!!!Socjologia zdrowia i choroby piel

Socjologia zdrowia i choroby

Kurs specjalizacyjny

Pielęgniarstwo ratunkowe

Przedmiot socjologii zdrowia

i choroby

Definicje zdrowia i choroby w uj

ciu socjologicznym

Uwarunkowania stanu zdrowia jednostki i rodziny

Pozytywne i negatywne wska

niki zdrowia oraz kryteria

zdrowia

Co socjologia ma wspólnego z medycyną?

Przez długi czas utrzymywało si

powszechne

przekonanie,

e zachowanie zdrowia zale

y od

efektywno

ci opieki lekarskiej opartej na

podstawach naukowych. Obecnie coraz
wyra

niej wyst

puje tendencja do cz

ęś

ciowego

przesuni

cia ci

ęż

aru odpowiedzialno

ci za

zdrowie z instytucji medycznych na samych
ludzi, znajduj

ca wyraz w podstawowym ha

promocji zdrowia „twoje zdrowie w twoich
r

kach". Kierunek ten wyzwolił szczególne

zainteresowanie stylem

ycia ró

nych grup

społecznych.

TU MAŁA DYGRESJA:

O SOCJOLOGII I SOCJOLOGACH

socjolog - kto to?

czego oczekuje si

od socjologii?

socjologia teoretyczna i empiryczna

Socjologia? Ja to wszystko wiem! Czyli o ró

nicy

pomi

dzy wiedz

potoczn

a wiedz

naukow

wiedza potoczna

wiedza naukowa

Uogólnienia na podstawie
pojedynczych wydarze

Brak odniesienia do teorii
Opiniom towarzysz

emocje

Uogólnienia na podstawie wielu
wydarze

z uwzgl

dnieniem tła

Odniesienie do teorii
Analizowanie bez emocji

Przedmiotem

socjologii medycyny

jest

wykrywanie

wyjaśnianie

pomocą swoistych dla tej nauki

pojęć, teorii i metod,

społecznych

prawidłowości warunkujących stan

zdrowia jednostek oraz całych

zbiorowości

, a także

wpływu

procesów społecznych na

funkcjonowanie współczesnej

medycyny.

Co jeszcze socjologia ma wspólnego
z medycyną?

Medycyna to instytucja społeczna w rozumieniu
socjologicznym, która charakteryzuje si

wyodr

bnionym i zorganizowanym typem

działalno

ci (tu: diagnozowanie chorób i ich leczenie; jej

przedmiotem - ludzie)

tym w odpowiednie formy organizacyjne

(przychodnie, szpitale itd.)

realizowanym przez zespół ludzi (lekarze, piel

gniarki,

czyli biały personel, ale nie tylko)

wykorzystuj

cych zestaw urz

dze

materialnych

rodków (budynki, aparatura, leki, odczynniki itp. itd.)

/Socjologia. Przewodnik encyklopedyczny/

Amerykanin

Robert Straus

(Bernard Stern)

rok 1957,

zaproponował

podział na:

•

„socjologi

medycyny”

(miała si

zajmowa

medycyn

jako instytucj

społeczn

wraz z jej aktorami) oraz…

•

„socjologi

w medycynie”

, tj. „na usługach” medycyny,

jako pomoc w rozstrzyganiu problemów zdrowia i
choroby (miała si

zajmowa

społecznymi warunkami

powstawania chorób);

Socjologia medycyny (R. Straus)

Socjologiczna wiedza,

koncepcje, teorie,

metody badania

rzeczywisto

Socjologiczne problemy

dotycz

ce zdrowia

i choroby

Socjologia zdrowia

Socjologia choroby

Zawody medyczne

Instytucje medyczne i organizacje ds.

zdrowia

Socjologia zawodów medycznych

Socjologia instytucji medycznych

Definicje zdrowia i choroby

w ujęciu socjologicznym

zdrowie

choroba

W my

l definicji

opracowanej przez M.
Kacprzaka, ujmuj

cej

zdrowie jako proces
dynamiczny, poj

cie to

oznacza nie tylko brak
choroby czy niedomagania,
lecz tak

e dobre

samopoczucie oraz taki
stopie

przystosowania si

biologicznego i społecznego
do

rodowiska, jaki jest

osi

galny dla danej jednostki

w najkorzystniejszych
warunkach. (W.
J

drychowski, 1999).

