PROGRAM NAUCZANIA SOCJOLOGII
PROWADZĄCY: dr Dorota Inglik – Dziąg;
WYKŁAD: 30 GODZIN
TREŚCI KSZTAŁCENIA:
1. Socjologia – nauka o społeczeństwie.
Co to jest socjologia? Co jest celem i przedmiotem badań socjologii? Powstanie socjologii. Dwie
koncepcje socjologii: scjentystyczna i humanistyczna. Przedstawiciele myśli socjologicznej.
Najważniejsze teorie socjologiczne. Metody badawcze stosowane w socjologii.
2. Kultura i jej wpływ na życie społeczne.
Definicja i cechy charakterystyczne kultury. Dwa ujęcia kultury. Kultura jednostki a kultura
zbiorowości. Treści kultury: wzory, wartości, normy i sankcje. Relatywizm kulturowy. Dziedziny
kultury i kultura symboliczna. Kultura masowa - historia powstania, społeczeństwo masowe. Procesy
homogenizacji treści kultury masowej. Kultura masowa a propaganda. Kultura popularna w
społeczeństwie ponowoczesnym – utowarowienie, globalizacja kultury, wpływ technologii
informatycznych. Kultura organizacyjna w instytucjach publicznych i gospodarczych.
3. Socjalizacja. Osobowość. Role społeczne.
Proces socjalizacji jednostki – definicja, podstawowe zadania i mechanizmy. Definicja pojęcia
osobowość. Trzy wizje internalizacji kultury w procesie kształtowania osobowości: behawioryzm,
psychoanaliza, interakcjonizm. Socjologiczna koncepcja osobowości J.Szczepańskiego: elementy
biogenne, psychogenne – inteligencja emocjonalna i socjogenne. Role społeczne jako socjogenny
element kształtowania osobowości. Dwa kierunki zainteresowania rolą społeczną: funkcjonalno –
strukturalne i interakcyjne. Koncepcja role taking G.H.Meada. i role making R.H.Turnera.
Tożsamość. Rodzaje, odmiany i efekty socjalizacji.
4. Więź społeczna. Instytucja i organizacja społeczna. System kontroli społecznej.
Co to jest więź społeczna? Proces tworzenia więzi społecznej – stosunki społeczne. Klasyfikacja
instytucji społecznych. Instytucje totalne. System kontroli społecznej – rodzaje mechanizmów kontroli
społecznej, sankcje społeczne. Kontrola społeczna w nowoczesnych społeczeństwach – podstawowe
problemy. Typologia więzi społecznej F.Tonniesa – charakterystyka Gemeinschaft i Gesellschaft.
Rola zaufania i kapitału społecznego w procesie tworzenia i podtrzymywania więzi społecznej.
Rozpad więzi społecznej – proces dezorganizacji. Organizacje - celowe grupy formalne. Typ idealny
biurokracji M.Webera. Patologie organizacji formalnych. Model „organicystyczny” zarządzania.
Instytucjonalizacja organizacji formalnych.
5. Podstawowe rodzaje zbiorowości społecznych. Grupa społeczna.
Pary i dwójki. Krąg społeczny. Grupa społeczna – definicja, elementy składowe, struktura grupy.
Spójność grupy. Przynależność do grupy – grupa odniesienia. Rodzaje grup społecznych. Normy
grupowe. Konformizm grupowy. Style kierowania grupami.
6.
Rodzina jako przykład grupy pierwotnej.
Cechy charakterystyczne rodziny jako grupy społecznej. Zadania i funkcje rodziny. Typy i formy
małżeństwa i rodziny. Przemiany rodziny: rodzina w epoce przedprzemysłowej, rodzina w
społeczeństwie przemysłowym oraz współczesna rodzina polska.
7.
Podstawowe typy współczesnych społeczeństw: społeczeństwa przednowoczesne, nowoczesne,
ponowoczesne – postindustrialne, informacyjne, konsumpcyjne.
8. Zbiorowości terytorialne. Społeczność lokalna. Analiza państwa.
Społeczność lokalna a zbiorowość terytorialna – podstawowe różnice. Lokalizm – idea społeczeństwa
obywatelskiego. Definicja państwa. Trzy koncepcje dotyczące funkcjonowania państwa.
Kształtowanie się nowoczesnych państw europejskich – współczesne państwa narodowe. Podstawowe
funkcje państwa. Państwo – organ prawomocnej władzy. Trzy typy prawomocnego panowania.
Legitymizacja władzy państwowej. Demokracja i liberalizm.
9. Naród – zbiorowość oparta na wspólnej kulturze.
Charakter zbiorowości etnicznej. Pojęcie i cechy charakterystyczne narodu. Państwa wielonarodowe i
narody wieloetniczne. Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce. Nacjonalizm.
10. Zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań.
Zbiegowisko. Charakterystyka i rodzaje tłumów. Publiczność zebrana i niezebrana.
11. Zróżnicowanie społeczne. Nierówności społeczne. Ruchliwość społeczna.
Definicje podstawowych pojęć. Wyznaczniki podziałów społecznych w społeczeństwach
współczesnych. Trzy klasyczne ujęcia podziałów społecznych: koncepcja klas K.Marksa, koncepcja 3
wymiarów podziałów społecznych M.Webera, koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia). Klasy w
ujęciu stratyfikacyjnym.. Wskaźniki uwarstwienia społecznego. Ruchliwość społeczna.
Zróżnicowanie społeczno – zawodowe. Polska klasa średnia. Underclass i marginalizacja społeczna.
Forma weryfikacji wiedzy: egzamin pisemny.
Literatura:
D.Walczak – Duraj: Podstawy współczesnej socjologii, Łódź, 2006;
B.Szacka: Wprowadzenie do socjologii, Warszawa, 2003;
J.Szczepański: Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa, 1970;
J.Turner: Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Poznań, 1998;
A.Giddens: Socjologia,Warszawa, 2004;
M.Tabin (red.): Słownik socjologii i nauk społecznych, PWN, Warszawa, 2004.
LISTA SZCZEGÓŁOWYCH ZAGADNIEŃ DO EGZAMINU Z SOCJOLOGII:
1. Najważniejsze teorie socjologiczne.
2.
Najważniejsi przedstawiciele myśli socjologicznej.
3.
Definicja pojęcia “kultura”.
4. Znaczenie pojęcia “artefakty”.
5. Treści kultury.
6. Środki masowego przekazu jako wyróżnik treści kultury masowej.
7. Charakterystyka społeczeństwa tradycyjnego, przemysłowego, masowego, ponowoczesnego,
informacyjnego.
8. Homogenizacja treści kultury masowej (rodzaje).
9. Pojęcie “socjalizacja” (rodzaje).
10. Różnica między pojęciem “socjalizacja” a pojęciem “wychowanie”.
11. Znaczenie określenia “internalizacja norm i wartości”.
12.
Podstawowe założenia kulturowego kształtowania osobowości w ujęciu psychoanalizy.
13. Poziomy osobowości w koncepcji Z.Freuda.
14. Mechanizmy obronne stosowane w sytuacjach konfliktowych w koncepcji Z.Freuda.
15. 2 fazy kształtowania osobowości w koncepcji G.H.Meada.
16. Socjogenne elementy osobowości w koncepcji J.Szczepańskiego.
17. Pojęcie “rola społeczna”.
18.
Pojecie role taking w koncepcji G.H.Meada.
19.
Pojęcie role making w koncepcji R.H.Turnera.
20. Proces tworzenia więzi społecznej do stosunków społecznych włącznie.
21.
Definicja pojęcia “więź społeczna”.
22.
Definicja pojęcia “instytucja społeczna”.
23. Pojęcie “sankcja społeczna” i rodzaje sankcji.
24. Różnica między zwyczajem a obyczajem – mechanizmami kontroli społecznej.
25. Pojęcie “anomii” E.Durkheima w odniesieniu do procesu rozpadu więzi społecznej.
26. Definicja pojęcia “biurokracja” według M.Webera.
27.
Proces instytucjonalizacji organizacji formalnych.
28. Podstawowe różnice między kręgiem społecznym a grupą społeczną.
29. Elementy składowe grupy społecznej.
30. Status społeczny jednostki w grupie – jego wyznaczniki.
31. Podstawowe cechy charakteryzujące grupę pierwotną.
32.
Grupa odniesienia – jej funkcje.
33. Podstawowe zadania rodziny.
34. Zasada egzogamii i endogamii jako wyznaczniki “pola wybieralności” partnera do małżeństwa.
35. Różnica między pojęciem “społeczność lokalna” a pojęciem “zbiorowość terytorialna”.
36. Zewnętrzna i wewnętrzna funkcja państwa.
37. Legitymizacja władzy państwowej.
38. 3 typy panowania według M.Webera – podstawowe przesłanki je wyznaczające.
39. Różnica między pojęciem “ społeczeństwo” i pojęciem “naród”.
40.
Definicja pojęcia “naród”.
41. Rodzaje zbiorowości opartych na podobieństwie zachowań.
42. Charakter więzi łączących jednostki w tłumie.
43. 3 rodzaje nierówności.
44. 3 wymiary podziałów społecznych według M.Webera.
45. Ruchliwość wertykalna i horyzontalna.
46. Pojęcie “konformizm grupowy”.
47. Cechy odróżniające instytucje totalne od innych instytucji społecznych.
UWAGA!:
Temat 7 z programu zajęć: Podstawowe typy współczesnych społeczeństw, należy opracować
samodzielnie na podstawie książek:
D.Walczak – Duraj: Podstawy współczesnej socjologii, Łódź, 2006, s.274-287
lub
B.Szacka: Wprowadzenie do socjologii, Warszawa, 2003, s.24-25, 100-104
Temat 11 z programu zajęć: Zróżnicowanie społeczne. Nierówności społeczne. Ruchliwość społeczna,
został omówiony na zajęciach przez dr A.Formejster i także obowiązuje Państwa na egzaminie. Można
znaleźć dodatkowe informacje w książce:
D.Walczak – Duraj: Podstawy współczesnej socjologii, Łódź, 2006, s.217-234
SOCJOLOGIA – NAUKA O SPOŁECZEŃSTWIE
CO TO JEST SOCJOLOGIA?
societas – społeczeństwo; logos – nauka, socjologia jest nauką o społeczeństwie
Przedmiotem badań socjologii są:
-
zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego;
-
struktury zbiorowości społecznych;
-
zjawiska i procesy zachodzące w zbiorowościach społecznych;
-
kulturowe symbole, służące porozumiewaniu się i organizowaniu życia społecznego;
-
zmiany i przekształcenia zachodzące w zbiorowościach społecznych.
CO JEST CELEM SOCJOLOGII?
Celem socjologii jest usystematyzowanie i dookreślenie codziennych ludzkich doświadczeń – wyjście
poza doświadczenie jednostkowe.
Dzięki socjologii możemy poznać i ocenić siły, pochodzące ze społeczeństwa, które kształtują i
ograniczają nasze życie
.
POWSTANIE SOCJOLOGII
W okresie przemian społecznych, nagłych transformacji, socjologia jako nauka nabiera szczególnego
znaczenia.Zmiany w strukturach społecznych i kulturze stały się przyczyną wyodrębnienia socjologii jako
dyscypliny naukowej na początku XIX wieku.
Przyczyny powstania socjologii jako odrębnej dyscypliny naukowej:
-
rewolucja przemysłowa - upadek feudalizmu i rozwój handlu, przemysłu oraz urbanizacji,
zmuszające do określenia na nowo tego jaki powinien być właściwy model gwałtownie
powiększającego się liczbowo społeczeństwa i podstawowych stosunków międzyludzkich;
-
powstanie ruch intelektualnego zwanego oświeceniem, który umożliwił rozwój nauki, a co za tym
idzie i rozważań na temat świata społecznego;
-
traumatyczny szok po rewolucji francuskiej 1789 roku oraz gwałtowne przemiany, które wywołała.
Zastanawiano się jak odbudować stosunki społeczne aby w przyszłości uniknąć takich katastrof.
DWIE KONCEPCJE SOCJOLOGII
Socjologia scjentystyczna, pozytywistyczna, naturalistyczna (
A.Comte)
:
-
Zakładała, iż socjologia jest taka samą nauką jak nauki przyrodnicze i powinna odwoływać się do
wzorów i metod badawczych tam wypracowanych.
-
Traktuje zjawiska społeczne przedmiotowo “jak rzeczy”.
-
Zajmuje się badaniem tylko obiektywnych, zewnętrznych w stosunku do badacza faktów.
-
Zakłada, że zjawiska społeczne są ze sobą powiązane i rządzą nimi określone prawidłowości oraz
prawa obiektywne.
-
Badacz musi być obiektywny, musi powstrzymywać się od oceny przedmiotu badań.
Socjologia humanistyczna, interpretacyjna, rozumiejąca
(M.Weber, F.Znaniecki, S.Ossowski)
:
-
Zakłada, iż socjologia bliższa jest naukom humanistycznym i postuluje odmienność metod
badawczych w odniesieniu do świata społecznego i przyrodniczego. W badaniu zjawisk społecznych
badacz sam jest ich częścią, a świat przyrody jest względem niego zewnętrzny. Badacz, zastosowane
metody oraz rezultaty badań socjologicznych mają wpływ na badaną rzeczywistość.
-
Przyjmuje, iż świat społeczny nie jest czymś danym, zewnętrznym w stosunku do człowieka. Jest
czymś nieustannie tworzonym w procesach interakcji świadomych jednostek.
-
Jednostki interpretują zachowania innych i w oparciu o nie podejmują świadome działania.
