Socjologia

zdrowia i medycyny,

zdrowia i choroby

1

Czynniki sprzyjające wyłonieniu
się socjologii medycyny

Potrzeby społeczne

– postrzeganie

różnych zjawisk w kategoriach zdrowia i
choroby

Przemiany w medycynie jako nauce

–

pojęcie/teoria wieloprzyczynowości chorób
(choroby funkcjonalnej)

Przemiany demograficzne i w obrazie
chorób

(ludzie żyją coraz dłużej – to

zasługa także medycyny, ale coraz więcej
chorób przewlekłych)

Czynniki sprzyjające wyłonieniu
się socjologii medycyny

Powstanie uspołecznionego
systemu opieki medycznej

(demokratyzacja dostępu, ale i
uprzedmiotowienie relacji pacjent –
personel, zbiurokratyzowanie usług
medycznych)

Rozwój profilaktyki zdrowia

(zwrot ku

środowiskowym uwarunkowaniom
chorób)

Socjologia zdrowia i medycyny

Amerykańscy socjologowie (lata 50. XX w.)



Bernard Stern i Robert Straus:



Zainteresowali się medycyną jako instytucją, zdrowiem i
chorobami



Talcott Parsons



(Struktura społeczna a osobowość, Warszawa 1969)



Alfred Schütz



(O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej,

Kraków 2008)

Europejscy lekarze



Zwrócili uwagę na to, że medycyna nie jest w stanie
sprostać oczekiwaniom społecznym związanym ze
zwalczaniem chorób, profilaktyką zdrowia

4

Straus wyróżnił:

socjologię medycyny

,

tj. instytucji wraz z jej

aktorami

Instytucja: trwały element ładu społecznego (np. rodzina, własność,
prawo), uregulowana i usankcjonowana forma działalności (np. nauka,
szkolnictwo, sądownictwo, medycyna), uznany sposób rozwiązywania
problemów współpracy i współżycia (np. małżeństwo, rozwód, kredyt,
arbitraż), organizacje formalne pełniące w społeczeństwie określone
funkcje (np. szpital, więzienie, zakład produkcyjny, urząd).

socjologię w medycynie

,

tj. „na usługach”

medycyny, jako pomoc w rozstrzyganiu problemów
zdrowia i choroby

Podział już nieaktualny, bo zmieniła się
koncepcja zdrowia i choroby

Socjologia zdrowia i medycyny

Socjologia zdrowia i medycyny



Poprzedni

(stary) paradygmat (zespół

założeń) socjologii medycyny:



medycyna i jej zaplecze instytucjonalne
odpowiedzialne za zdrowie społeczeństwa i
poszczególnych obywateli.



Od lat 70. XX w.

obowiązuje „społeczno-

ekologiczny model zdrowia”.



Ujmuje on „człowieka jako dynamiczny system
wzajemnie ze sobą powiązanych elementów
biopsychospołecznych, wpisany w rzeczywistość
fizyczną, społeczna i kulturową”. Rzeczywistość ta
oddziałuje na człowieka, człowiek na rzeczywistość
(patrz realistyczna koncepcja jednostki ludzkiej)

6

Społeczno-ekologiczny model
zdrowia

Najważniejsza idea tego modelu:

„Celem promocji zdrowia jest wzmocnienie
potencjału zdrowotnego, a nie zapobieganie
chorobie”, bo im większy potencjał
zdrowotny, tym łatwiej jednostce i
społeczeństwu stawić czoła zmieniającym
się warunkom życia… (zarówno
przyrodniczym, jak i społecznym,
cywilizacyjnym…)

Społeczno-ekologiczny model
zdrowia –

czynniki społeczne

warunkują zdrowie w ok. 70
procentach

Społeczno-ekologiczny model
zdrowia –

definicja zdrowia

Zdrowie to „jak najdłuższa
możliwość samodzielnego,
aktywnego i twórczego życia bez
chorób i niepełnej sprawności albo
nawet razem z nimi, jeśli nie da się
ich wyeliminować”

/

Międzynarodowe Zgromadzenie Zdrowia, 1977

r./

Społeczno-ekologiczny model
zdrowia:

istota zagadnienia

a. społeczne funkcjonowanie człowieka/ludzi

podstawowym kryterium zdrowia (stan
choroby występuje wówczas, gdy człowiek
nie ma możliwości społecznego
funkcjonowania)

Zdrowie nie jest tu celem samym w sobie (nie jest
wartością autoteliczną), lecz środkiem, narzędziem
(czymś instrumentalnym) umożliwiającym
człowiekowi (społeczeństwu) realizację innych celów.

b. tym, co determinuje nasze zdrowie, jest

głównie układ czynników pozamedycznych

Konsekwencje nowego
paradygmatu

a.

