Dr n. hum. Bartosz Abramowicz
Konspekt kursu zajęciowego
„Socjologia zdrowia i choroby” (15 godz.)
1.Geneza i przedmiot socjologii medycyny
- potrzeba odczuwana przez świat medycyny rozszerzenia dotychczasowych stricte biologicznych zainteresowań człowiekiem na sferę jego psychospołecznego funkcjonowania z uwagi na:
dostrzeżenie równorzędnego znaczenia czynników:
biologicznych, 2) psychicznych (psychologicznych) i 3) kulturowych
a także: narastanie częstości występowania chorób przewlekłych, rozwój psychiatrii, medycyny psychosomatycznej, epidemiologii, gerontologii jako czynniki skłaniające świat medyczny ku analizom uwzględniającym społeczno-kulturowy wymiar zdrowia i choroby; zerwanie z abstrakcyjnym, oderwanym od konkretnych warunków definiowaniem zdrowia i choroby
- przeobrażenia w filozofii medycyny: humanizacja podejścia do pacjenta, ujęcie holistyczne; stopniowa ewolucja od socjologii choroby i człowieka chorego do socjologii zdrowia
- „podwójna tożsamość” socjologii medycyny:
studia nad szerokorozumianym systemem medycznym
badanie życia społecznego w jego przejawach związanych ze zjawiskami zdrowia i choroby
- początek powstania socjologii medycyny - lata 50/60 XX w.; „ojciec” socjologii medycyny - Bernard Stern (1951 r. - sformułowanie podstaw subdyscypliny)
- uczeń Sterna - Robert Straus w 1958 r. dokonał podziału na:
1) socjologię medycyny i 2) socjologię w medycynie
- od lat 70. XX w. na Zachodzie „poglądy antymedyczne” jako fragment szerszej krytyki społeczeństwa przemysłowego, cywilizacji konsumpcyjnej i komercjalizacji medycyny:
medycyna postrzegana jako czynnik potencjalnie zagrażający zdrowiu z uwagi na stechnicyzowanie, biurokratyzację i ukierunkowanie na zysk; zarzuty celowego nakręcania spirali kosztów leczenia
wezwania do poddania systemu medycznego społecznemu osądowi i kontroli ze strony szerokich rzesz odbiorców usług lekarskich
- efekty tych wspomnianych wyżej przewartościowań w rozumieniu medycyny:
demedykalizacja życia ludzkiego
poszukiwania pomocy u przedstawicieli medycyny nieoficjalnej
symptomy przejmowania przez ludzi większej odpowiedzialności za własne zdrowie, odkrywania własnych możliwości sprawczych
zmiana oczekiwań i potrzeb pacjentów w zakresie usług medycznych na skutek wzrostu wiedzy medycznej
2. Zdrowie i choroba jako zjawiska społeczne - wybrane koncepcje badawcze
- typologia definicji/koncepcji zdrowia:
ujęcie biomedyczne
ujęcie WHO
angielskie terminy określające chorobę, wpisujące się w wymiary zdrowia ujmowane przez definicję WHO:
disease, 2) illness, 3) sickness
ujecie socjoekologiczne (społeczno-ekologiczne)
ujęcie socjologiczne (społeczne)
podejście makro - stosowane w analizie epidemiologicznej, obejmującej stan zdrowia i jego wskaźniki, zwykle o „negatywnym” charakterze (umieralność, chorobowość, zapadalność etc.) w dużych populacjach oraz przy porównywaniu tych wskaźników między różnymi krajami
podejście mikro - stosowane w analizie przyczyn/etiologii choroby konkretnej jednostki. Uwaga badaczy koncentruje się tu na wskazaniu czynników indywidualnego ryzyka (w tym: styl życia, uwarunkowania genetyczne, rodzaj wykonywanej pracy), które wpisuje się przede wszystkim w kategorię roli społecznej
Badania pokazują, że w związku z realizacją ról mogą wystąpić sytuacje mające niekorzystny wpływ na zdrowie i samopoczucie człowieka (nadmiar ról, nagła utrata ról, konflikt ról)
3.Rola chorego a rola pacjenta
- przełomowy moment w socjologii medycyny - publikacja książki The Social System (1951 r.) socjologa Talcotta Parsonsa, przedstawiciela funkcjonalizmu
nawiązanie do zagadnień dewiacji i kontroli społecznej
choroba jako stan charakteryzowany przez pewne ogólne zakłócenia umiejętności zgodnego z przyjętymi oczekiwaniami pełnienia ról
system opieki medycznej jako arbiter, czynnik kontroli społecznej, oceny tego co normalne/zdrowe a co chore lub podpadające po kategorię przestępstwa
- Parsonsa 4 specyficzne cechy roli chorego: ….