-
Rzeczywistość społeczna jest wciąż na nowo tworzona dzięki aktywności ludzkiej. Człowiek
powinien mieć świadomość potencjalnych możliwości.
-
Zjawiska społeczne traktuje podmiotowo, jako twory świadomych jednostek.
-
Nie uznaje obiektywnych praw rządzących życiem społecznym. Prawidłowości to rezultat norm, reguł
i wzorów wytworzonych przez ludzi w procesach interakcji.
NAJWAŻNIEJSI PRZEDSTAWICIELE SOCJOLOGII
AUGUST COMTE (1798-1857) – Francuz.
Twórca pojęcia socjologia oraz socjologii jako nowej dyscypliny naukowej. Sformułował pogląd, iż życie
społeczne nie jest czymś przypadkowym, można w nim zaobserwować pewne prawidłowości i do
pewnego stopnia przewidzieć jego przebieg.
Podstawowe pytanie socjologii:
Co sprawia, że społeczeństwo nie rozpada się, w miarę jak staje się coraz większe, bardziej złożone,
zróżnicowane, wyspecjalizowane i podzielone?
Według Comte`a muszą powstać wspólne, powszechnie uznane idee i przekonania aby dać społeczeństwu
“uniwersalną” moralność. Symbole i kultura jako siły jednoczącymi społeczeństwo.
HERBERT SPENCER (1820-1903) – Anglik.
Według Spencera złożone społeczeństwa rozwijają zależności pomiędzy swoimi wyspecjalizowanymi
składnikami oraz ośrodki władzy do kontrolowania i koordynowania działalności zależnych od siebie
części. Porównuje on społeczeństwo do organizmu biologicznego, które aby przetrwać muszą spełniać
kilka funkcji: reprodukować się, wytwarzać odpowiednią ilość dóbr, rozdzielać je, koordynować i
regulować działalność swoich członków. Stworzył nową postawę badawczą - FUNKCJONALIZM,
zakładający, że każda analiza kulturowych lub społecznych zachowań musi uwzględniać funkcje jakie
pełnią one w społeczeństwie jako całości.
Szukał odpowiedzi na pytanie:
Co dane zjawisko kulturowe czy społeczne czyni dla utrzymania i zintegrowania społeczeństwa?
EMILE DURKHEIM (1858-1917) – Francuz.
W jaki sposób utrzymywana jest integracja społeczeństwa w miarę jego powiększana i komplikowania
się?
Kładzie nacisk na znaczenie wspólnych i powszechnych idei, systemów symboli kulturowych (wartości,
przekonań, dogmatów religijnych, ideologii) uznanych przez społeczeństwo, jako siły je integrującej (tak
jak Comte). W późniejszym okresie badał społeczeństwo na poziomie interpersonalnym, zakładał, że to w
interakcjach twarzy się spoiwo, które utrzymuje społeczeństwo w całości. Nadał socjologii nowy kierunek
nastawiając ją na badania w skali mikro – działań interpersonalnych.
KAROL MARKS (1818-1883) – Niemiec.
Główny przedmiot zainteresowań - procesy rozwoju społecznego, konflikty społeczne, a nie stabilizacja
systemów społecznych. Analizował on i krytykował stosunki społeczne w społeczeństwach europejskich I
połowy XIX wieku. Organizacja społeczeństwa jest zawsze zależna od środków produkcji - sposobu
produkcji i organizacji pracy. Organizacja gospodarki stanowi podstawę materialną – bazę, kształtującą
nadbudowę (kultura, polityka i inne aspekty społecznego istnienia). Funkcjonowanie społeczeństw
zależne jest od bazy ekonomicznej. W społeczeństwie zawsze dochodzi do napięć między tymi, którzy
kontrolują środki produkcji, a tymi którzy są ich pozbawieni i to napięcie przeradza się co jakiś czas w
otwarty konflikt, doprowadzający do przemian społecznych. Z tych poglądów wywodzi się nowy nurt
teoretyczny w socjologii – SOCJOLOGIA KONFLIKTU, według której każdy rodzaj organizacji
społecznej zawiera konfliktorodne nierówności.
MAX WEBER (1864-1920) – Niemiec.
Socjologia jest nauką, która dąży do zrozumienia działania społecznego poprzez interpretację zjawisk
zachodzących na poziomie uczestniczących w nich jednostek. Działanie społeczne rozumiane jest jako
znaczenie przypisywane przez ludzi działających oraz tych, do których to działanie jest adresowane.
Analiza powinna odbywać się na poziomie mikro- i makro. Polemizował z Marksem, uważając iż
posiadanie środków produkcji jest tylko jedną z możliwych przyczyn nierówności społecznych.
Wymienia on inne przyczyny nierówności: pozycja społeczna, szacunek, prestiż oraz władza i polityka.
Według Webera nierówności zwiększają prawdopodobieństwo konfliktu, ale nie jest on czymś
nieuniknionym, jak mówił Marks. Siłą napędową zmian społecznych, mogą być nie tylko środki
produkcji, ale także idee, które zmieniają środki produkcji.
G.H.MEAD (1863-1931) – Amerykanin.
Twórca nowego podejścia naukowego - INTERAKCJONIZMU.
Według tej teorii społeczeństwa powstają i istnieją dzięki wzajemnemu sygnalizowaniu i interpretowaniu
gestów przez ludzi, którzy dążą do zaspokojenia swych potrzeb na drodze negocjacji i umów,
określających jak mają się zachowywać i reagować.
NAJWAŻNIEJSZE TEORIE SOCJOLOGICZNE
STRUKTURALNY FUNKCJONALIZM (H.Spencer, Talcott Parsons, Robert Merton). Kierunek
dominujący w socjologii w latach 50-tych XX w.
Perspektywa makrospołeczna, społeczeństwo to zorganizowany, stabilny, spójny system wzajemnie ze
sobą powiązanych części. Struktura społeczna rozumiana jest tu jako sposób powiązania części oraz ich
funkcje i współdziałanie. Głównym przedmiotem zainteresowań jest równowaga systemu oraz czynniki
działające na rzecz jego stabilizacji. Poszczególne części systemu analizuje się pod kątem funkcji, jakie
pełnią one dla całości systemu przyczyniając się do jego umacniania. Przyjmuje się tu istnienie “potrzeb”
lub też “wymagań” które są generowane przez dany system. Następnie bada się daną część pod kątem, jak
spełnia ona owe “wymagania”. Przyjmuje się tu, iż niektóre części systemu mogą być dysfunkcjonalne –
utrudniać realizację potrzeb, dlatego w systemie powstają instytucje kontroli usuwające napięcia oraz
instytucje socjalizacyjne służące podtrzymaniu stabilności systemu.
TEORIA KONFLIKTU (K.Marks, M.Weber, Ralf Dahrendorf)
Postrzega się tu systemy społeczne jako pełne napięć i konfliktów istniejących pomiędzy składającymi się
na nie częściami. Siłą napędową konfliktu jest nierówność w rozdziale wartościowych dóbr w
społeczeństwie (pieniądze, władza, prestiż, mieszkania, opieka zdrowotna). Konflikt jest podstawową
cechą życia społecznego i przyczynia się do jego zmian.
INTERAKCJONIZM
Koncentruje się tu uwagę na poziomie stosunków międzyludzkich. Zakłada się, że ludzi kontaktują się ze
sobą za pomocą symboli – słów, wyrazu twarzy, gestów oraz wszelkich znaków, które coś znaczą
zarówno dla nas, jak i innych. Wyjaśnienie rzeczywistości społecznej uzyskujemy na podstawie
dokładnego zbadania mikroświata konkretnych ludzi, którzy nawzajem interpretują swe gesty, tworzą
wyobrażenia o sobie i definiują w określony sposób sytuacje, w których się znajdują. Podkreśla się
dynamiczny charakter sytuacji, która jest w procesie interakcji nieustannie modyfikowana i redefiniowana
przez uczestniczące w niej osoby. Społeczeństwo jest tu ukazane w ciągłym procesie stawania się.
Człowiek nieustannie sygnalizuje swe potrzeby oraz interpretuje zachowania innych, by dopasować się
do nich, lub stworzyć nowe zasady interakcji. Mówi się tu także o istnieniu pewnych stałych,
pochodzących z zewnątrz i ograniczających jednostkę elementów: wzorów zachowań uznanych w danym
społeczeństwie, odpowiednich dla danej roli społecznej.
TEORIA WYMIANY SPOŁECZNEJ/UTYLITARYZM/(G.Homans).
Społeczeństwo ujmowane jest jako sieć międzyludzkich wzajemnych oddziaływań, interakcji. Interakcja
to wzajemne oddziaływanie racjonalnych podmiotów, które dążą do realizacji własnych interesów.
Człowiek jest istotą racjonalną, wyznacza sobie cele i zadania, kalkuluje koszty ich osiągania, stara się z
każdej sytuacji wyciągnąć jakąś korzyść jak najmniejszym kosztem. W każdej sytuacji dokonuje się
wymiana dóbr: oddajemy jakieś dobro – koszt, aby otrzymać coś, co postrzegamy jako bardziej
wartościowe – korzyść. Wszystkie stosunki są wymianą pomiędzy uczestnikami, którzy ponoszą koszty,
by uzyskać nawzajem korzyści. Całość życia społecznego to swoisty rynek ekonomiczny, na którym
ludzie dokonują bezustannych transakcji. Społeczeństwo i kultura istnieją dlatego, że przynoszą korzyści
kierującym się rozumnym wyborem ludziom.
METODY BADAWCZE STOSOWANE W SOCJOLOGII
Metoda badawcza – typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji
danych empirycznych w celu uzyskania uzasadnionych odpowiedzi na stawiane pytania.
Socjolog, chcąc poznać rzeczywistość społeczną może korzystać z trzech źródeł:
-
życie społeczne, które poznaje, pytając ludzi i obserwując ich zachowania (ankieta, wywiad,
obserwacja);
-
teksty pisane i przekazywane za pomocą środków masowego komunikowania, które czyta i ogląda
(analiza treści) ;
-
eksperyment, który przeprowadza w laboratorium.
KULTURA I JEJ WPŁYW NA ŻYCIE SPOŁECZNE
CO TO JEST KULTURA wg Szczepańskiego?
- wszystkie wytwory działalności ludzkiej:
materialne,
niematerialne,
wartości,
uznane w danym społeczeństwie sposoby postępowania;
- muszą być zobiektywizowane czyli utrwalone materialnie;
- muszą być przyjęte w danym społeczeństwie czyli zaakceptowane społecznie, uznane za ważne, mające
znaczenie, sens;
- muszą być przekazywane innym zbiorowościom;
- muszą być przekazywane następnym pokoleniom.
Kultura to ogół wytworów ludzkich wytworzonych w toku pracy fizycznej i umysłowej w celu
zaspokojenia potrzeb w danym społeczeństwie. Wytwory i przedmioty kultury noszą nazwę artefaktów.
CECHY CHARAKTERYSTYCZNE KULTURY.
- obejmuje całość życia człowieka, reguluje jego zachowania;
- zlokalizowana w czasie, przestrzeni i zbiorowości społecznej;
-
podstawowy instrument przystosowania jednostki do życia w społeczeństwie, narzędzie zaspokajania
potrzeb;
- jest wyuczona - to czego człowiek doświadcza jest przejęciem doświadczenia innych często na drodze
symbolicznej;
- ma charakter ideacyjny -uświadamiana w postaci norm i wzorów;
- ukryte (utajone) funkcje wzorów kultury - podstawowe normy, wartości i wzory kultury są tak silnie
internalizowane, że jednostka odbiera postępowanie według nich jako spontaniczne.
DWA UJĘCIA KULTURY
Oceniające - charakterystyczne dla języka potocznego oraz dla antropologów porównujących sposoby
życia społecznego „dzikich” z życiem rodzimego społeczeństwa badacza.
Opisowe - bazujące na tezie o istnieniu różnorodności kultur, stosowane w nauce, gdzie nie ma oceny,
zakłada się, że nie ma kultur wyższych i niższych.
KULTURA JEDNOSTKI A KULTURA ZBIOROWOŚCI
Kultura osobista jednostki to ogół jej myśli, poglądów, sposobów postępowania, wytworów jej
działalności, które mogą być nieznane innym ludziom. Musi mieścić się w ramach kultury zbiorowości,
ale społeczeństwo zezwala zawsze jednostce na pewien margines oryginalności. Kultura zbiorowości to
ogół wytworów myśli i działań, wartości, sposobów postępowania, które zostały uznane i przyjęte w
danej zbiorowości, nabrały ważności dla jej członków.
Dziedzictwo kulturowe - ta część kultury zbiorowości, która została przekazana następnym pokoleniom.
subkultura – podkultura, zespół regularności kulturowych występujących w zbiorowości mniejszej od
tej, która stanowi podstawę wyodrębnienia danej kultury lub wzory zachowań występujące w niewielkich
zbiorowościach, które dzięki odmienności wyróżniają się w ramach szerszych społeczeństw;
Gdy subkultura jest programową negacją wartości, norm i wzorów zachowań obowiązujących w szerszym
społeczeństwie nazywana jest kontrkulturą bądź kulturą alternatywną.
TREŚCI KULTURY.
Za treści kultury uznaje się: wartości, wyrastające z nich wzory zachowań i normy oraz sankcje
zabezpieczające ich przestrzegania.
Wartości.
Wartość - dowolny przedmiot materialny, idealny, idee, instytucja, przedmiot rzeczywisty
lub
wymyślony, w stosunku do którego człowiek podchodzi z szacunkiem, przypisuje mu ważną rolę w
swoim życiu, a dążenie do niego odczuwa jako wewnętrzny przymus.