Konieczność edukacji

b.

Zmiana warunków życia

c.

Zmiana priorytetów w ochronie zdrowia

(nie „chirurgia”, lecz podstawowa opieka zdrowotna

i promocja zdrowia)

d.

Dostrzeżenie znaczenia społeczno-

kulturowego kontekstu zdrowia i
choroby

(obowiązujących norm i wzorów

zachowań związanych ze zdrowiem, wymagających
ewentualnej zmiany, korekty…)

zob. szkolne sklepiki

Konsekwencje nowego
paradygmatu

e.

Wzrost roli pacjenta i tym samym

zmiana relacji pacjent – personel
medyczny

(większa autonomia, większe prawa,

ale i współodpowiedzialność...)

f.

Wzrost znaczenia nieprofesjonalnych

systemów opieki

(jednostkowych/rodzinnych)

Ivan Illich

:

chorwacko-austriacki myśliciel,

działający długie lata na Zachodzie,

obserwując

niewydolność dotychczasowego systemu opieki
zdrowotnej

, postulował:

•

Przerwać monopol medycyny

•

Wzmóc odpowiedzialność osobistą

Socjologiczne koncepcje zdrowia i
choroby:

funkcjonalistyczna koncepcja Talcotta
Parsonsa

Założenie:

zdrowie i choroba „stanami ocenianymi i uznawanymi
instytucjonalnie przez kulturę społeczeństw i ich
strukturę”

Definicja zdrowia:

to stan, w którym jednostka wykazuje optymalną
umiejętność efektywnego realizowania ról i zadań
wyznaczonych jej przez proces socjalizacji. To,
inaczej, możliwość wypełniania przez jednostkę

ról

i związanych z nimi zadań. Jest

wartością

jak

wykształcenie, kwalifikacje (zapewnia sukces)

Zdrowie psychiczne

– zdolność odgrywania roli

Zdrowie somatyczne

– zdolność wykonywania zadań

13

Pozycje i role społeczne

Pozycja

(

Ralph Linton – amerykański

antropolog kulturowy

) –

wiązka uprawnień i

obowiązków (oczekiwań)/trzeba ją

odróżnić od prestiżowej pozycji społecznej

Rola społeczna

– rodzaj, zakres i

wzory czynności, jakie jednostka wykonuje

czy powinna wykonywać w imieniu i na

rzecz grupy, wynikające z zajmowanej

przez nią pozycji społecznej (źródła ról:

charakter grupy, jej funkcje)

14

Funkcjonalistyczna koncepcja Talcotta
Parsonsa:

Co to dewiacja?

To, w sensie socjologicznym, odchylenie od norm
obowiązujących w danej grupie czy społeczeństwie

Z punktu widzenia systemu choroba
jest zjawiskiem niepożądanym (jest
dewiacją), bo:

•

uniemożliwia jednostce, zbiorowości pełnienie

spoczywających na nich ról społecznych (oznacza
więc łamanie norm społecznych –

patrz wyżej

)

•

w sytuacji, gdy chory ignoruje swój stan,

[choroba] wpływa destrukcyjnie na inne (zdrowe)
elementy systemu

(zob. regulamin postępowania w razie objawów grypy w
gimnazjum; zob. funkcja szpitala – izolatki, miejsca pełnej kontroli
nad chorym)

Charakterystyka roli chorego

Rola chorego to zinstytucjonalizowany typ roli

społecznej

a. system „uznaje”, że chory nie jest winien
swego stanu, i że choremu należy się fachowa pomoc
b. system „usprawiedliwia” więc chorego i
zwalnia od pełnienia spoczywających na nim ról
(system jednostkę izoluje, ale nie eliminuje)
c. w zamian system „oczekuje”, że chory uzna, iż
stan, w którym się znalazł, nie jest pożądany, i uczyni
wszystko, aby zeń wyjść
d. chory winien zaakceptować czasowo nową
rolę (chorego), zaprzestać pełnienia
dotychczasowych ról i podjąć działania zmierzające
do przywrócenia mu zdrowia

16

Medycyna jako instytucja
kontroli społecznej

Definicja:

kontrola społeczna

to system

zróżnicowanych środków

(przemoc fizyczna,

przymus ekonomiczny, perswazja,
ośmieszanie, plotka, pogarda, ostracyzm
czy też wykluczenie z grupy, oczywiście
przepisy prawa stanowiące zagrożenie
sankcją i kryterium stosowania sankcji przez
upoważnione do tego organa państwa,
także zinternalizowane normy)

, za pomocą

których społeczeństwo skłania jednostki
bądź grupy do posłuszeństwa,

tj.

konformizmu

.