- krytyka koncepcji chorego Parsonsa: …..
- rola pacjenta - sekwencja stawania się nim, relacje między pacjentem a lekarzem
- cechy roli pacjenta (całościowość, bierność, afektywność, zależność)
- zachowania w roli chorego - typologia M. Jarosz
1) zaprzeczenie, 2) pomniejszanie, 3) akceptacja, 4) wyolbrzymianie
- w zależności od znaczenia jakie chory przypisuje chorobie, możemy mieć do czynienia z różnym jej traktowaniem:
1) choroba jako wyzwanie, 2) choroba jako kara: a) zasłużona b) niesprawiedliwa, 3) choroba jako wróg, 4) choroba jako ulga
- konsumeryzm - propozycje przeformułowania dotychczasowej wizji roli pacjenta:
nacisk na aktywną postawę pacjenta, zrywającego z rolą biernego biorcy usług medycznych
system ochrony zdrowia traktowany jako zwykły sektor rynkowy, gdzie należy wykorzystywać ideologię ruchu konsumenckiego
zdobywanie wiedzy przez pacjenta/ potencjalnych pacjentów (zdrowych) jako podstawa przyszłej postulowanej aktywnej postawy
- koncepcja Alfreda Schutza - wpływ socjologii fenomenologicznej
choroba jako rzeczywistość życia codziennego; próba odpowiedzi na pytanie jak choroba wpływa na relacje jednostki ze światem zewnętrznym i jak zmienia postrzeganie i odbiór tego świata - główne założenia: ….
4. Zachowania w zdrowiu i chorobie
- kulturowe uwarunkowania zdrowia i choroby - różnice w postrzeganiu i wyrażaniu objawów dotyczących tych samych chorób np. u Arabek i Amerykanek (przykład bólów menstruacyjnych)
- różne postawy i zachowania wobec choroby:
1) reakcja religijna, 2) reakcja magiczna, 3) reakcja opiekuńczo-pielęgnacyjna, 4) reakcja medyczna (instrumentalna)
- choroba jako zjawisko społeczne
4 grupy przyczyn chorób wg. Firkowskiej-Mankiewicz:
1) ekonomiczno-społeczne, 2) biomedyczne, 3) psychosomatyczne eksponowanie sfery psychicznej, 4) inne
5.Kulturowe oraz społeczno-demograficzne uwarunkowania zdrowia i choroby
- analizowane zmienne:
płeć, wiek, wykształcenie, sytuacja materialna, stan cywilny, miejsce zamieszkania
6. Zachowania zdrowotne; zdrowie jako wartość deklarowana a realizowana
- zachowania medyczne a zachowania zdrowotne (pro- i antyzdrowotne)
- wzory kulturowe i socjalizacja jako czynniki kształtujące zachowania pro- i antyzdrowotne
- 5 klas zachowań prozdrowotnych wg. J. Wardl'a i A. Steptoe'a:
1) unikanie używek, 2) pozytywne praktyki zdrowotne (ćwiczenia fizyczne, odpowiednia liczba godzin snu, higiena zębów etc.), 3) zwyczaje żywieniowe, 4) bezpieczne prowadzenie samochodu, 5) zachowania związane z działalnością prewencyjną
- zdrowie jako wartość deklarowana i realizowana
zdrowie jako cel
zdrowie jako środek do celu
7.Socjomedyczne wskaźniki stanu zdrowia; przykłady skal
- socjomedyczne wskaźniki jako miara wpływu choroby na pełnienie ról społecznych :
próba wyjścia poza wskaźniki „negatywne”, nacisk na kategorię „ograniczonej sprawności społecznej” rozumianej jako niemożność wykonywania zwyczajowych czynności właściwej danej osobie mieszczącej się w określonej grupie wiekowej/zawodowej, prowadzącej określony tryb życia itp.
ustalenie co należy do „zwyczajowych” czynności charakterystycznych dla poszczególnych grup osób bywa jednak problematyczne
- najpopularniejsze: mierniki sprawności czynnościowej określające zdolność wykonywania działań ukierunkowanych na zaspokajanie podstawowych potrzeb życiowych (spożywanie posiłków, poruszanie się, samodzielne ubieranie się, czynności higieniczno-toaletowe, wykonywanie lekkich prac domowych etc.)