Wartości są regulatorami ludzkich zachowań.
W każdej grupie istnieje uznana hierarchia wartości, decydują o niej grupy o silniejszym wpływie, gdyż
mają większą możliwość ich ustanowienia i utrwalenia w świadomości społecznej.
Można wyróżnić trzy rodzaje wartości:
-
uznawane – o których człowiek wie, że powinien je cenić, a realizując je może odczuwać przymus
zewnętrzny;
-
odczuwane – które są częścią wewnętrznego świata człowieka, dążenie do nich uważa za coś
naturalnego – zostały zinternalizowane;
-
realizowane – mogą być zarówno uznawane, jak i odczuwane.
Wzory zachowań.
Kulturowy wzór zachowania to określony sposób zachowania uznany za „normalny” w danej sytuacji.
Określa zakres zachowań dopuszczalnych i skutecznych w danej sytuacji.
Schematy zachowań ujednolicają postępowanie ludzi, ułatwiają im porozumiewanie się.
Mogą być idealne – mówiące jak postępować lub co odczuwać i realne – prawidłowości zachowań w
danej zbiorowości. Wzory realne są jawne (gdy zdajemy sobie sprawę z ich istnienia) i ukryte
(realizujemy je nie zdając sobie z tego sprawy).
Człowiek zachowując się zgodnie z tymi wzorami może traktować je jako coś narzuconego mu z
zewnątrz i krępującego. Z drugiej strony może je przyswoić sobie tak głęboko, że staną się jego „drugą
naturą”, a ich realizowanie jest odczuwane jako zaspokajanie wewnętrznej potrzeby – wzory kulturowe
zostały zinternalizowane.
Normy.
Normy to reguły, przepisy, prawidła według których grupa żyje. Normy wyrastają z wartości. Określają
moralność, obyczaje i zwyczaje. Mogą się pokrywać treścią z jawnymi wzorami kulturowymi. Różnią się
od wzorów wyraźniejszym poczuciem powinności o raz tym, że są wyraźniej artykułowane słownie.
Właściwa danej kulturze konfiguracja wartości i norm określana jest jako ład aksjonormatywny.
Sankcje.
System kar i nagród, za pomocą których zachęca się do zachowań pożądanych w danym społeczeństwie i
zniechęca do niepożądanych. Mogą mieć charakter formalny i nieformalny.
RELATYWIZM KULTUROWY
Relatywizm kulturowy jako element światopoglądu polega na przekonaniu, że wszystkie kultury są
równe. Nie wolno ich mierzyć jedną miarą i szeregować na skali wyższych i niższych, lepszych i
gorszych. Przeciwieństwem relatywizmu jest etnocentryzm – skłonność do wynoszenia własnej grupy
ponad inne i traktowania własnej kultury jako przewyższającej wszystkie inne oraz ocenianie praktyk
innych kultur wedle norm kultury własnej. Relatywizmowi towarzyszy postulat tolerancji wobec
wszelkich praktyk rozmaitych kultur. Postępowanie staje się dozwolone przez sam fakt powszechności
jego praktykowania w określonej kulturze. Odnosząc pojęcie relatywizmu do wartości zakłada się, że nie
ma wartości uniwersalnych, wszystkie są produktem określonych kultur i są zrozumiałe i akceptowane w
danym kontekście kulturowym. Przyjęcie założeń relatywizmu prowadzi w konsekwencji do bezradności
wobec tego, co w naszej kulturze postrzega się jako zło. Nie mając ogólnej miary dobra i zła, człowiek
nie może być mniej tolerancyjny do tego co dzieje się w obrębie jego kultury, niż do tego, z czym styka
się w kulturach obcych.
DZIEDZINY KULTURY I KULTURA SYMBOLICZNA
A.Kłoskowska wprowadziła podział na:
- kulturę bytu – odnosi się do relacji z naturą, produkcji, dystrybucji i konsumpcji dóbr oraz usług, a
także do czynności ochronnych i obronnych;
- kulturę społeczną – odnosi się do stosunków międzyludzkich, ich regulacji i określenia form tych
stosunków;
- kulturę symboliczną – określana jako „kultura w węższym sensie”.
Kultura symboliczna obejmuje wartości i wzory zachowań związane z zaspokojeniem potrzeb ludzkich
wykraczających poza podstawowe potrzeby człowieka niezbędne dla przeżycia. Są to specyficzne dla
człowieka potrzeby ekspresyjno – integracyjne, okazywanie uczuć, impulsów twórczych, poczucie
łączności, uczestnictwa we wspólnocie. Treści kultury symbolicznej nie są zorientowane na określone
cele, ale są ważne same w sobie dla człowieka. Wartość lub znaczenie jest tu nadawane znakom, każdej
czynności ludzkiej można nadać symboliczne znaczenie,. Są to wartości autoteliczne – ważne same w
sobie, nie zaś dla jakiś celów.
KULTURA MASOWA.
Powstała z pojawieniem się mediów masowych, które pozwoliły na rozpowszechnianie treści
kulturowych w postaci standaryzowanych kopii zapewniających szeroki zasięg i możliwość
równoczesności odbioru. Treści kierowane były do szerokiego kręgu posiadających wolny czas odbiorców
tworzących publiczność pośrednią.
kultura masowa - zjawiska intelektualnej, estetycznej i ludyczno – rekreacyjnej (czyli zabawowo -
rozrywkowej) działalności ludzkiej, związane z oddziaływaniem środków masowego komunikowania, a
więc treści rozpowszechniane za pomocą tych środków.
Umasowienie kultury miało trzy etapy:
- etap wysokonakładowej prasy;
- etap radia i telewizji;
- etap komputerów osobistych i sieci internetowej.
HISTORYCZNE UWARUNKOWANIA POWSTANIA KULTURY MASOWEJ.
- rewolucja przemysłowa XVIII/XIX wieku – wynalazki;
- nowe środki komunikacji;
- masowa, standaryzowana wytwórczość;
- rozwój technicznych środków przekazywania treści kultury;
- rozwój przemysłu, ośrodków miejskich, napływ ludności wiejskiej w poszukiwaniu pracy;
- zmiana w obrębie więzi społecznej i stosunków społecznych;
- monotonny, fragmentaryczny lecz wyczerpujący charakter pracy – brak satysfakcji zawodowej;
- nowy typ rozrywki (bierne poddanie się napływającym z zewnątrz podnietom, ucieczka od wysiłku
intelektualnego, podatność na jaskrawe, powierzchowne efekty, zamiłowanie do muzyki o wyraźnym,
szybkim rytmie, do wartkiej akcji przedstawionej w obrazach, które nie obciążają pracą wyobraźni);
- okres Oświecenia, rozwój oświaty, likwidacja analfabetyzmu;
- zanik kultury ludowej na rzecz kultury masowej;
społeczeństwo masowe - społeczeństwo stwarzające warunki powstania kultury masowej,
charakteryzujące się specyficznymi właściwościami, wynikającymi z ekonomicznego i technicznego
rozwoju tych społeczeństw.
HOMOGENIZACJA KULTURY
Współcześnie kultura masowa odnosi się do przekazywania dużym masom odbiorców identycznych lub
analogicznych treści za pomocą środków masowego przekazu. Treści te muszą być tak przygotowane, aby
docierały do zróżnicowanych pod względem wykształcenia, zainteresowań i gustów odbiorców.
Nadawca treści kultury masowej szuka „wspólnego mianownika” w celu dotarcia do jak największej
widowni – dokonuje procesu homogenizacji.
Wyróżniamy trzy sposoby homogenizacji:
upraszczająca - dokonywanie przeróbek oryginalnych dzieł poprzez uproszczenie, skróty (kieszonkowe
wydania, komiksy, popularne aranżacje muzyki poważnej);
poprzez zestawienie - mechaniczna - prezentowanie dzieł wyższego rzędu obok dzieł zupełnie płytkich,
bez udzielenia wskazówek co do ich znaczenia;
immanentna - włączenie do utworu elementów popularnych, będących przedmiotem zwyczajowych
doświadczeń w celu zainteresowania przeciętnego odbiorcy. Dokonuje jej sam autor.
Między treściami współczesnej kultury masowej i elitarnej kultury symbolicznej, zwanej też kulturą
wyższego rzędu nie sposób dziś wyznaczyć wyraźnej granicy.
Wyznaczniki treści kultury wysokiej:
- bezpośredni kontakt odbiorcy z twórcą bądź odtwórcą;
- uznanie treści przez autorytety, osoby kompetentne upowszechnianie ich przez elitarne instytucje;
- mniejszy nacisk na rozrywkowy charakter treści, ich komercyjność.
KULTURA MASOWA A PROPAGANDA
Treści kultury masowej wykorzystywane są nie tylko jako środek do budowy obrazu otaczającej nas
rzeczywistości, ale również jako środek kreowania w sposób intencjonalny rzeczywistości, której nie ma.
Kształtowanie pożądanych treści świadomości społecznej odbywa się za pomocą bardzo wyrafinowanych
pod względem psychologicznym środków, metod i technik. Propaganda uprawiana za pomocą środków
masowego przekazu staje się swoista formą sterowania świadomością i zachowaniem odbiorców.
KULTURA POPULARNA W EPOCE SPOŁECZEŃSTW PONOWOCZESNYCH
Aby zmniejszyć pejoratywność znaczenia pojęcia „kultura masowa” w II połowie XX wieku pojawiło się
określenie ”kultura popularna”. Zakładano, że o treściach i formie przekazów medialnych decydują gusty
odbiorców, zatem kultura masowa jest kulturą większości społeczeństwa i nie należy traktować jej
pogardliwie.
Podstawowe problemy dotyczące kultury popularnej w wysoko rozwiniętych społeczeństwach
ponowoczesnych:
- wpływ elektronicznych technik przekazu na dobór przekazywanych treści i rodzaj wrażliwości
odbiorców –kultura dźwięku i obrazu, przekazy o charakterze emocjonalnym, symbolicznym,
zmniejszenie siły oddziaływania treści o charakterze racjonalnym, analitycznym i logicznym.
Powstaje sztuczna, wirtualna rzeczywistość, która zaczyna niektórym przesłaniać świat realny;
- utowarowienie kultury – tworzenie w sztuczny sposób nowych potrzeb – wzrost roli strategii
marketingowych i reklamowych;
- wzrost roli konsumpcji;
- globalizacja kultury – zagrożenie dla tożsamości narodowej;
- nowe media telematyczne – koniec odbiorcy masowego (adresowane media, możliwość interakcji
nadawca – odbiorca, odbiorca – odbiorca, telekonferencje, rozmowy internetowe);
-
idea społeczeństwa glokalnego, w którym lokalność i globalność splata się w doświadczeniu
jednostkowym i zbiorowym (możliwość pozostania w miejscu i jednoczesnego doświadczania
bliskości i przemieszczania się przekraczającego bariery przestrzenne dzięki „usieciowieniu”).
KULTURA ORGANIZACYJNA
Od lat 80 XX w. w funkcjonowaniu współczesnych organizacji zaczęto zwracać uwagę na elementy tzw.
„miękkie” w zarządzaniu. Na szczególną uwagę zasługuje tu „kultura organizacyjna” (klimat
organizacyjny, kultura firmy, corporate culture) na którą składa się zespół norm społecznych i systemów
wartości, które poprzez internalizację i mechanizmy kontroli społecznej stają się stymulatorami zachowań
organizacji istotnych z punktu widzenia przyjętych celów. Kultura organizacyjna służy do efektywnego
tworzenia pożądanych zachowań organizacyjnych.
Do podstawowych elementów kultury organizacyjnej zalicza się:
- symbole (słowa, gesty, obrazy, przedmioty o szczególnym znaczeniu, jednakowo odbierane przez
członków organizacji);
- mity (przekonania i opinie o cenionych postaciach, pełniące funkcję wychowawczą wobec nowych
członków);
- rytuały (czynności podejmowane wspólnie przez członków organizacji – witanie się, ceremonie,
prowadzenia negocjacji);
- wartości (cele i priorytety uznawane za oczywiste, przedmiot dumy i źródło tworzenia tożsamości
grupowej);
- normy (co wolno, co nie wolno w ramach organizacji).
SOCJALIZACJA. OSOBOWOŚĆ. ROLE SPOŁECZNE.
SOCJALIZACJA - złożony proces, w efekcie którego człowiek z istoty biologicznej staje się istotą
społeczną. Ogół wpływów otoczenia na człowieka, który wprowadza go do udziału w życiu społecznym,
uczy zachowań według określonych wzorów, grania ról społecznych.
Socjalizacja jest mechanizmem przekazu kultury, utrwalania porządku społecznego.
Socjalizacja jest rezultatem zarówno wpływów zamierzonych, określanych mianem „wychowania”, jak i
niezamierzonych.
Socjalizacja odbywa się na kilku poziomach:
- minimum kulturowe - zdobycie kompetencji i umiejętności niezbędnych do życia w społeczeństwie;
-
wejście do konkretnej kultury – przyswojenie specyficznych dla danej kultury idei, przekonań,
reguł, norm, wartości, symboli;
- opanowanie konkretnych ról społecznych - zdobycie umiejętności i kompetencji niezbędnych do
akceptacji w konkretnych grupach, do których jednostka pragnie należeć.
W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie:
- umiejętności pozwalające mu na wchodzenie w interakcje społ.;
- wartości, normy wzory zachowań;
-
umiejętności posługiwania się przedmiotami charakterystycznymi dla danej cywilizacji.