T. Parsons potraktował

chorob

jako jedn

specyficznych

RÓL

pełnionych przez człowieka,
charakteryzuj

pewnymi zakłóceniami w
umiej

tno

ciach

wykonywania innych ról i
zada

zgodnych ze

społecznymi oczekiwaniami.

Choroba oznacza
niezdolno

ść

podporz

dkowania si

normom sprawno

fizycznej

i psychicznej,

umo

liwiaj

cym optymalne

uczestnictwo w

yciu

społecznym

Rola
spo

eczna

Kto to Ja?

Rola spo

eczna

wyznacza sposoby zachowania si

osoby:

1. Zespół praw i obowi

zków

zwi

zanych z dan

rol

2. Schemat (scenariusz)

post

powania

w roli.

ZACHOWANIA:

NAKAZANE

ZAKAZANE

MARGINES SWOBODY

KONFLIKT RÓL

KONFLIKT W
ROLI

DYSTANS ROLI

Społeczne
uwarunkowania
stanu zdrowia
jednostki i rodziny

Wynikaj

przede

wszystkim ze

statusu

społecznego (np.:

materialnego,

pozycji zawodowej
)

i poziomu

wykształcenia

Wyobra

enia o zdrowiu i chorobie

Wiedza na temat przyczynowo

chorób

Odczuwanie, postrzeganie i
opisywanie objawów chorobowych

Postawy i zachowania wobec
własnej choroby chorego i jego
rodziny

Styl

ycia

(jako decyduj

cy czynnik

determinuj

cy zdrowotno

ść

danej

zbiorowo

ci)

Wskaźniki zdrowia

pozytywne

negatywne

Wzrost i masa ciała

Prawidłowe od

ywianie

Pojemno

ść

oddechowa

płuc

Zdolno

ść

do wysiłku

Parametry krwi

Stan uz

bienia

Płodno

ść

kobiet

Przyrost naturalny

Zachorowalno

ść

Chorobowo

ść

Umieralno

ść

miertelno

ść

Absencja chorobowa

Inwalidztwo

Urodzenia martwe

Rozwody

Uzale

nienia

Wypadki samochodowe

Kryteria oceny stanu zdrowia

1. Trwanie

ycia

2. Brak choroby

3. Brak złego samopoczucia (odczuwania bólu
fizycznego i psychicznego, dyskomfortu,
cierpienia)

4. Zdolno

ść

do funkcjonowania - wykonywania

okre

lonych zada

i ról społecznych

przypisanych danej jednostce z racji
zajmowanych przez ni

pozycji społecznych

5. Zdolno

ść

do zaspokajania własnych potrzeb,

redukowania napi

ęć

6. Zdrowie jako niezale

ść

, brak potrzeby

korzystania ze

wiadcze

medycznych i

socjalnych

Bycie chorym

jako społeczny typ roli

Rola chorego wg Parsona

Zachowania w chorobie

Socjomedyczne wska

niki zdrowia

Społeczna rola „bycie chorym”

– wyróżniki pełnienia roli

wg T. Parsonsa

1.Osoba chora nie jest osobi

cie odpowiedzialna za swoj

chorob

Choroba jest

uwa

ana za wynik działania czynników, na które jednostka nie ma wpływu. Pojawienie

choroby nie ma zwi

zku z zachowaniem ani działaniem jednostki.

2. Osoba chora ma pewne prawa i przywileje, w tym prawo do zwolnienia z
codziennych obowi

zków.

Poniewa

osoba chora nie ponosi odpowiedzialno

ci za

swoj

chorob

, jest zwolniona z pewnych obowi

zków, ról i zachowa

, do których w

innych okoliczno

ciach musi si

stosowa

. Na przykład osoba chora mo

e zosta

zwolniona od codziennych obowi

zków domowych. Choroba usprawiedliwia

zachowania mniej grzeczne. Osoba chora otrzymuje przykładowo prawo do
pozostawania w łó

ku lub uzyskania zwolnienia lekarskiego z pracy.

