeniu oparzeo, odleżyn, zapaleniu błony śluzowej jamy 
ustnej, szczególnie w uporczywym zapaleniu warg, języka, we 
wrzodziejącym zapaleniu jamy ustnej. 
W przypadku niedoboru witaminy B5 dochodzi do zaburzeo 
we fluorescencji grzbietu języka- brak świecenia a 
prawidłowo język świeci na kolor pomaraoczowy. Dochodzi 
do nadmiernego rogowacenia. 
Witamina B5 wchodzi w skład preparatu Panthenol (spray)  
stosowanego do leczenia owrzodzeo warg. 
 
Witamina B12- cyjanokobalamina 
Witamina B12 jest zbudowana z czterech pierścieni 
pirolowych zgrupowanych wokół kobaltu. Z atomem Co łączy 
się również grupa cyjanowa. 
Witamina B12 bez grupy cyjanowej nosi nazwę kobalaminy, 
która stanowi ważny element szeroko rozpowszechnionych 
koenzymów noszących nazwę kobamidów. Kobamidy biorą 
udział m.in. w syntezie DNA oraz choliny wchodzącej w skład 
fosfolipidów osłonki mielinowej nerwów.  
Kobalamina w ustroju ludzkim może pochodzid z pokarmów 
pochodzenia zwierzęcego lub byd syntetyzowana przez florę 
jelitową. Proces wchłaniania kobalaminy z przewodu 
pokarmowego zależy od obecności HCl oraz wydzielanej przez 
trzon i wpust żołądka substancji mukoproteidowej- tzw. 
czynnik wewnętrzny Castle`a.  
 
Wątroba magazynuje duże ilości witaminy B12 i uwalnia ją 
bardzo powoli. 
Przyczyny niedoboru: 
1.dieta wyłącznie roślinna 
2.wrodzony lub nabyty brak czynnika Castle`a  
3.zanikowy nieżyt błony śluzowej żołądka  
4.zespół złego wchłaniania 
5. Zaburzenia transportu i spichrzania witaminy B12 (np.  
nowotwory wątroby) 
6. Wydzielanie nieprawidłowego czynnika Castle`a np. w 
przebiegu zakażenia bruzdogłowcem szerokim 
 
 
 
Objawy niedoboru witaminy B12 
1.niedokrwistośd złośliwa Addisona-Biermera  
2.zapalenie języka Huntera-Möllera 
 Podżółtaczkowe zapalenie błony śluzowej policzka 
3.zespół zmian zwyrodnieniowych rdzenia kręgowego- 
zaburzenia czucia powierzchownego i głębokiego 
Leczenie: podaż witaminy B12 
 
Hipowitaminoza E (tokoferol) 
Witamina E jest rozpuszczalna w tłuszczach, pełni funkcje 
immunostymulatora i wykazuje działanie inhibicyjne w 
stosunku do prostaglandyn. 
Hipowitaminoza E doprowadza do zapaleo przyzębia,  
powierzchownych i głębokich. Jej brak powoduje zmiany w 
układzie mięśniowym pod postacią zaników.  
Nadaje większą odpornośd krwinkom czerwonym, komórkom 
mięśnia sercowego oraz komórkom śródbłonka naczyo. U 
zwierząt niedobór witaminy powoduje brak ruchliwości 
plemników- niezdolnośd do zapłodnienia a u samic 
obumieranie płodu. Czy u ludzi skutki są takie same- nie 
wiadomo dokładnie. Na pewno witamina E wzmaga 
wydzielanie hormonów płciowych. 
 
Kwas foliowy  
Jego poziom we krwi utrzymuje się w granicach 5-20 μg/ml. 
Jest substancją wrażliwą na światło i gotowanie. Występuje w 
liściach zielonych jarzyn, nerkach, wątrobie, grzybach/ Bierze 
udział w syntezie kwasów nukleinowych i nukleoproteidów. 
Niedobór jest najczęstszym typem hipowitaminozy w krajach 
uprzemysłowionych. 
Niedobór: 

1.Brak podaży- głód, alkoholizm 
2.Niszczenie kwasu foliowego przez obróbkę cieplną pokarmu 
3.Zespoły złego wchłaniania np. w celiakii 
4.Laktacja, ciąża, marskośd wątroby, nadczynnośd tarczycy 
Bierze udział w syntezie puryn i pirymidyn, niektórych 
aminokwasów i fosfolipidów. 
 