- wskaźniki występują zwykle w formie skal - wystopniowują samodzielność/uzależnienie od innych osób przy realizacji ww. czynności
- koniecznym jest pamiętać, że na normy „ruchliwości”/sprawności wpływają środowiskowe normy obyczajowe i kulturowe (np. kobieta nie zawsze powinna podróżować samodzielnie w niektórych krajach arabskich)
- kwestia socjomedycznych wskaźników oceny stanu zdrowia u osób starszych
rola subiektywnych odczuć i bólu wyimaginowanego jako czynników wpływających na realne zachowania oraz samopoczucie seniorów
8.Gerontologia społeczna- przedmiot badań i orientacje teoretyczne
- od połowy XX w. zainteresowanie ludźmi starymi ze strony socjologii, na skutek zmieniającej się sytuacji demograficznej (spadek stopy urodzeń, wydłużenie średniej trwania życia ludzkiego), co zrodziło wiele problemów natury medycznej, ekonomicznej, socjalnej, psychospołecznej
- wyłonienie się interdyscyplinarnej gałęzi wiedzy - gerontologii (a w ramach niej: gerontologii społecznej)
- orientacje teoretyczne w analizach osób starszych:
nurt strukturalistyczny
teorie wyłączania (jako pierwsi: E. Cumming, W. Henry, 1961 r.)
teorie aktywności (R. Havighurst, R. Albrecht, R. Cavan)
nurt interakcjonistyczny
teorie wymiany (do badań nad osobami starszymi zastosowana przez J. Martina, 1971 r.)
teoria naznaczania społecznego
inne orientacje
perspektywa biegu (linii, cyklu) życia
teorie modernizacji
L. Rosenmayr - jego „optymistyczna” wizja w ramach postmodernizmu
9. Niepełnosprawność i rehabilitacja - wybrane zagadnienia
- w socjologicznym ujęciu niepełnosprawności zwykle 2 współwystępujące komponenty:
istnienie uszkodzeń/ograniczeń funkcjonalnych organizmu
wynikające z nich skutki dla funkcjonowania społecznego osób nimi dotkniętych
- niepełnosprawność biologiczna a niepełnosprawność prawna
- 3 kategorie osób niepełnosprawnych:
1) n. fizyczna, 2) n. sensoryczna, 3) n. umysłowa
bywają osoby z tzw. zaburzeniami sprzężonymi (np. głuchoniewidome lub z mózgowym porażeniem dziecięcym i jednocześnie niesłyszące)
- problematyczny związek między niepełnosprawnością a chorobami przewlekłymi i terminalnymi
- przegląd ujęć wielu autorów (dokonany m.in. przez Trieschmanna i Silvera oraz Wortmana) dotyczących subiektywnych reakcji emocjonalnych człowieka na sytuację związaną z nagłą niepełnosprawnością pozwoliły stwierdzić, iż dominująca wizją w literaturze przedmiotu jest koncepcja stadiów - przekonanie, że istnieje możliwy do przewidzenia styl reagowania na sytuacje kryzysowe
- teoria stadialna wg. Cohn:
1) szok, 2) oczekiwanie wyleczenia, 3) opłakiwanie straty, 4) zachowania obronne i neurotyczne, 5) końcowe przystosowanie
- postawy wobec niepełnosprawnych - bariery społeczne (nie zaś architektoniczne) jako dominujące;
Menninger - negatywne postawy wobec niepełnosprawnych wynikają z powszechnego utożsamiania ciała i ducha (uszkodzone ciało to zdaniem wielu także uszkodzony umysł)
Siller i Chipman - przypisywanie pejoratywnych cech emocjonalnych niepełnosprawnym wynika z:
awersji estetyczno-seksualnej, 2) skrępowania w obcowaniu z niepełnosprawnymi, 3) obawy przez ciężarem odpowiedzialności za utrzymywanie z nimi kontaktu, 4) poczucia winy („ja jestem zdrowy”)
- idea rehabilitacji - początek XX w.