Proces socjalizacji opiera się na trzech mechanizmach uczenia się:
-
wzmacnianie – nagrody i kary;
-
naśladowanie innych;
-
przekaz symboliczny – pouczenia słowne innych lub dzięki tekstom pisanym.
Socjalizacja jest procesem, który nigdy się nie kończy, trwa tak długo, jak długo żyje człowiek.
Socjalizacja jest procesem kulturowego kształtowania osobowości człowieka.
OSOBOWOŚĆ - właściwy danemu człowiekowi sposób postrzegania samego siebie, tego co go otacza,
jego pragnienie, konflikty, życie osobiste i wewnętrzne, zachowania.
TRZY WIZJE KULTUROWEGO KSZTAŁTOWANIA SIĘ OSOBOWOŚCI.
BEHAWIORYZM - I połowa XX wieku - James Watson
Osobowość to wyuczony repertuar zachowań, przez które jednostka reaguje na płynące z otoczenia
bodźce. Podstawowy mechanizm socjalizacji to instrumentalne uczenie się. Zachowanie jednostka
traktuje jako instrument dla realizacji swoich celów. Powtarzając zachowania „metodą prób i błędów”
jednostka uczy się odróżniać te, które przynoszą gratyfikacje – nagrody, od tych, które przynoszą
deprywacje – kary. W wyniku takiego instrumentalnego uczenia się – selekcji zachowań człowiek
kształtuje swoją osobowość. Dążąc do społecznej akceptacji jednostka internalizuje w swej osobowości
oczekiwania kulturowe.
PSYCHOANALIZA - I połowa XX wieku - Zygmunt Freud
Działania ludzkie są ukierunkowane przez siły wewnętrzne - popędy, potrzeby, dążenia, które stanowią
wewnętrzny system motywujący człowieka do działania - nieświadoma motywacja.
Osobowość człowieka w ujęciu psychoanalizy składa się z trzech poziomów:
-
Id (Ono) - zbiór podświadomych biologicznie wyznaczonych popędów i potrzeb wywołujących
napięcie, domagających się zaspokojenia;
-
Superego (Nadjaźń) - rezultat przyswojenia przez jednostkę ze społeczeństwa wartości, norm, zasad
postępowania, w taki sposób, iż stają się one wewnętrznym mechanizmem samokontroli. Im surowsze
jest Superego tym Id rzadziej dochodzi do głosu co rodzi napięcia i jest źródłem zaburzeń
psychicznych;
-
Ego (Świadoma jaźń) – kompromisowe rozwiązanie stworzone prze jednostkę, dostarczające
równowagi między tym czego żąda natura (id), a tym czego wymaga kultura (superego). Dąży do
zaspokojenia popędów w sposób akceptowany społecznie i przez samą jednostkę. Kieruje się zasadą
realizmu.
Socjalizacja to proces, poprzez który kultura internalizuje się tylko w jednym obszarze naszej osobowości
– w superego. Zinternalizowane wzory kulturowe nie są bezpośrednio realizowane w działaniach
człowieka, ale przechodzą proces uzgadniania z biologicznymi popędami
w wyniku których
ulegają kompromisowym modyfikacjom i są realizowane w działaniach tylko częściowo. Osobowość
człowieka nie jest tu czystą kalką oczekiwań społecznych, poprzez ego ujawnia się jego indywidualizm.
Na drodze do zaspokojenia popędów stoją
konflikty
:
wewnętrzne - między popędami człowieka;
zewnętrzne - między dążeniami jednostki a celami innych.
Są one nieuniknione i nieuświadomione, i są czynnikiem rozwoju i kształtowania osobowości.
Człowiek w przypadku powstania konfliktów na poziomie Ego stosuje mechanizmy obronne stanowiące
wynik konfrontacji między Id a Superego. Są one wynikiem socjalizacji i funkcjonują nieświadomie.
Rodzaje mechanizmów obronnych:
stłumienie - wyparcie do podświadomości popędów Id, wywołujących poczucie lęku, winy. Mechanizm
świadomy, stosowany aby uniknąć sankcji zewnętrznych;
racjonalizacja - z pozoru racjonalne uzasadnienie działań wynikających z impulsów: dwa rodzaje:
„kwaśne winogrona” (człowiek
nie mogąc osiągnąć czegoś uznaje, że nie ma to dla niego znaczenia)
i „słodkie cytryny” (człowiek wmawia sobie, że coś jest dla niego przyjemne);
reakcja upozorowana - tłumienie niebezpiecznych impulsów przez
manifestowanie zachowań przeciwnych;
projekcja - przypisywanie innym naszych niepożądanych impulsów, których nie możemy zaspokoić;
przeniesienie - wyładowanie impulsów na osobach lub przedmiotach
będących
substytutem właściwego przedmiotu wobec którego jawne działanie byłoby niebezpieczne;
sublimacja – zastępcze formy wyładowania popędów poprzez różnorodne formy twórczości artystycznej.
SYMBOLICZNY INTERAKCJONIZM - początek XX wieku Charles Horton Cooley i George Herbert
Mead.
Koncepcja to wywodzi się z socjologii i najsilniej akcentuje rolę czynników społecznych w kształtowaniu
osobowości. Człowiek w momencie urodzenia jest organizmem biologicznym, a wszystko co czyni go
człowiekiem pochodzi ze społeczeństwa – z kontaktów i interakcji z innymi ludźmi. Jaźń (self), która
umożliwia człowiekowi przyswajanie kultury kształtuje się w interakcjach z innymi, przede wszystkim w
ramach grup pierwotnych.
Jaźń jest strukturą złożoną z:
„I” (ja) – spontaniczne, własne, indywidualne zdolności, umiejętności odróżniające człowieka od innych
– jaźń autonomiczna;
„Me” (mnie) – odbicie społeczeństwa, ideały, reguły, wzory, które uznajemy żyjąc w danej zbiorowości –
jaźń refleksyjna, będąca efektem socjalizacji.
W procesie socjalizacji w grupach pierwotnych można wyróżnić trzy etapy kształtowania się
osobowości:
-
etap zabawy – kontakty i interakcje spontaniczne, chaotyczne, nie związane z refleksją na temat
partnera i samego siebie;
-
etap gry – pojawia się tu świadomość partnera interakcji, definicja mojej własnej roli, rozróżnienie
odmienności ról partnerów oraz świadomość ich wzajemnej niezbędności i zależności. Jednostka
potrafi postawić się w roli partnera;
-
uogólnienie reguł gry niezależnie od konkretnych osób i sytuacji. Pojawia się refleksyjna,
abstrakcyjna świadomość reguł rządzących grami społecznymi. Jednostka potrafi spojrzeć na siebie i
ocenić swoje działania z punktu widzenia społecznych oczekiwań - powstaje jaźń.
Jaźń - to zdolność zdefiniowania swojego miejsca w szerszej zbiorowości, roli, jaką pełnimy,
obowiązków i powinności, jakie z niej wynikają, nakazów i zakazów, jakie zbiorowość jednostce
narzuca. Ukształtowanie się jaźni jest efektem socjalizacji.
SOCJOLOGICZNA KONCEPCJA OSOBOWOŚCI J.SZCZEPAŃSKIEGO
Osobowość - zespół trwałych bądź względnie trwałych cech jednostki o charakterze biologicznym,
psychicznym i społecznym.
Elementy składowe osobowości:
biogenne (biologiczne) - wzrost, płeć, wiek, rasa, budowa organizmu, jego właściwości fizjologiczne,
działalność gruczołów - cechy dziedziczne organizmu, które mają wpływ na życie społeczne i kulturalne
człowieka.
psychogenne (psychologiczne) - inteligencja, pamięć, wola, wyobrażenia, temperament,
spostrzegawczość, zdolności, charakter;
socjogenne (socjologiczne).
PSYCHOGENNE ELEMENTY OSOBOWOŚCI - INTELIGENCJA EMOCJONALNA
Umysł emocjonalny charakteryzuje się tym, że:
- jest szybszy od racjonalnego;
-
kieruje działaniami z dużą pewnością - działania intuicyjne;
- opiera się na porównaniach, luźnych skojarzeniach;
- nosi znamiona myślenia infantylnego;
- w sytuacji podobieństwa wydarzeń z przeszłości z teraźniejszymi reaguje podobnie;
- kierują nim wzbierające w danej chwili emocje.
Mianem inteligencji emocjonalnej określa się umiejętności jednostki w zakresie:
- rozpoznawania własnych emocji;
- kierowania tymi emocjami zgodnie z daną sytuacją, pozwalające na osiągnięcie równowagi
emocjonalnej po porażkach;
- podporządkowywania emocji określonym celom;
-
empatii - rozpoznawania emocji u innych;
- nawiązywania i podtrzymywania związków z innymi - kierowania ich emocjami.
SOCJOGENNE ELEMENTY OSOBOWOŚCI - przekazywane człowiekowi w procesie socjalizacji.
1.
Kulturowy ideał osobowości - ideał wychowawczy, służący jako wzór do naśladowania,
przekazywany w instytucjach wychowawczych, rodzinie i czasami w grupach rówieśniczych.
Zinternalizowany w okresie dojrzewania jako model postępowania.
2. Jaźń subiektywna - stanowi nasz zespół wyobrażeń o sobie samym stworzone na podstawie reakcji
otoczenia na nasze zachowania.
- uwarunkowana społecznie, ukształtowana przez otoczenie;
- w miarę rozwoju osobniczego staje się względnie niezależna od środowiska społecznego;
- ma podstawowe znaczenie dla zintegrowania osobowości;
- kształtuje: nasze poczucie własnej wartości; samoocenę; poziom samoakceptacji.
3.
Jaźń odzwierciedlona - nasze wyobrażenie o tym jak wyobrażają nas sobie inni ludzie, ma wpływ na
kształtowanie się jaźni subiektywnej;
4. Rola społeczna – względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań, będący reakcją na
zachowania innych i przebiegający według mniej lub bardziej ściśle określonego wzoru
Rola to zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją. W konstrukcji roli wyróżnia się trzy
elementy: zachowania nakazane, zachowania zakazane i margines swobody. Jednostki przyswajają treści
poszczególnych ról w procesie socjalizacji, ale posiadają także własny, indywidualny stosunek do roli
(identyfikacja, zachowywanie rezerwy, internalizacja, odrzucenie).
Na proces realizacji roli mogą mieć wpływ następujące czynniki:
- cechy biologiczne i psychiczne jednostki;
- wzór osobowy;
- definicja roli przyjęta w grupie;
- struktura i organizacja wewnętrzna grupy;
- stopień identyfikacji jednostki z grupą.
W tradycyjnym ujęciu teoria ról społecznych ma charakter metaforyczny – granie ról społecznych
porównywane jest do gry aktora na scenie.
DWA PODEJŚCIA DO PROBLEMATYKI ROLI SPOŁECZNEJ
PODEJŚCIE FUNKCJONALNO – STRUKTURALNE
Traktuje się tu role jako składnik struktury społecznej, czynnik porządkujący rzeczywistość społeczną,
element stabilizujący społeczeństwo, przeciwdziałający zmianom. Role to coś zewnętrznego w stosunku
do człowieka. Społeczeństwo to układ ról i pozycji tworzących strukturę zbiorowości. Elementem
dynamicznym tej koncepcji jest związany z każdą rolą margines swobody.
PODEJŚCIE INTERAKCYJNE
Role społeczne są tu pojmowane jako coś, co wciąż powstaje w procesach interakcji, ta sama rola może
być rozmaicie odgrywana w różnych okolicznościach i wobec różnych partnerów. Role społeczne nie
mają charakteru statycznego, są dogrywane, modyfikowane i tworzone w procesach interakcji –
dynamiczna koncepcja roli społecznej.
Interakcjonistyczna koncepcja „przyjmowania roli” G.H.Meada
Człowiek w procesie socjalizacji doświadcza samego siebie pośrednio, przyjmując punkty widzenia
innych otaczających go osób lub uogólnionych grup społecznych. Występuje wobec siebie nieustannie w
roli innych ludzi i w ten sposób buduje własną autonomiczną tożsamość - proces „przyjmowania roli” –
role taking.
Obejmuje on dwie fazy:
Faza zabawy – dziecko w zabawie ogląda siebie oczami innych, bliskich mu osób, naśladuje ich
zachowania – „znaczący inni”;
Faza gry – dziecko przyjmuje role określonych zbiorowości, całości, postępuje zgodnie z określonymi
normami, zasadami, pojawia się „uogólniony inny”.
R.H.Turner uważa, że proces przyjmowania roli jest zarazem procesem „tworzenia roli” – role
making, ponieważ interakcja jest zawsze procesem tymczasowym, w którym wciąż na nowo następuje
sprawdzanie naszej wiedzy i wyobrażeń na temat roli naszego partnera. Definicja roli może się zmieniać
ze względu na zmiany zachowań partnerów interakcji lub zmiany kontekstu, w jakim rola jest odgrywana.
TOŻSAMOŚĆ - obraz samego siebie, określenie naszego ja.
W ujęciu socjologicznym tożsamość przedstawia się jako społecznie nadawana, potwierdzana i
przekształcana. Widząc, jak wobec nas zachowują się inni, uświadamiamy sobie, za kogo nas uważają i
jak nas oceniają. Role tym silniej określają tożsamość jednostki, im mocniej jednostka identyfikuje się z
nimi i im głębiej są one przez nią zinternalizowane. Wśród wielu ról jedna jest rolą kluczową,
wyznaczającą jego tożsamość – rola zawodowa.