3. Osoba chora musi pracowa

nad powrotem do zdrowia, skontaktowa

lekarzem.

Rola chorego jest rol

„warunkow

” i „przej

ciow

”, i zale

y od tego, czy

osoba chora musi uzyska

sankcj

specjalisty w zakresie medycyny, który

uprawomocni jej twierdzenie,

e jest chora. Potwierdzenie choroby opini

eksperta

pozwala otoczeniu osoby chorej przyj

ąć

prawomocno

ść

jej twierdzenia. Pacjent

powinien współpracowa

w powrocie do zdrowia, wypełniaj

c zalecenia lekarza.

Oczekuje si

e człowiek chory b

dzie poszukiwał kompletnej pomocy lekarskiej,

jednocze

nie podporz

dkuje si

imowi post

powania leczniczego, zaleconego

przez lekarza. Osoba podejmuj

ca t

rol

zwolniona jest od pełnienia swoich

dotychczasowych obowi

zków i ról. Osoba chora, która odmawia wizyty lekarza i nie

słucha si

autorytetów medycznych, nara

a si

na utrat

statusu chorego.

Prawa i obowiązki w roli „chorego”

wg T. Parsonsa

Chory

prawa,

przywileje:

Bycie

zwolnionym

innych ról społecznych,

Nieponoszenie
odpowiedzialno

stan choroby.

Chory ma obowi

zki:

ęć

wyzdrowienia,

Szuka

fachowej

pomocy,
współpracowa

w procesie leczenia

Cele dzia

ania grup wsparcia spo

ecznego

Informacyjne:

•

udzielanie porad prawnych i
medycz.

•

przekazywanie informacji na temat
praw pacjentów oraz pomoc w ich
egzekwowaniu

•

wzbogacanie wiedzy samego
niepełnosprawnego oraz jego
rodziny na temat
niepełnosprawno

•

przywrócenie aktywno

społeczno-zawodowej

Emocjonalne:

•

wspieranie psychiczne chorych i
ich rodzin

•

okazywanie zrozumienia,
współczucia

•

"bycie razem", troskliwo

ść

gotowo

ść

niesienia pomocy

Materialne:

dostarczanie

rodków

materialnych

na np.: rehabilitacj

uzupełnianie deficytu finansowego

Instrumentalne -

wsparcie przez

wiadczenie usług:

udzielanie pomocy przy
wykonywaniu czynno

codziennych

stymulacja rozwoju i aktywno

osoby niepełnosprawnej

Przyk

ady wsparcia spo

ecznego

Dorosłe Dzieci Alkoholików:

Istota DDA - samopomocowe grupy wsparcia działaj

ce na

bazie przej

tego z ruchu AA programu Dwunastu Kroków

Główne zało

enia DDA:

ludziom z okre

lonymi problemami pomagaj

w zdrowieniu

spotkania z osobami o podobnych trudno

ciach

przeznaczone s

dla osób, które wychowały si

w domach

z problemem alkoholowym

Historia DDA w Polsce:

Jerzy Mellibruda (psycholog) jako pierwszy zaj

ł si

problemami dorosłych dzieci alkoholików

w 1986 r powstały pierwsze DDA

Adres: osrodek@ipz.edu.pl

Rodzaje organizacji samopomocowych

Rozwojowe:

Cel -

budowanie długofalowych programów słu

żą

cych

dokonywaniu zmian społecznych

Adaptacyjne:

Cel – pomoc w przetrwaniu i przystosowaniu do trudnej, cz

sto

nieodwracalnej sytuacji

Terapeutyczne:

Cel – pomoc w terapii, rehabilitacji, czy leczeniu uzale

nie

Grupy adaptacyjne i terapeutyczne:

dopuszczaj

do udziału w nich osoby z zewn

trz – członków

rodzin

i profesjonalnych terapeutów

Grupy rozwojowe:

prowadzone wył

cznie przez osoby zainteresowane podejmowan

w nich tematyk

Zachowania w chorobie

Role chorego w
chorobie

Płe

a rola chorego

Eliot Freidson dopatrzył si

trzech

wersji roli chorego,
odpowiadaj

cych trzem typom i

stopniom choroby.