Douglas Mallurtie - użył po raz pierwszy pojęcia „rehabilitacja” w 1919 r. w kontekście przystosowania do życia inwalidów wojennych z okresu I wojny światowej
- cechy rehabilitacji jako procesu, wg. W. Degi:
1) powszechność, 2) wczesność, 3) kompleksowość, 4) ciągłość
- typy rehabilitacji: 1) medyczna (lecznicza), 2) społeczna, 3) zawodowa
niejednoznaczny status rehabilitacji psychologicznej
10.Rodzina a problemy zdrowia i choroby; typy relacji opiekuńczych
- funkcja opiekuńczo-zabezpieczająca (pielęgnacyjna) uważana jest w socjologii za jedną z podstawowych spełnianych przez rodzinę jako instytucję społeczną
- obecnie w socjologii medycyny to właśnie w rodzinie upatruje się drugiego (po samym pacjencie) partnera lekarza/medycyny w procesie leczniczym
- patogeneza chorób psychicznych - wśród pierwszych 15 najbardziej stresogennych zdarzeń na skali wydarzeń życiowych wg. Holmesa i Rahe'a aż 8 dotyczy rodziny :
pierwsze trzy wydarzenia: śmierć współmałżonka - 100 pkt , rozwód - 73 pkt, separacja - 63 pkt
przyjmuje się obecnie założenie, że rodzina działa ochronie na zdrowie - ci którzy mają rodzinę są generalnie zdrowsi niż ci, którzy są jej pozbawieni
- 3 wymiary analizy związków między rodziną a zdrowiem:
znaczenie rodziny dla zdrowia jej członków - typy wzajemnych relacji między rodziną (zwłaszcza głównym opiekunem) a osobą chorą
poziom wydolności rodziny pod względem jej możliwości zabezpieczenia wystarczającej, oczekiwanej i wymaganej opieki/pielęgnacji
znaczenie choroby któregoś z członków rodziny dla funkcjonowania samej rodziny - zakres zmian jakie zachodzą w rodzinie w wyniku choroby
- rodzina jako najbliższe, naturalne środowisko, w którym przebywa chory: tworzy warunki i przestrzeń odpowiednią dla sytuacji chorowania, obserwuje objawy choroby, nadzoruje proces leczenia, daje wsparcie emocjonalne
choroba niesie z sobą zmiany w życiu rodzinnym, przekształca dotychczasową organizację życia (np. konieczność przejęcia dotychczasowych obowiązków wykonywanych dotąd przez osobę chorą) - możliwe zmiany w układzie pozycji i ról w rodzinie
rodzina jako łącznik między chorym a światem zewnętrznym, w tym: światem medycyny
rola wiedzy i przekonań członków rodziny osoby chorej wobec choroby w ogóle - dzielenie się radami, swoimi doświadczeniami, motywowanie/zniechęcanie do zażywania leków etc.
- wspieranie rodziny przez placówki służby zdrowia
- tendencja do ograniczania izolacji pacjentów od otoczenia (w tym: od rodziny) - poza wsparciem emocjonalnym rodzina chorego pełni w szpitalu także inne role (np. proste czynności higieniczne, przynoszenie leków i jedzenia, rozmowy z lekarzem)
- typy relacji opiekuńczych w rodzinie (proporcje między niezbędną opieką/pielęgnacją a faktycznie uzyskiwaną pomocą):
1) równowaga, 2) niedobór, 3) nadmiar (nadopiekuńczość)
- patologiczne typy relacji w rodzinie z osobą chorą:
1) wzajemne manipulowanie przez członków rodziny, 2) sytuacja fizycznego i/lub psychicznego znęcania się nad chorym, 3) nie zajmowanie się osobą chorą lub czynienie tego w sposób mocno wybiórczy
różne przyczyny tego stanu rzeczy: brak akceptacji osoby chorej, brak akceptacji siebie jako opiekuna osoby chorej, brak sił
skrajny przypadek - porzucenie rodziny
8