RODZAJE SOCJALIZACJI
S o c j a l i z a c j a p i e r w o t n a
Okres dzieciństwa, proces dzięki któremu jednostka staje się członkiem społeczeństwa, najważniejsza,
jej struktura jest powielana w socjalizacji wtórnej. W jej toku kształtuje się charakterystyczna dla danej
kultury osobowość podstawowa. Przebiega w rodzinie za pośrednictwem tzw. „znaczących innych” w
atmosferze nasyconej uczuciami. Silny związek emocjonalny z rodzicami sprawia, że dziecko łatwo
utożsamia się z nimi i automatycznie, bezrefleksyjnie przejmuje i internalizuje ich sposób widzenia
świata, ich wartości, postawy, wzory zachowań. Za końcową fazę socjalizacji pierwotnej uznawane jest
pojawienie się w świadomości jednostki uogólnionego innego – odkrycie reguł ogólnospołecznych.
S o c j a l i z a c j a w t ó r n a
Wprowadza człowieka w poszczególne segmenty życia społecznego. Nigdy nie jest całkowita i nigdy się
nie kończy. Polega przede wszystkim na nabywaniu wiedzy niezbędnej do ogrywania ról przede
wszystkim zawodowych. Człowiek ma do czynienia z wieloma światami wśród których może wybierać,
decydować kto będzie dla niego znaczącym innym. Nie wymaga więzi emocjonalnej ze znaczącymi
innymi, a nawet ich zaistnienia. Treści mogą być przekazywane anonimowo. Dominującym
mechanizmem jest tu mechanizm uczenia się.
R e s o c j a l i z a c j a
Jej celem jest przemiana człowieka, wymazanie z jego świadomości dotychczasowych treści i
wprowadzenie nowych, całkowita przebudowa osobowości i zmiana tożsamości. Aby była skuteczna
muszą ponownie dokonać jej znaczący inni i musi powstać silna identyfikacja emocjonalna z nimi.
S o c j a l i z a c j a o d w r o t n a
Przebiega w przeciwnym kierunku niż normalnie. Zazwyczaj wpływ socjalizacyjny wywierają starsi w
stosunku do młodszych. W dzisiejszym społeczeństwie pojawiły się okoliczności odwracające ten model -
młode pokolenie może być szybciej i w bardziej naturalny sposób wdrożone do nowych zwyczajów i
obyczajów, stylów życia niż pokolenie starsze. Nowe prądy kulturowe są dziś przekazywane poza
oddziaływaniami osobistymi przez środki masowego przekazu i docierają do młodego pokolenia z
pominięciem, a nawet wbrew rodzicom i nauczycielom. Młodzi mogą w takiej sytuacji starać się
przekonywać do nowości tradycjonalnie nastawionych starszych.
EFEKTY SOCJALIZACJI
Proces socjalizacji pełni dwie zasadnicze funkcje:
-
stanowi mechanizm transmisji kultury;
-
zapewnia pewien stopień ładu i porządku społecznego.
P.Sztompka opisuje 4 możliwe efekty procesu socjalizacji:
- sytuacja idealna i najbardziej społecznie pożądana, gdy ludzie w maksymalnym stopniu internalizują
wzory swojej kultury, sami chcą postępować tak, jak wymaga od nich kultura (podstawowe
imperatywy kulturowe – elementarnych norm moralnych;
- ludzie nie mają ochoty stosować się do wymagań kultury, ale mimo to działają zgodnie z nimi –
socjalizacja nie doprowadziła do internalizacji norm, ale do wpojenia ludziom poczucia obowiązku.
Działa tu wewnętrzna kontrola;
- ludzie nie chcą działać zgodnie z normami kulturowymi, nie traktują ich jako obowiązku, realizują
nakazy i zakazy kulturowe z obawy przed sankcjami;
-
kompletna klęska socjalizacji pojawia się, gdy ludzie przestają się bać sankcji społecznych.
WIĘŹ SPOŁECZNA. INSTYTUCJA SPOŁECZNA. SYSTEM KONTROLI SPOŁECZNEJ.
ORGANIZACJE – CELOWE GRUPY FORMALNE.
WIĘŹ SPOŁECZNA - zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej,
skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość zdolną do trwania i
rozwoju.
W ujęciu szerokim w pojęciu więzi mieści się wszystko co prowadzi do tworzenia i rozwoju grup i innych
zbiorowości społecznych. Każda zbiorowość jeśli ma trwać i rozwijać się, musi posiadać więź
powodującą jej wewnętrzną spójność, zapewniającą zaspokojenie potrzeb indywidualnych i zbiorowych,
lojalność członków wobec całości, przeciwstawienie się innym zbiorowościom lub współpracę z nimi -
każda zbiorowość musi być wewnętrznie zorganizowana i uporządkowana.
W ujęciu szerokim więź społeczna może być rozumiana jako:
- coś naturalnego, spontanicznego - więź naturalna;
- intencjonalny związek, w którym stosunki oparte są na zasadzie umowy - więź zrzeszeniowa lub
stanowiona dowolnie;
- przymus, nacisk, coś narzuconego - więź stanowiona z zewnątrz.
PROCES TWORZENIA WIĘZI SPOŁECZNEJ:
1. Styczność przestrzenna między jednostkami - zdanie sobie sprawy z obecności innych w danej
przestrzeni i spostrzeżenia ich cech (może być pośrednia, mieć przelotny, przypadkowy charakter, nie
musi prowadzić do dalszych etapów rozwoju więzi).
2. Styczność i łączność psychiczna - wzajemne zainteresowanie drugą osobą z punktu widzenia
różnych potrzeb (może być bezpośrednia lub pośrednia, może przerodzić się w łączność psychiczną, gdy
wzajemne zainteresowanie prowadzi do sympatii, koleżeństwa).
3. Styczność społeczna - pojawia się element podejmowania określonych czynności (mogą być:
przelotne/trwałe; publiczne/prywatne; rzeczowe/ osobiste; pośrednie/bezpośrednie).
4. Wzajemne oddziaływania - interakcje jednostek, systematyczne, trwałe działanie skierowane na
wywołanie określonej reakcji, która wywołuje nowe działanie pierwszego
osobnika.
5. Stosunki społeczne - oddziaływania partnera na partnera, które są uregulowane poprzez określone
wzory oraz określoną płaszczyznę, na której te działania się odbywają.
Stosunek społeczny - układ obejmujący dwóch partnerów, łącznik czyli przedmiot, postawę, interes,
sytuację, który
stanowi „platformę” tego stosunku, pewien układ powinności i obowiązków -
unormowanych czynności, które partnerzy powinni wobec siebie wykonywać.
Stosunki społeczne porządkują, systematyzują i organizują życie społeczne w pewną całość.
Więź społeczna wykształca się w grupie dopiero z rozwinięciem się systemu stosunków.
6. Zależności społeczne - dysponowanie zespołem środków (przemoc, prawo, moralność, religia,
magia, emocje) zapewniających asymetryczny przebieg stosunków społecznych.
INSTYTUCJE SPOŁECZNE.
Są to utrwalone wzory zachowań ludzkich i zewnętrzne w stosunku do jednostek reguły ograniczające i
kontrolujące ich działania. Porządkują one interakcje społeczne i określają przebieg stosunków
społecznych. Mają charakter zewnętrzny wobec jednostki, stanowią trwały układ więzi społecznej,
decydują o trwałości i ciągłości zbiorowości.
instytucja społeczna - zespół urządzeń, w którym wybrani członkowie grupy otrzymują uprawnienia do
wykonywania czynności określonych publicznie i personalnie, dla zaspokojenia potrzeb jednostkowych i
grupowych i dla regulowania zachowań innych członków grupy.
KLASYFIKACJA INSTYTUCJI
a) formalne (zorganizowane i funkcjonujące według reguł formalnych przewidzianych prawem,
często określane mianem organizacji celowych)
/ nieformalne funkcjonowanie nie zostało tu ujęte w sformalizowane przepisy);
b) według funkcji pełnionych w zbiorowości - ekonomiczne, polityczne, wychowawcze, kulturalne i
socjalne oraz religijne.
Instytucje społeczne pełnią funkcję kontroli nad swoimi członkami.
INSTYTUCJE TOTALNE – szczególny przypadek instytucji formalnych, organizacje społeczne
stwarzające większe ograniczenia dla swych członków niż pozostałe instytucje. Mają charakter
ograniczający lub totalny, stwarzają często fizyczne bariery uniemożliwiające kontakt ze światem
zewnętrznym.
5 grup instytucji totalnych:
- powołane do opieki nad osobami niedołężnymi i nieszkodliwymi (domy starców, przytułki dla
niewidomych, żebraków, sierot);
- zakłady opieki nad niezdolnymi do samodzielnego życia a zarazem niebezpiecznymi (nie z ich winy)
dla społeczeństwa (sanatoria dla chorych zakaźnie, szpitale psychiatryczne);
- zakłady, które chronią społeczeństwo przed osobnikami szkodliwymi w sposób świadomy (więzienia,
zakłady poprawcze, obozy koncentracyjne);
- zakłady o charakterze instrumentalnym powołane do realizacji zadań technicznych (koszary
wojskowe, okręty, internaty, obozy pracy, kolonie);
- zakłady przeznaczone dla osób, które dobrowolnie wycofały się z czynnego życia (opactwa, klasztory,
zakony).
Główne cechy instytucji totalnych:
- zaspokajanie wielu różnych potrzeb w jednym miejscu;
- życie mieszkańców toczy się w jednym miejscu i podlega jednej władzy;
- ciągła obecność innych członków instytucji obok jednostki;
- ścisły plan dnia narzucony odgórnie i kontrola jego przestrzegania;
- poszczególne czynności są przymusowe i wynikające z głównego planu;
- narzuca podwładnym możliwości wykonywania pracy;
- nie realizują fundamentalnej zasady społecznej - płaca za pracę;
- odizolowanie od rodziny, samotność jednostki;
- rekrutacja: dobrowolna , półdobrowolna, przymusowa;
- traktuje się tu wszystkich na równi bez względu na wiek czy pochodzenie
(tylko podział na płeć).
SYSTEM KONTROLI SPOŁECZNEJ
Powoduje, iż przebieg życia społecznego jest w miarę uporządkowany. Kształtuje zachowania jednostek
w sposób społecznie pożądany.
kontrola społeczna – wszelkie mechanizmy uruchamiające, a niekiedy wymuszające współdziałanie,
które utrzymuje porządek społeczny.
RODZAJE MECHANIZMÓW KONTROLI SPOŁECZNEJ
Proces instytucjonalizacji – instytucje kontrolują ludzkie działania, narzucając wzory postępowania,
które każą zachowywać się w określony sposób, wyznaczają jeden z możliwych kierunków działania;
Proces socjalizacji – umożliwia jednostce poznanie wartości, norm, wzorów
zachowań narzucanych przez instytucje, działa tym skuteczniej, im głębiej treści socjalizacyjne zostaną
zinternalizowane;
Kontrola wewnętrzna – pojawia się gdy w procesie socjalizacji dochodzi do
internalizacji norm, wartości i wzorów zachowań tak, że jednostka odczuwa przymus wewnętrzny
wobec nich. Kontrola społeczne zostaje wprowadzona do wnętrza człowieka;
Kontrola zewnętrzna – uruchamiana, gdy zawodzi kontrola wewnętrzna.
Obejmuje szeroki repertuar sankcji – kar i nagród i ma charakter „zewnętrzny” wobec jednostki.
Specjalnym mechanizmem kontroli społecznej działającym na pograniczu kontroli wewnętrznej i
zewnętrznej są zwyczaje i obyczaje.
zwyczaj - ustalone sposoby zachowania się w określonych sytuacjach, które nie budzą sprzeciwu i nie
wywołują negatywnych reakcji otoczenia, a które są oparte na tradycji, dawnych wierzeniach religijnych
lub indywidualnych nawykach. Zwyczaj dostarcza wzoru zachowań, który nie zawsze jest
sformalizowany i naruszenie go nie spotyka się z jawnym potępieniem grupy;
obyczaj - ustalone sposoby postępowania, z którymi grupa wiąże pewne oceny moralne i którego
naruszenie jest karane poprzez sankcje moralne oraz opinię. Zakłada się tu wyraźny przymus w
uznawaniu wartości grupowych i pożądanego z punktu widzenia grupy zachowania.
SANKCJE SPOŁECZNE - reakcje grupy na zachowania się członków w sytuacjach społecznie
ważnych.
Rodzaje sankcji:
a) negatywne - kary / pozytywne - nagrody;
b) formalne (pochodzą od instytucji formalnych )
/ nieformalne (reakcje opinii publicznej, kolegów, sąsiadów, rówieśników);
c) ze względu na treść nacisku wywieranego przez grupę:
s. etyczne - odnoszą się do zachowań ocenianych jako moralnie lub nie-;
s. religijne - przewidziane przez system dogmatów i wierzeń danej religii za przestrzeganie lub
naruszanie jej nakazów i zakazów;
s. prawne - przewidziane przez przepisy prawne, o charakterze na ogół negatywnym;
s. satyryczne - stosowane przez opinię publiczną i instytucje nieformalne w odniesieniu do jednostki
zachowującej się śmiesznie, niepoważnie, komicznie (drwina, ośmieszenie, lekceważenie). Są
szczególnie dotkliwe gdyż skierowane na jaźń subiektywną człowieka.
Środki kontroli społecznej dzieli się na:
-
ideologiczne propagujące określone wartości i zasady postępowania;
-
bezpośrednie polegające na karaniu lub neutralizowaniu jednostek lub grup zachowujących się
wbrew określonym normom.
Ważną rolę w systemie kontroli społecznej odgrywa władza, gdyż dysponuje większością sankcji
formalnych - środków przymusu i nagród, a także ekonomicznymi zasobami zbiorowości (dysponowanie
budżetem państwa).