1)Warunkowa rola chorego odnosi
si

do jednostek choruj

cych

przej

ciowo, które wyzdrowiej

2)Bezwarunkowo prawomocna rola
chorego odnosi si

do jednostek

cierpi

cych na choroby

nieuleczalne.

3) Nieprawomocna rola chorego- z
rol

nieprawomocn

mamy do

czynienia wówczas, gdy jednostka
cierpi na chorob

lub przypadło

ść

która jest przez innych
napi

tnowana.

Istniej

znacz

ce ró

nice

pomi

dzy kobietami a

ęż

czyznami je

eli chodzi

Zwracanie uwagi na swój
stan zdrowia

Obserwowanie zmian w
organizmie na wczesnym
etapie

Sposób informowania
lekarza o zauwa

onych

objawach

ęć

poddawania si

badaniom lekarskim i terapii

Przyjmowanie roli chorego.

sprawno

ść

społeczna

okre

lana jest poprzez

porównanie w stosunku
do innych osób ( tan
sam zawód , w tym
samym wieku, ten sam
styl

ycia)

Gromadzenie
informacji-

zbieramy w

rodowisku przy

pomocy
przygotowanych w tym
celu kwestionariuszy.

konieczno

ść

cisłej instrukcji kogo

klasyfikowa

do jakiej

kategorii

Psychospołeczna koncepcja zdrowia i jej
wska

niki

Mierniki stanu zdrowia wg kryterium

sprawno

ci społecznej

Mierz

wpływ choroby na pełnienie ról

społecznych

Podstawowe znaczenie ma poj

cie

„ ograniczona sprawno

ść

społeczna (OSS)”

tzn: „niemo

ść

wykonywania zwykłych

czynno

ci przez dan

osob

”

Wska

niki mog

stosowane nie tylko

w stosunku do chorych i niepełnosprawnych,

ale tak

e do zdrowych

Wska

niki- maj

posta

skal tzn. stopniujemy

samodzielno

ść

lub niezale

ść

od innych

osób przy realizacji wybranych czynno

Socjomedyczne wskaźniki zdrowia

Skala niezale

ci w codziennych czynno

ciach

Bada niezale

ść

w 6 funkcjach:

1)Mycie 2) ubieranie si

, 3) chodzenie do toalety4) poruszanie si

5) zdolno

ść

załatwiania potrzeb

fizjologicznych

6) jedzenie

„ Profil skutków choroby”

Samoocena samopoczucia i zachowa

dokonywana przez osob

badan

na podstawie

samoobserwacji oraz opinii otoczenia

1) interakcja z /poza rodzina 2) poruszanie si

3) sen i wypoczynek 4) do

ywianie si

5) prace

domowe 6) Praca zawodowa 7) podró

8) ruchy ciała 9) mowa i porozumiewanie si

10) hobby i

wypoczynek 11) aktywno

ść

umysłowa 12) stosunki rodzinne 13) stany uczuciowe 14) ubieranie

i toaleta

Wska

nik „ pozytywnego zdrowia psychicznego i jako

ycia”

Pozytywne zdrowie psychiczne obejmuje:

Postaw

wobec własnej osoby 2) Poczucie to

samo

ci 3) Samorealizacj

4) Odporno

ść

stres

Umiej

tno

ść

radzenia sobie z otoczeniem 6) Umiej

tno

ść

nawi

zywania dobrych stosunków

z otoczeniem 7)