Objawy niedoboru kwasu foliowego: 
1.Niedokrwistośd megaloblastyczna 
2.Zaburzenia w dojrzewaniu+ megaloblastoza w szpiku 
(niedobór B12,B6)- leukopenia i trombocytopenia 
3.Zapalenie języka- glossitis- język żywoczerwony, bolesny. 
Następuje zanik brodawek- wygładzenie grzbietu języka: 
powierzchnia gładka, błyszcząca. Mogą się tworzyd bolesne 
owrzodzenia. 
4.Zmiany zapalne śluzówki przewodu pokarmowego 
Niedobór kwasu foliowego i witaminy B12- w zespole złego 
wchłaniania. 
Kwas foliowy 
1.niezbędny przy syntezie kwasów nukleinowych, zwłaszcza 
DNA 
2.warunkuje prawidłowy przebieg czynności krwiotwórczej 
szpiku 
3.glossitis 
 
Koenzym Q 10 (ubichinon) 
Nazywany jest witaminą Q10 i jest to substancja chemiczna 
występująca w mitochondriach komórek, gdzie uczestniczy w 
przemianie energii jako element łaocucha oddechowego. 
Działanie- immunostymulujące, nasila fagocytozę, zwiększa 
produkcję IgG, korzystnie wpływa na procesy reparacji i 
regeneracji tkanek, głównie na przyzębie gdzie zmniejsza 
głębokośd, liczbę kieszonek dziąsłowych, zmniejsza obrzęk, 
zaczerwienienie i krwawienie dziąseł i zmniejsza ruchomośd 
zębów. 
Dawkowanie: 3x na dobę po 1 kapsułce przez 2 tygodnie 
 
Witamina K 
Witamina K1 dostaje się do ustroju z pożywieniem 
Witamina K2 jest syntetyzowana przez florę bakteryjną 
przewodu pokarmowego, głównie pałeczkę okrężnicy 
Obie wchłaniają się z przewodu pokarmowego w jelicie 
cienkim w obecności kwasów żółciowych. 
Witamina K wchodzi w skład koenzymu Q biorącego udział w 
transporcie elektronów obrębie mitochondriów. Byd może 
mechanizm ten wiąże się z katalizującym wpływem witaminy 
K na syntezę protrombiny oraz niektórych czynników 
krzepnięcia (V,VII) w zdrowej wątrobie w jej hepatocytach- 
protrombiny, prokonwertyny  
Niedobór 
1.U noworodków (brak flory bakteryjnej- brak wit.K2) 
2.Choroby utrudniające przepływ żółci do jelita 
3.Dysbakterioza jelitowa u dorosłych po antybiotykoterapii 
4.Zespoły złego wchłaniania, choroby wątroby 
 
 
Zmiany w jamie ustnej po leczeniu antybiotykami 
Dotyczą prawie wszystkich antybiotyków a zwłaszcza o 
szerokim spektrum działania- zaburzenia w bakteryjnej florze 
jelitowej, co prowadzi do wtórnego niedoboru witamin B12, 
PP, H a także B6 ponieważ są one syntetyzowane w 
przewodzie pokarmowym.  Dochodzi do dysbakteriozy a w 
efekcie do zaburzeo w syntezie witaminy K2 co prowadzi do 
skazy krwotocznej. Szczególnie miejscowe stosowanie 
antybiotyków wywołuje zaburzenia we florze bakteryjnej na 
korzyśd drożdżowców. W tych przypadkach pojawia się nalot 
na języku: szarobiały lub brunatny (język czarny); nalot ten 
następnie złuszcza się i odsłania gładką, bolesną i czerwoną 
powierzchnię grzbietową języka. Dołącza się również bolesne 
zapalenie kątów ust i pieczenie języka, suchośd. Zmiany te 
cofają się po odstawieniu antybiotyków. Niekiedy po leczeniu 
antybiotykami obserwuje się ostrą rumieniową postad 
zakażenia grzybiczego bez tworzenia się białego nalotu, 
charakteryzująca się powstawaniem zmian zapalnych 
rumieniowych bardzo bolesnych. 

19