KONTROLA SPOŁECZNA W NOWOCZESNYCH SPOŁECZEŃSTWACH – PODSTAWOWE
PROBLEMY
W tradycyjnych małych społecznościach wiejskich całe życie człowieka podlegało kontroli zbiorowości.
Rozwój nowoczesnych, zróżnicowanych społeczeństw wielkomiejskich, wymusił zmiany w formach
kontroli społecznej. W takich zbiorowościach różne sfery życia człowieka są od siebie oddzielone Pewien
zakres życia może znaleźć się poza zakresem kontroli społecznej. Postępująca atomizacja osłabia
nieformalną kontrolę społeczną. Wzrasta rola kontroli formalnej – policja.Ważna jest nie sama
świadomość istnienia aparatu ścigania, ale jego sprawność – nieuniknioność kary oraz zgodność
przepisów prawnych z normami moralnymi i obyczajowymi.
KONCEPCJA WIĘZI SPOŁECZNEJ F.TONNIESA.
Stosunki społeczne są tu uznawane za rezultat woli ludzi, która ma dwie postacie:
- wola organiczna – wypływa z głębi jaźni człowieka, spontaniczna, niedostępna refleksji – powołuje do
życia Wspólnotę (Gemeinschaft)
- wola arbitralna – wynika z namysłu i wyrachowania, działania skierowane na osiąganie celów –
powołuje do życia Społeczeństwo (Gesellschaft).
WSPÓLNOTA
SPOŁECZEŃSTWO
Rodzaj więzi i stosunków
międzyludzkich
Pokrewieństwo,
braterstwo,
sąsiedztwo, przyjaźń wynikająca
z podobieństwa zainteresowań i
zatrudnienia, łączy ludzi jako
osobowości
Umowa, wymiana dóbr
materialnych, wyrachowanie,
łączy ludzi jako role
wyodrębnione ze względu na
jakąś funkcję
Charakter kontroli
Zwyczaj i tradycja
Sformalizowane prawo
Co kieruje postępowaniem
człowieka
wiara
Opinia publiczna
Podstawa gospodarcza
Własność zbiorowa
Pieniądz i własność prywatna
Wspólnota – tradycyjna społeczność lokalna
Społeczeństwo – społeczeństwo masowe
SPOŁECZEŃSTWO MASOWE
SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA
Wielkie liczebnie, rozległe przestrzennie skupisko
ludzi o dużym zagęszczeniu
Mała, względnie odizolowana od świata
zewnętrznego, względnie samowystarczalna
Heterogeniczne – duża skala różnic pod względem
zawodów, majątku, wykształcenia, pochodzenia,
tradycji, norm, wartości, obyczajów
Homogeniczna – jednolita pod względem
majątkowym, zawodowym, etnicznym, tradycji,
norm , obyczajów, wierzeń
Brak więzi i kontaktów personalnych twarzą w
twarz spowodowane dużą ruchliwością, kontakty
bardzo intensywne ale o charakterze rzeczowym,
formalnym, przelotnym, pośrednim, ściśle
związane z rolą społeczną, dystans, poczucie
izolacji, zjawisko „samotnego tłumu”
Więzi bardzo silne, kontakty bezpośrednie,
osobiste, trwałe, rzadsze ale powodujące poczucie
tożsamości z grupą na zasadach sąsiedztwa i
pokrewieństwa. Brak istnienia „obcego” – przybysz
albo wchłaniany albo odrzucany poza społeczność
Heterogeniczne elementy społeczeństwa nie są
izolowane od siebie lecz obejmują jednolity system
organizacji zrozumiały dla wszystkich
Ze względu na izolacje społeczności mogą się
różnić od pozostałych tak, że ich obywatele z
różnych regionów mogą mówić niezrozumiałymi
dla siebie narzeczami
Środki masowego komunikowania odgrywają
zasadniczą rolę w procesie porozumiewania i
zespalania
Środki komunikowania masowego odgrywają role
drugorzędną wobec intensywnie działającego
systemu porozumiewania się bezpośredniego
ROZPAD WIĘZI SPOŁECZNEJ - PROCES DEZORGANIZACJI
Z procesem dezorganizacji - rozpadu więzi mamy do czynienia, gdy pojawia się w określonym
społeczeństwie niemożność podjęcia skutecznego działania. Jest to stan, w którym zachowania i działania
jednostek i grup społecznych są niezgodne z ustalonym normami społecznymi. Należy dokonać
rozróżnienia między dezorganizacją (demoralizacją) jednostki, a dezorganizacją społeczną, nazwaną
przez Durkheima mianem anomii.
anomia społeczna - względny zanik norm i reguł w społeczeństwie lub określonej grupie społecznej.
Rozbieżność między normami i celami kulturowymi, a możliwościami działania członków grupy zgodnie
z tymi normami. Jednostka gubi się w świecie zróżnicowanych i czasami sprzecznych norm i wartości,
które nie są w stanie regulować przebiegu stosunków społecznych.
poczucie anomii - przekonanie jednostki, iż musi ona postępować w sposób nieakceptowany społecznie
aby osiągnąć zamierzone cele, że można, a nawet trzeba lekceważyć propagowane normy i wartości.
Dezorganizacja społeczna może więc być opisywana zarówno poprzez przestępczość, alkoholizm,
narkomanię, lekomanię, zachowania autodestrukcyjne, zaburzenia psychiczne i nerwowe, dewiacyjne
zachowania seksualne czy dezorganizację rodziny - wymiar społeczny, jak i poprzez odwoływanie się
tylko do werbalizowanych przez jednostkę przekonań, odczuć i oczekiwań (poczucie alienacji) - wymiar
psychologiczny. Dezorganizacja stanowi rezultat takich zmian w systemie społecznym, które prowadzą
do załamania się określonego porządku - ładu społecznego i
moralnego.
ORGANIZACJE – CELOWE GRUPY FORMALNE
Pojęcie organizacji stosowane jest zamiennie dla określenia instytucji formalnych i oznacza grupę
formalną zorganizowaną dla osiągnięcia określonego celu – zaspokojenia potrzeb jej członków lub
realizacji zadań.
Organizacja – względnie trwałe, celowe uporządkowanie działań i zachowań ludzkich, wprowadzenie
względnie trwałych zasad postępowania w określonych sytuacjach.
Cechy charakterystyczne:
- powołane do realizacji określonych celów w sposób zaplanowany;
- struktura sformalizowana;
- wyraźny, przejrzysty podział pracy;
- wyraźnie wyodrębnione ośrodki władzy;
- wymiana personelu – ludzie się zmieniają a organizacja trwa nadal;
- stosunki rzeczowe – zbiory ról a nie osobowości.
MAX WEBER I TYP IDEALNY BIUROKRACJI
Typ idealny – abstrakcyjny model, skonstruowany z cech istotnych jakiegoś zjawiska, w czystej
postaci nigdzie nie występujący.
Biurokracja wg Webera – władza legalna, oparta na normach prawnych i kompetencji osób
sprawujących władzę na mocy tych norm.
Pod wpływem Webera przyjęło się w naukach społecznych używanie terminu „biurokracja” na określenie
specyficznej formy organizacji, w której władza związana jest z zajmowanym w ramach hierarchii
urzędem, zinstytucjonalizowana forma racjonalnego działania.
Cechy charakterystyczne biurokracji:
- wszystkie sposoby postępowania są określone przez normy prawne i przepisy, każdy urzędnik ma
jasno określoną sferę działalności i zakres odpowiedzialności;
- struktura hierarchiczna – przepisy regulują zakres zwierzchnictwa i podporządkowania, urzędnicy
podlegają władzy tylko w zakresie wyznaczonym przez obowiązki służbowe – wiąże się ze
stanowiskami;
- bezosobowy charakter stosunków – między stanowiskami a nie osobami;
- stanowiska zajmowane zgodnie z kwalifikacjami – urzędnik profesjonalista;
- urzędnicy są pracownikami najemnymi;
- komunikacja i wymiana informacji w formie pisanej poprzez dokumenty służbowe.
Władzę biurokratyczną Weber uważał za najbardziej racjonalny typ władzy. Zauważał on jednak także jej
cechy ujemne – człowiek w biurokratycznej organizacji traci swą osobowość, biurokratyzacja prowadzi
do dehumanizacji stosunków społecznych.
PATOLOGIE ORGANIZACJI FORMALNYCH
1. Trudności w reagowaniu na sytuacje nietypowe, nieobjęte w przepisach, wydawanie dodatkowych,
coraz bardziej szczegółowych przepisów usztywniających organizację - kłopoty z wdrażaniem innowacji;
2. Podstawą autorytetu dla urzędnika jest stanowisko w hierarchii organizacyjnej, podejmuje on decyzję
zgodnie z przepisami, jest mało elastyczny i otwarty na innowacje;
3.W biurokracji mamy do czynienia ze zjawiskiem przemieszczania celów, które ma kilka postaci:
- przestrzeganie przepisów staje się celem samym w sobie spychając na plan dalszy rozwiązywanie
konkretnych problemów;
- zaabsorbowanie organizacji własnym funkcjonowaniem, tak że niewiele czasu pozostaje jej na
realizację celów dla których powstała;
- trudność zaprzestania działania organizacji – jeśli zrealizowała cel dla którego powstała stara się
znaleźć kolejny, by przedłużyć swoje istnienie.
4. Organizacje nie są bezosobowe, toczy się w nich ciągła gra o władzę i kontrolę, poza formalnymi
regułami powstają nieformalne, których skuteczność jest znacznie większa.
MODEL „ORGANICYSTYCZNY” ZARZĄDZANIA
Na początku lat 60-tych XX wieku podjęto próbę dostosowania systemu zarządzania do zmieniających się
szybko warunków - stworzono nowy „organicystyczny” model zarządzania, biegunowe przeciwieństwo
modelu biurokratycznego.
W modelu tym:
- zanikają sztywne hierarchie i podziały pracy;
- w toku interakcji następuje stałe wzajemne dopasowywanie się pracowników i określanie ich zadań;
- jednostka nie wykonuje z góry ustalonych czynności, ale wykorzystuje własne zdolności do realizacji
celów organizacji;
- w przypadku problemów wszyscy posiadający kompetencje dyskutują i szukają rozwiązania;
- kierownictwo nie ma monopolu na wiedzę i podejmowanie decyzji;
- istnieje wszechstronny system komunikacji i konsultacji.
Podstawowy problem w tym systemie zarządzania dotyczy tego, iż jego skuteczność zależy od
zaangażowania pracowników w sprawy firmy i utożsamiania się ich z celami firmy.
INSTYTUCJONALIZACJA ORGANIZACJI FORMALNYCH
W latach 80-tych XX wieku dążąc do zwiększenia zaangażowania pracowników w funkcjonowanie firmy
zaczęto mówić o instytucjonalizacji organizacji i przekształcaniu ich w instytucje. Chodzi to o powiązanie
systemu regulacji działań ludzkich w organizacji z wartościami, symbolami, a nawet rytuałami. W
działaniach organizacji pojawia się pewien etos kulturowy, nadający im charakter misji (symbole, rytuały,
identyfikacja z organizacją). Pracownicy stają się dumni z tego, że pracują w danej organizacji, a co za
tym idzie lojalni wobec niej, staje się ona istotną częścią ich życia. Proces instytucjonalizacji jest w
pewnej mierze spontaniczny i dokonuje się z czasem jej funkcjonowania. Jednak jego znaczenie dla
sprawnego działania organizacji powoduje świadome zabiegi związane z jego uruchomieniem i
przyspieszeniem.
PODSTAWOWE RODZAJE ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNYCH – GRUPA SPOŁECZNA
Społeczeństwo - ogół ludzi, między którymi bez względu na wielkość, występują określone więzi i
zasady członkostwa poszczególnych jednostek oraz posiadają określoną zasadę odrębności kulturowej i
strukturalnej utrzymywaną w czasie.
Wszelkie inne zbiorowości, w których nie występuje więź noszą nazwę zbiorów społecznych.
zbiór społeczny - ogół ludzi posiadających jakąś cechę wspólna, która może być wyróżniona przez
obserwatora zewnętrznego (zbiory w sensie statystycznym). Te zbiory, które mają istotne znaczenie dla
przebiegu życia społecznego noszą nazwę kategorii społecznych
Rodzaje zbiorowości społecznych według J.Szczepańskiego:
1. Pary i dwójki.
2. Kręgi społeczne.
3. Grypy społeczne.
4. Zbiorowości terytorialne.
5. Zbiorowości oparte na wspólnej kulturze.
6. Zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań.
1. PARY I DWÓJKI
Najmniej liczna zbiorowość o najwyraźniej ograniczonej liczbie członków, skupiająca dwie osoby różnej
lub tej samej płci, podstawowa forma życia zbiorowego, stosunki bezpośrednie między dwiema osobami,
najczęściej występujące, najbardziej elementarne składniki życia społecznego. Więź powstaje na gruncie
styczności osobistych lub rzeczowych prawie zawsze o silnym zabarwieniu emocjonalnym, choć może też
być sformalizowana i mieć sankcje formalne. W toku stosunków społecznych tu zachodzących
realizowane są ważne cele większych zbiorowości.
Typy par i dwójek:
- pary połączone więzią stosunków seksualnych;
- pary połączone więzią pokrewieństwa;
- pary lub dwójki przyjaciół;
- pary połączone stosunkiem pomocy;
- pary połączone stosunkiem wychowawczym;
- pary połączone stosunkiem zwierzchnictwa;
- pary połączone zależnościami przelotnymi.