Postawy wobec pracy i zabawy, miło

ci i seksu 8) Postawy przy

rozwi

zywaniu

konfliktów

Społeczne uwarunkowania

zdrowia w ujęciu strukturalnym,

interakcyjnym i systemowym

Cechy demograficzne maj

ce wpływ na zdrowie populacji

Rodzina a zdrowie i choroba

Nierówno

ci społeczne i ich wpływ na zdrowie

Cechy demograficzne mające wpływ na
zdrowie populacji

1. Płe

, wiek, stan

cywilny, rozrodczo

ść

migracje

2. Zawód wyuczony

i wykonywany

3. Bezrobocie

4. Wtórny analfabetyzm

Rodzina a zdrowie i choroba

Tradycyjne funkcje
rodziny

(socjalizacyjna, opieku

cza)

Potencjał rodziny w
pot

gowaniu zdrowia i

zapobiegania chorobie

(stan zdrowia rodziny)

Relacje członków
rodziny w
ukierunkowywaniu na
zdrowie i chorob

(wzory funkcjonowania)

Nierówności społeczne – wpływ na zdrowie,
dostęp do usług medycznych

Im ni

sza warstwa

tym gorsze wej

cie w ró

ne układy

społeczne (

ródła informacji,

wiadczenia socjalne).

Im wy

sza warstwa społeczna

, tym wi

ksza podatno

ść

wiat

zdrowotn

, tym cz

stsze wyst

powanie pozytywnych

zachowa

profilaktycznych (tym bardziej prozdrowotny styl

ycia).

Pacjenci z warstw wy

szych wykazuj

mniejsz

tolerancj

na pojawienie si

problemów emocjonalnych i zaburze

sferze zdrowia psychicznego i sami inicjuj

leczenie szpitalne.

Pozycja społeczna zajmowana przez jednostk

jest

czynnikiem determinuj

cym

sposób dostania si

psychiatry. Dwie najwy

sze (spo

ród pi

ciu) warstw rzadziej

przedstawiciele warstw najni

szych stykaj

z psychiatr

w sposób drastyczny (za pomoc

karetek, policji, pod

przymusem)

yw na nasze zachowania zdrowotne ma nasze po

ożenie spo

eczne

czyli usytuowanie na drabinie warstw spo

ecznych: od najniższej do najwyższej.

Społeczne konsekwencje choroby

i niepełnosprawności

Konsekwencje choroby obci

ąż

ce człowieka chorego

i jego rodzin

Społeczne znaczenie pi

tna

Konsekwencje choroby

Obci

ąż

ce człowieka chorego

Obci

ąż

ce rodzin

Niezdolno

ść

do pracy

Zubo

enie

Zmiany w rolach i
pozycji społecznej

Zmiany w obrazie siebie

Zmiany w funkcjach
rodziny

Zmiany w rolach
członków rodziny

Zakres pomocy
udzielanej osobie chorej

Relacje w rodzinach
seniorów

Funkcjonalistyczna koncepcja Talcotta
Parsonsa:

Co to dewiacja?

To, w sensie socjologicznym, odchylenie od norm
obowi

zuj

cych w danej grupie czy społecze

stwie

Z punktu widzenia systemu choroba jest
zjawiskiem niepo

żą

danym (jest dewiacj

), bo:

•

uniemo

liwia jednostce, zbiorowo

ci pełnienie

spoczywaj

cych na nich ról społecznych (oznacza wi

łamanie norm społecznych – patrz wy

ej)

•

w sytuacji, gdy chory ignoruje swój stan, [choroba]
wpływa destrukcyjnie na inne (zdrowe) elementy
systemu

Społeczne znaczenie piętna

Choroba a dewiacja

Jeśli choroba to dewiacja,

człowiek nią dotknięty zostaje niejako

naznaczony;

jeśli dodatkowo choroba ta związana jest z widomymi
oznakami

, naznaczenie przyjmuje charakter etykiety z hasłem

„dewiant”;

pod taką etykietę podkłada się najczęściej treści stereotypowe

;

wtedy osoba etykietowana zaczyna być postrzegana stereotypowo...

(piętno społeczne)

Stereotyp:

jednostronny, upraszczający, często negatywny

obraz innej osoby, zbiorowości, sytuacji itp.

Pyt.:

Jakie przykłady naznaczenia społecznego, etykietowania,

stygmatyzacji Państwo znają, mogą podać z własnych
obserwacji?