17

Konformizm

to dostosowanie własnego

zachowania i sposobu myślenia do

zachowania i myślenia innych członków

danej zbiorowości

Powody/przyczyny konformizmu

1.

Naśladownictwo (konformizm „poznawczy”)

2.

Obawa przed karą

3.

Potrzeba akceptacji

Z punktu widzenia integralności zbiorowości

konformizm jej członków jest niezbędny

18

Pojęcie konformizmu

Sankcje w ramach kontroli
społecznej a medycyna jako
instytucja tej kontroli

Sankcje stosowane w ramach kontroli społecznej

mają na celu:

-

ukaranie sprawcy

(np. izolowanie, odseparowanie)

-

przywołanie go do porządku

-

ostrzeżenie innych

(oto, co się z wami stanie)

 

a.

medycyna

(jako podsystem systemu społecznego)

izoluje jednostki patologiczne i niebezpieczne dla
systemu (patrz przykład gimnazjum)

b.

medycyna

wychwytuje jednostki zdrowe

uchylające się od pełnienia narzuconych na nie ról
(spoczywających na nich ról) –

zob. lekarze orzecznicy

ZUS.

19

Choroba – dewiacja – teoria
naznaczenia
społecznego/etykietowania

Jeśli choroba to dewiacja,

człowiek nią

dotknięty zostaje niejako naznaczony;

jeśli dodatkowo choroba ta związana
jest z widomymi oznakami

, naznaczenie

przyjmuje charakter etykiety z hasłem „dewiant”;

pod taką etykietę podkłada się
najczęściej treści stereotypowe

; wtedy

osoba etykietowana zaczyna być postrzegana
stereotypowo...

Stereotyp:

jednostronny, upraszczający, często

negatywny obraz innej osoby, zbiorowości

20

Fenomenologiczna koncepcja choroby
Alfreda Schutza



Jeśli ujęcie Parsonsa

jest ujęciem z punktu

widzenia systemu społecznego i w odniesieniu
do niego, to...



...

koncepcja Schütza

uprawomocnia punkt

widzenia jednostki i jej otoczenia, także jej
postrzeganie świata i budowanie z nim relacji w
zależności od stanu: zdrowia lub choroby...



Schütz

podkreślał, że

interesuje się przede

wszystkim procesami „ustanawiania znaczenia i
rozmienia” zachodzącymi w jednostkach.
Interesuje się głównie motywami „ażeby”
(subiektywnymi), mniej „ponieważ” -
obiektywnymi.

21

Fenomenologiczna koncepcja
choroby Alfreda Schütza

•

„Wiem, że umrę, i boję się śmierci. To podstawowe

doświadczenie proponujemy nazwać

fundamentalnym lękiem. (…) Z fundamentalnego

lęku wyrastają liczne wzajemnie ze sobą powiązane

systemy nadziei i obaw, pożądań i zaspokojeń, które

każą człowiekowi (…) podejmować próby

opanowania świata, przezwyciężania przeszkód,

zamyślania projektów ich realizowania”

•

(1932, Fenomenologia świata społecznego, 1967)

a.

choroba zmienia recepcję świata

,

relacje ze

światem (w sensie fizycznym, psychicznym): albo na

krótko (jeśli ma ostry, lecz krótkotrwały przebieg),

albo na długo (czasem dożywotnio), jeśli jest

przewlekła...; innymi słowy – staje się pryzmatem,

przez który postrzegamy rzeczywistość i nasze z nią

relacje (czasem do końca życia)...

22

Fenomenologiczna koncepcja
choroby Alfreda Schütza

b.

choroba przypomina nam o naszym

ciele

, zaczynamy skupiać na nim swoją

uwagę...

c.

choroba modyfikuje, czasem wręcz

uniemożliwia pełnienie ról

dotychczas

przez człowieka pełnionych; sytuacja ta nie musi

być trwała, ale gdy wystąpi, zmusza chorego i jego

otoczenie do podjęcia działań zmierzających do

uwolnienia go od tego balastu

d.

choroba, modyfikując role, modyfikuje

też tożsamość

osobową i społeczną (w refleksji

człowieka pojawia się „ja - chory” i „ja – nie

mogący angażować się społecznie”)

23

Fenomenologiczna koncepcja

choroby Alfreda Schütza

e.

choroba osamotnia chorego

w jego

doznaniach; jeśli chce/musi artykułować

swój stan, ważne, aby znalazł kogoś,

kto będzie w stanie go wysłuchać,

zrozumieć, właściwie zinterpretować jego

komunikaty;

•

uwaga na różnice kulturowe pomiędzy

pacjentem a „stroną medyczną”

________________________________________________________________________________________________

Koncepcja trajektorii

Choroba jako sytuacja pogłębiającego się

cierpienia i ubezwłasnowolnienia...

24