2. KRĄG SPOŁECZNY
Zespół złożony z niewielkiej liczby osób (nieraz o zmiennym składzie), spotykający się stale i
utrzymujący stałe styczności osobiste. Zasadnicza funkcja kręgów polega na wymianie poglądów, na
dyskusji, formułowaniu opinii i przekonań dotyczących szerszych zbiorowości. W każdym kręgu istnieje
przywódca. Jest to zbiorowość, która nie posiada jeszcze wszystkich elementów koniecznych do
wyodrębnienia grupy społecznej.
Podstawowe różnice:
-
nie ma formalnych zasad członkostwa, członkostwo nie jest celem samym w sobie, powstaje na
marginesie innych celów;
-
płynność składu różni krąg od grupy nieformalnej;
-
nie posiada wyraźnej zasady odrębności;
-
nie posiada organizacji wewnętrznej;
-
nie posiada stałego ośrodka skupienia;
-
brak trwałych stosunków i obowiązków członków wobec siebie;
-
brak rozbudowanego systemu sformalizowanej kontroli.
Rodzaje kręgów społecznych:
kręgi stycznościowe - styczność przestrzenna systematycznie powtarzana
prowadzi do styczności społecznych, rozmów, wymiany poglądów, przekazywania informacji, dyskusji.
Występuje tu osoba ciesząca się największym autorytetem kierująca rozmowami.
kręgi koleżeńskie – członkowie utrzymują częste kontakty, spotykają się
dla wspólnego spotkania a nie okazyjnie w celu zaspokajania wspólnych potrzeb lub dążeń. Więź jest
bardziej zwarta, występuje pewien zakres kontroli na postępowaniem członków. Podstawowym
stosunkiem jest koleżeństwo traktowane jako układ obowiązków i powinności. Przynależność jest tu
sprawą nieformalnej akceptacji.
kręgi przyjacielskie - skupiają pary przyjaciół na zasadzie, że przyjaciele moich przyjaciół są moimi
przyjaciółmi. Zachodzą tu trwałe stosunki społeczne dlatego są one bliskie grupom nieformalnym. Nie
posiadają jednak trwałej więzi, wyraźnej zasady odrębności, wyraźnie określonych zadań czy celów.
3. GRUPA SPOŁECZNA.
grupa społeczna - pewna ilość osób (najmniej trzy), powiązanych
systemem
stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadających pewne wspólne wartości i
oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności, prowadzącą do wytworzenia się
poczucia przynależności do grypy.
Cechy odróżniające grupę społeczną od innych zbiorowości:
-
względnie trwała;
-
zorganizowana i ustrukturalizowana, role są wyraźnie definiowane;
-
względnie trwałe stosunki społeczne i interakcje;
-
składa się z wybranej i ograniczonej liczby członków posiadających poczucie przynależności do
grupy;
-
poczucie odrębności;
-
wspólne wartości, idee, symbole, ośrodek skupienia.
E L E M E N T Y S K Ł A D O W E G R U P Y
ZASADA CZŁONKOSTWA
Mniej lub bardziej wyraźnie określona zasada członkostwa oraz subiektywne poczucie przynależności
uznaje się powszechnie za podstawowe właściwości grupy. Grupa tym różni się od kręgu i zbiorowości
lokalnych, że jej skład jest ustalony i wiadomo kto do niej należy.
W stosunku do swych członków grupa określa:
wzór fizyczny - wygląd zewnętrzny;
wzór moralny - zespół cech moralnych jakie członek powinien przejawiać;
funkcje członka - zakres czynności, które członek powinien wykonywać dla utrzymania ciągłości życia
grupy i dla jej rozwoju.
ZASADA ODRĘBNOŚCI
Wszystko co różni grupę od innych grup i co sami członkowie uważają za podstawowe cechy
odróżniające ich. Podstawa powstania poczucia solidarności “my” oraz ciągłości grupy. Zapewnia stopień
jednorodności grupy niezbędny dla utrzymania jej wewnętrznej spójności. Członkowie grupy zmieniają
się lecz grupa mimo to zachowuje swoją identyczność i trwa jako całość. Zmiana zasady odrębności
zmienia zupełnie charakter.
WSPÓLNE WARTOŚCI
Wspólne wartości mają tu bardzo szerokie znaczenie i obejmują:
-
określone idee wyrażające cele i ideały grupy;
-
symbole (hasło, odznaka, pieczęć, sztandar);
-
przedmioty materialne (majątek, nieruchomości);
-
ośrodek skupienia (określone terytorium, gmach, lokal).
Są podstawą trwałości grupy w czasie.
STRUKTURA GRUPY – ORGANIZACJA SPOŁECZNA GRUPY
Układ wszystkich elementów i zasada ich wzajemnego przyporządkowana.
W organizacji grupy ważne są takie elementy, jak: pozycja, prestiż, status, rola, władza, wzory działania
oraz formy kontroli. Status jednostki w grupie określany jest przez pozycję jaką zajmuje ona w grupie
oraz związany z tą pozycją prestiż. Z określony statusem wiążą się oczekiwania grupy co do wyboru przez
jednostkę określonych ról społecznych oraz sposobów ich grania. Zatem grupa składa się z powiązanych
wzajemnie statusów i odpowiadających im ról. W większości grup obowiązuje określona hierarchia
statusów.
SPÓJNOŚĆ GRUPY
Grupa spójna to grupa, którą spaja silna więź społeczna pozwalająca na zaspokojenie potrzeb jej
członków. Z punktu widzenia jednostki można wskazać dwa rodzaje motywacji skłaniające ją do bycia
członkiem grupy: wzajemna atrakcyjność członków (grupa ekspresyjna) lub korzyści i satysfakcje , jakie
wynikać mogą z członkostwa w grupie (grupa instrumentalna). Zbyt duży poziom spójności daje
możliwości wywierania przez grupę presji na swoich członków, co może mieć negatywne skutki
(dezindywidualizacja jednostek, “syndrom myślenia grupowego”).
PRZYNALEŻNOŚĆ DO GRUPY - GRUPA ODNIESIENIA
Przynależność do grupy może przyjmować dwie postacie:
przynależność obiektywna (formalna)- członek jest przypisany do grupy ale nie musi się z nią
identyfikować, utożsamiać;
przynależność subiektywna - członek identyfikuje się z grupą, akceptuje jej wartości, zasady działania,
solidaryzuje się z nią.
Każdy należy do wielu grup, lecz z jedną identyfikuje się najpełniej w sensie subiektywnym - z grupą
odniesienia. Grupą odniesienia może być grupa, której jednostka jest uczestnikiem, jak i ta, do której nie
należy.
grupa odniesienia - grupa, z którą jesteśmy silnie związani emocjonalnie, która jest dla nas
najważniejsza, jest dla nas źródłem formułowania opinii, norm, wartości, wzorów zachowań,
porównywania i oceny własnych zachowań.
Grupy odniesienia bywają zarówno grupami odniesienia pozytywnego, jak i negatywnego. Jednostka ma
zazwyczaj więcej niż jedną grupę odniesienia.
Grupa odniesienia spełnia trzy funkcje:
- normatywną (określanie właściwych zachowań);
- porównawczą (wzór do naśladowania);
- audytoryjną (ocena sensowności zachowań).
RODZAJE GRUP SPOŁECZNYCH
1. Ze względu na kryterium strukturalne:
grupy małe - posiadają prostą strukturę, składają się z niewielkiej liczby osób, nie posiadają podgrup,
stosunki społeczne przebiegają tu na zasadzie “face - to - face”;
grupy duże - posiadają złożoną strukturę, dużą liczbę członków, którzy często nie kontaktują się ze sobą
w sposób bezpośredni.
2. Ze względu na kryterium stopnia zorganizowania:
grupy nieformalne - zazwyczaj małe, spontaniczne, w ich obrębie
zaspokajane są podstawowe potrzeby i dążenia jednostek. Poprzez uczestnictwo w nich jednostka uczy
się sposobów zachowań, kształtuje swe postawy, aspiracje życiowe, kształtuje swoją osobowość;
grupy formalne – celowe, zamierzone, oparte na sformalizowanej organizacji
określonej prawem, regulujące dokładnie działania swych członków (każda grupa wtórna jest zarazem
grupą formalną). Jednostka uczestniczy w nich trochę jak bezosobowy personel zajmując pewne pozycje i
wykonując pewne role.
3. Ze względu na kryterium więzi łączącej członków:
grupy pierwotne – niewielkie, nieformalne, spontaniczne, o bezpośrednich kontaktach i interakcjach,
stosunki osobowe, więź oparta na silnych związkach o charakterze emocjonalnym;
Odgrywają one podstawową rolę w procesie socjalizacji pierwotnej, ich wpływ socjalizacyjny jest
najsilniejszy. Jednostka uczestniczy w nich “całą sobą”. Członków grupy łączą stosunki osobowe, gdzie
druga osoba ma wartość autoteliczną, a relacje z nią są celem samym w sobie. Występuje tu silne
zaangażowanie emocjonalne jednostki w sprawy grupy, ma ona silne poczucie jedności i wspólnoty z
grupą. Członkowie grup pierwotnych dużo o sobie wiedzą i dbają o wzajemne dobro. Interakcje mają tu
charakter bezpośredni i osobisty i są niezmiernie intensywne. W ich obrębie realizowane są wszystkie
psychiczne, emocjonalne potrzeby jednostki.
grupy wtórne – liczą wielu członków, kontakty anonimowe, często publiczne, stosunki pośrednie i
sformalizowane, więź rzeczowa wynikająca ze ściśle określonego celu przyjętego do realizacji.
Powstają w określonym celu, a ich trwałość ma charakter okresowy, nie wywierają trwałego wpływu
na swych członków. Związki między członkami nie są osobiste, interakcje dotyczą głównie działań
grupowych, nie przejawiają oni chęci pogłębienia wiedzy na swój temat.
NORMY GRUPOWE
norma grupowa - przepis, zasada określająca w jaki sposób powinien zachować się (lub też nie) członek
danej grupy, pełniący w niej określoną rolę i zajmujący określoną pozycję społeczną, obowiązują
wszystkich członków grupy, niezależnie od zajmowanej przez nich pozycji, ale założenie to nie zawsze
jest do końca realizowane. Mają pewien zakres obowiązujących zachowań a nie tylko jedno określone
zachowanie.
Źródła powstania norm:
zewnętrzne - przenoszone przez członków z grupy do grupy, narzucone przez daną kulturę, lub jako
element większej organizacji;
wewnętrzne - wynik procesów wewnątrzgrupowych interakcji - wzajemnego oddziaływania członków
danej grupy na siebie.
KONFORMIZM GRUPOWY.
Skutkiem oddziaływania norm grupowych na jednostkę jest zjawisko konformizmu.
I konformizm - zgodność, zbieżność między członkami grupy, dotycząca norm, postaw i zachowań
prowadząca w konsekwencji do podobieństwa
zachowań i opinii - uniformizm.
II konformizm - poddawanie się naciskowi grupy. Zmiana zachowań lub poglądów (opinii) danej osoby
spowodowana rzeczywistym lub wyobrażonym naciskiem ze strony jakiejś osoby lub grupy osób.
Można mówić o występowaniu dwóch rodzajów nacisków grupowych i ich skutków:
- internalizacja norm grupowych - osoby wysoko oceniające grupę;
- nacisk bezpośredni poprzez system kar i nagród - osoby nisko oceniające własną grupę, słabo z nią
związane.
CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA NASILENIE LUB OSŁABIENIE KONFORMIZMU.
A) Cechy i skład grupy wywierającej nacisk.
- jednomyślność grupy;
- wielkość grupy - im większa tym większy jest, do pewnej wielkości, stopień konformizmu;
- stopień kompetencji członków grupy w dziedzinie, w której następuje próba konformizowana jednostki;
- obecność w grupie osób znaczących dla jednostki;
- podobieństwo członków grupy pod jakimś względem do osoby, na którą wywierany jest nacisk;
- spoistość grupy, uzależniona od jej atrakcyjności.
B) Cechy zadania lub sprawy, której dotyczy nacisk grupowy.
- im mniej jasne jest zadanie lub sprawa, tym nacisk na jednostkę
jest bardziej skuteczny;
- im większa trudność zadania tym większa tendencja do poszukiwania wskazówek u innych osób;
- efektywność nacisku grupowego jest mniejsza, gdy dotyczy on spraw związanych z normami
społecznymi, niż w przypadku spraw o charakterze informacyjnym.
C) Cechy osób, na które wywierany jest nacisk wpływające na osiąganie konformizmu:
- płeć (kobiety łatwiej);
- twórcze myślenie;
- osoby posiadające zdolność abstrakcyjnego;
- wiara we własne siły;
- przekonanie o własnych kompetencjach w dziedzinie, której dotyczy nacisk;
- pozycja członka w grupie oraz jego akceptacja i uznanie (najmniej konformistyczne są osoby
najbardziej akceptowane lub ci w ogóle nie akceptowani; najbardziej konformistyczni są ci akceptowani
w średnim stopniu i najsłabiej akceptowani, ale nie odrzucani);
- potrzeba dominacji nad innymi oraz niezależności.
NASTĘPSTWA WPŁYWU SPOŁECZNEGO:
1. Uleganie - osoba kieruje się pragnieniem uniknięcia kary lub uzyskania nagrody, najmniej trwałe trwa
dopóki trwa obietnica nagrody bądź groźba kary, efekty najbardziej powierzchowne.
2. Identyfikacja - wywołana pragnieniem danej jednostki, by być podobną pod jakimś względem do
osoby, od której oddziaływanie pochodzi. Jednostka akceptuje wpływ, ponieważ chce pozyskać lub
utrzymać satysfakcjonujący ją związek, zaczyna wierzyć, choć niezbyt mocno, w opinie i poglądy i
akceptować zachowania, które realizuje. Decydującym komponentem jest tu atrakcyjność (nie tylko
fizyczna) osoby, z którą się identyfikujemy.
3. Internalizacja - najbardziej trwała, wywołana akceptacją samej treści wpływu, pełniącego wobec
jednostki funkcje gratyfikacyjne. Motywem jest tu pragnienie, aby mieć rację. Normy i wartości
akceptujemy i włączamy w nasz system norm i wartości uważając, iż jest on niezależny od wpływu
społecznego. Ważną rolę odgrywa tutaj autorytet osoby, od której pochodzą określone treści wpływu
społecznego.
STYLE KIEROWANIA GRUPAMI
Styl autokratyczny.
Kierownik sam określa cele grupowe i czynności związane z ich realizacją. Członkowie grupy nie biorą
udziału w podejmowaniu decyzji, znają tylko cząstkowe zadania i nie mają wpływu na to co kto będzie
robił. Kierownik nie wyjaśnia przesłanek swoich decyzji, zwraca się do członków grupy poprzez rozkazy
i polecenia, jego oceny mają charakter arbitralny i nie są uzasadniane, nie bierze on udziału w pracy
grupy, a oceniając ją stosuje częściej kary niż nagrody.
Styl demokratyczny.
Kierownik zachęca członków grupy do podejmowania decyzji związanych z realizacją celów grupy i
doborem środków do ich wykonania. W przypadku trudności nie ocenia lecz proponuje alternatywne
formy rozwiązania, grupa sama decyduje o wyborze jednej z możliwości oraz o podziale czynności
miedzy członków. Kierownik stara się w sposób obiektywny formułować pochwały lub nagany, z
odwołaniem do faktów, pracuje z grupą lecz nie wykonuje zbyt wielu czynności.
Styl liberalny.
Kierownik pozostawia członkom grupy całkowitą swobodę w zakresie podejmowania decyzji, nie
uczestniczy w pracy, przekazuje informacje grupie tylko, gdy sama o to wyraźnie prosi, unika komentarzy
na temat pracy i ocen pracowników.
RODZINA JAKO PRZYKŁAD GRUPY PIERWOTNEJ
Podstawowa grupa społeczna. Posiada wszystkie cechy grupy pierwotnej.
Rodzina leży w kręgu zainteresowań socjologów jako instytucja kontrolująca proces reprodukcji
czysto biologicznej – gatunku ludzkiego, jak i reprodukcji społeczno – kulturowej członków danej
zbiorowości i uczestników danej kultury.
rodzina - grupa złożona z osób połączonych ze sobą stosunkiem małżeństwa i rodzicielstwa (niekiedy
stosunkiem adopcji).
Cechy charakterystyczne rodziny jako grupy społecznej:
-
występuje we wszystkich znanych typach społeczeństw;
-
członkami stajemy się w momencie narodzin (nie wybieramy jej sami);
-
jedyna grupa, która rozszerza się od wewnątrz, a nie poprzez dołączanie
nowych członków, dostarcza członków dla innych grup społecznych;
-
powstaje zazwyczaj na podstawie pożądania seksualnego i przywiązania emocjonalnego;
-
członkowie rodziny połączeni są więzią osobistą, emocjonalną, występują
częste trwałe kontakty bezpośrednie;
-
wpływa najbardziej na kształtowanie się osobowości jednostki;
-
kształtuje własne środowisko kulturowe, styl życia, zwyczaje, nawyki, słownictwo;
-
prowadzi najbardziej skuteczną i silną nieformalną kontrolę.
Rodzina odznacza się silną spójnością wewnętrzną, o której decydują następujące czynniki:
wewnętrzne - uczucia (miłość i przywiązanie emocjonalne małżonków oraz rodziców i dzieci),
wzajemny szacunek, solidarność, dążenie do
intymności, poczucie zaufania, bezpieczeństwa;
zewnętrzne - różne formy kontroli społecznej, lęk przed opinią publiczną, dążenie do uzyskania uznania
społecznego za wzorowe wykonywanie zadań małżeńskich.
ZADANIA I FUNKCJE RODZINY
Dwa podstawowe zadania:
1. Utrzymanie ciągłości biologicznej.
2. Utrzymanie ciągłości kulturowej: przekaz dziedzictwa kulturowego
szerszych grup.
Funkcje rodziny wg. Szczepańskiego:
prokreacyjna - rodzenie, pielęgnacja, kształcenie i wychowywanie dzieci;
socjalizacyjna – przygotowywanie dzieci do samodzielnego pełnienia ról
społecznych, kształtowanie ich osobowości, wprowadzanie w świat kultury społeczeństwa, wiąże się z
wychowywaniem;
utrzymanie równowagi emocjonalnej - zaspokojenie potrzeb psychicznych członków rodziny, ochrona i
wsparcie emocjonalne;
ekonomiczna – zapewnienie materialnych środków do życia, prowadzenie
gospodarstwa domowego, gromadzenie majątku, kumulowanie bogactwa, zabezpieczenie bytu dzieciom,
zabezpieczenie starości;
nadawanie pozycji społecznej dzieciom – sytuowanie w przestrzeni społecznej i określanie społecznej
tożsamości, im bardziej otwarte społeczeństwo tym funkcja ta jest luźniej realizowana i odwrotnie;
kontrola społeczna - nad postępowaniem członków, a przede wszystkim młodego pokolenia,
zapobieganie odchyleniom od przyjętych w danym społeczeństwie norm we wszystkich prawie
dziedzinach życia.
Wszystkie wymienione funkcje rodzina spełnia we wszystkich typach społeczeństw. Jednakże sposób
realizowania tych funkcji zależy od ustroju społecznego, politycznego, gospodarczego, religii oraz od
stanu rozwoju cywilizacyjnego danego społeczeństwa.
TYPY I FORMY RODZINY.
Rodzina nuklearna - dwie dorosłe osoby i dzieci własne lub adoptowane.
Dominację tej formy rodziny w ostatnich latach osłabia rosnąca liczba rodzin z jednym rodzicem (rodzina
niepełna), rodzin bezdzietnych (rodzina niepełna) oraz związków partnerskich par homoseksualnych,
które są funkcjonalnymi odpowiednikami małżeństwa.
Dwa podtypy rodziny nuklearnej:
- rodzina nuklearna określająca orientację życiową (rodzina pochodzenia) - przychodzimy w niej na
świat i mamy status dziecka, wpływa na naszą podstawową orientację życiową;
- rodzina nuklearna zapewniająca prokreację – zakładamy ją i mamy tu status dorosłego.
rodzina poszerzona, wielopokoleniowa - obejmuje przynajmniej trzy pokolenia w linii prostej.
TYPY MAŁŻEŃSTW ZE WZGLĘDU NA DOBÓR PARTNERA:
Wybór partnera określają dwie podstawowe i uniwersalne reguły:
egzogamia - wskazuje kategorie osób, jakich nie można zaakceptować jako partnerów w związku
małżeńskim (lub seksualnym). Najbardziej powszechną formą tej reguły jest zakaz kazirodztwa
(utrzymywania stosunków seksualnych z własnym rodzeństwem, rodzicami i swoimi dziećmi);
endogamia - określa kategorie osób, z którymi małżeństwo jest nie tylko dozwolone, ale i popierane
społecznie. w wielu społeczeństwach, zwłaszcza małych granice endogamii pokrywają się z granicami
społeczeństwa. W dużych, złożonych społeczeństwach reguły endogamii odnoszą się do podobnych pod
względem rasowym, religijnym, etnicznym i klasowym.
Reguły endogamii i egzogamii są stosowane jednocześnie i określają tzw. „pole wybieralności”, czyli
zespół usankcjonowanych społecznie potencjalnych partnerów małżeńskich.
Wśród znanych sposobów doboru współmałżonka wymienia się:
małżeństwo przez pojmanie - najrzadziej występująca forma. W społeczeństwach o niewielkiej liczbie
kobiet dokonuje
się uprowadzenia partnerki z innych społeczeństw;
małżeństwo przez zakup - zapłatą może być posag, jaki wnosi panna młoda czy jej rodzina, albo opłata,
jaką mężczyzna uiszcza rodzinie żony;
małżeństwo przez umowę rodzin - zawarcie związku małżeńskiego ustalają rodziny mężczyzny i
kobiety;
małżeństwo za zgodą obu stron - najbardziej współcześnie znana forma wyboru partnera. Decyzja
należy do dwóch jednostek.
TYPY MAŁŻEŃSTW ZE WZGLĘDU NA SKŁAD ZWIĄZKU:
monogamia - jedna kobieta z jednym mężczyzną;
poligamia:
poliandria - jedna kobieta i wielu mężczyzn;
poligynia - jeden mężczyzna i wiele kobiet;
małżeństwo grupowe - dwóch lub więcej mężczyzn pozostaje w związku małżeńskim z dwoma lub
więcej kobietami.
TYPY RODZIN ZE WZGLĘDU NA SYSTEM USTALANIA POCHODZENIA I DZIEDZICZENIA:
pochodzenie unilinearne - w linii jednego z rodziców:
patrylinearne - opiera się na linii męskiej;
matrylinearne - opiera się na linii żeńskiej;
pochodzenie nieunilinearne - uwzględnia zarówno męskich jak i żeńskich przodków w rodzinie:
bilateralne - według przodków płci żeńskiej i męskiej zarówno po stronie
ojca, jak i matki;
podwójne - według mężczyzn (nie kobiety) ze strony ojca i kobiet (nie
mężczyzn) ze strony matki.
zasada primogenitury - dziedziczenia całego majątku rodziców przez najstarszego syna.
TYPY RODZIN ZE WZGLĘDU NA MIEJSCE ZAMIESZKANIA:
zamieszkanie patrylokalne - najczęściej spotykane, młoda para osiada w miejscu zamieszkania
mężczyzny lub w jego pobliżu;
zamieszkanie matrylokalne - para małżeńska rozpoczyna życie w miejscu zamieszkania rodziny kobiety
lub w jego pobliżu;
zamieszkanie bilokalne - nowa rodzina wybiera miejsce zamieszkania z którąś z rodzin lub mieszkanie
w pobliżu;
zamieszkanie neolokalne - nowożeńcy sami wybierają miejsce zamieszkania niezależnie od tego, gdzie
znajdują się domy ich rodzin pochodzenia.
TYPY RODZIN ZE WZGLĘDU NA PODZIAŁ WŁADZY:
patriarchat - dominującą rolę odgrywa mężczyzna;
matriarchat - dominującą rolę odgrywa kobieta;
egalitaryzm - autorytet pod względem prawnym i moralnym mają oboje małżonkowie (rodzina
partnerska).
EUROPEJSKA RODZINA W EPOCE PRZEDPRZEMYSŁOWEJ:
-
rodzina rozszerzona tworząca gospodarstwo domowe postrzegana jako elementarna cząstka
społeczeństwa;
-
„głowa rodziny” – władza absolutna;
-
nieformalna kontrola sąsiedzka;
-
dobór małżeński ze względu na usytuowanie społeczne;
-
przemieszczanie się dzieci – adopcja – z ubogich rodzin wielodzietnych do bezdzietnych rodzi
bogatych;
-
ojciec – praca zawodowa i obowiązki ojcowskie - wychowywał dzieci;
-
żona – pracownik rodzinnej jednostki produkcyjnej, a nie opiekunka dzieci;
-
drugorzędne miejsce dzieci w rodzinie – siła robocza.
RODZINA W SPOŁECZEŃSTWIE PRZEMYSŁOWYM:
-
wpływ rozwoju kapitalizmu i społeczeństwa przemysłowego;
-
wydłuża się długość życia ludzkiego i spada umieralność dzieci;
-
rodzina zmniejsza się i przybiera postać rodziny nuklearnej;
-
małżeństwo w wyniku indywidualnych decyzji;
-
podstawą egzystencji rodziny praca najemna;
-
podstawowa rola ojca – dostarczanie środków finansowych na utrzymanie rodziny – wychowywanie
dzieci schodzi na dalszy plan;
-
nadal patriarchalna władza w rodzinie;
-
macierzyństwo i opieka nad dziećmi – podstawowa rola kobiety;
-
emocjonalny stosunek do dzieci, inwestowanie w ich wykształcenie;
-
pojęcie dzieciństwa – gdzie nie ma pracy ale jest obowiązek nauki;
-
nowe formy kontroli formalnej – państwo a nie sąsiedzi;
-
organizacje formalne zastępują niektóre funkcje rodziny.
RODZINA WSPÓŁCZESNA:
-
rozluźnienie związku między życiem seksualnym, małżeństwem i reprodukcją;
-
zmierzch władzy patriarchalnej – emancypacja kobiet (rodzina partnerska);
-
poszerza się zakres władzy państwa nad rodziną – odbieranie praw rodzicielskich, zasiłki socjalne,
system podatkowy;
-
małżeństwo w wyniku indywidualnych decyzji;
-
kruchość małżeństwa, kryzys – rozwody – związki nieformalne;
-
indywidualizm – nastawienie na szczęście jednostki a nie rodziny;
-
zwiększenie roli i władzy matki w rodzinie;
-
wzrost dzieci ze związków pozamałżeńskich;
-
umacnianie się autonomicznej pozycji dziecka w rodzinie – dobro dziecka nadrzędnym celem rodziny
– obowiązki rodziców przewyższają ich prawa wobec dzieci (dzieci coraz bardziej kosztowne, jest ich
coraz mniej.