Modele opieki szpitalnej

Pacjent w instytucji opiekuńczej

Modele opieki szpitalnej

Relacje piel

gniarka – pacjent

Prawa pacjenta

Modele opieki szpitalnej

Model opieku

czy

„Szpital przemienienia

Wojciech Pszoniak z Piotrem Szulkinem

Powszechny dawniej, dziś występuje w przypadku
niektórych placówek szpitalnych

(np. psychiatrycznych, choć obserwujemy trend

odwrotny, także hospicjów)

Dotyczy chorób nieuleczalnych, w tym modelu
chodzi o „opiekę” właśnie, a nie leczenie czy
rehabilitację; trwałość relacji personel medyczny –
pacjent

Skrajne przypadki socjologia nazywa „instytucjami
totalnymi” /

Erving Goffman

Modele opieki szpitalnej

Pytanie zasadnicze: czy cz

owiek izolowany

może zostać przygotowany/przywrócony do
życia na wolności?

Badania dowodzą destruktywnego wp

ywu

na psychikę cz

owieka izolowanego tego, że

wiele jego potrzeb, jako jednostki, jest stale
niezaspokajanych, co przeszkadza w
wytworzeniu nawyków niezbędnych do życia
w innych warunkach.

Modele opieki szpitalnej

Model klasyczny

Fot. Gazeta

•

Najbardziej rozpowszechniony; głównym
celem jest diagnozowanie i leczenie chorób
ostrych

•

Rutynowość postępowania - stosowanie
standardowych procedur

•

Epizodyczność stosunku personel – pacjent

Modele opieki szpitalnej

•

Pacjent biernym obiektem opieki, podległym
decyzjom personelu (nie tylko lekarzy)

•

Hierarchia służbowa pracowników

•

Wiele podobieństw z instytucją totalną, ale i różnic

indywidualizacja form leczenia wynikająca ze
zróżnicowania przypadków chorobowych i
zróżnicowania demograficznego pacjentów

Modele opieki szpitalnej

Model rehabilitacyjny

•

Zaprzeczenie modelu klasycznego; jeśli klasyczny
odnosi się, generalnie, do przypadków ostrych i
nagłych, to rehabilitacyjny do przypadków
przewlekłych

(chodzi nie tyle o przywrócenie do

zdrowia w sensie biol., ile o przywrócenie pacjenta
społeczeństwu, o jego powrót do społeczeństwa)

•

Bierne poddanie winno być zastąpione aktywną
współpracą

(w tym przypadku dużo więcej zależy od

pacjenta niż od personelu medycznego)

Modele opieki szpitalnej

•

Po stronie personelu wymagana jest często
koordynacja działań

(zwłaszcza gdy łączy się

rehabilitację medyczną, społeczną, zawodową)

•

W stosunkach personel – pacjent dystans ulega
zmniejszeniu

(wpływa na to zarówno treść tego

stosunku, jak i czas - długotrwałość)

Modele opieki szpitalnej

/za M. Soko

owską, Socjologia…/

Wymiar

Modele opieki nad pacjentem

opieku

czy

Klasyczny

Rehabilitacyjny

1. Cel wyra

any

oficjalnie

2. Prognoza
przebiegu choroby

3. Leczenie

4. Rola chorego

5. Motywacja
pacjenta

6. Model
instytucjonalny

1. Pokrzepienie

2. Nieuleczalna

3. Sporadyczne

4. Trwała

5. Posłusze

stwo

wobec przepisów
instytucjonalnych

6. Instytucja
totalna

1. Opieka

2. Odwracalna

3. Centralne (jako
dominanta)

4. Przej

ciowa

5. Posłusze

stwo

wobec „rozkazów”
lekarzy

6. Szpital ogólny
(choroby ostre)

1. Przywrócenie
sprawno

2. Zmienna

3. Uzupełniaj

4. Przerywana

5. Osi

gni

cie

niezale

6. O

rodek

rehabilitacji

Prawa pacjenta

Modele relacji: pielęgniarka - pacjent

Piel

gniarka - co mo

zrobi

Pacjent – czego oczekuje?

Modele relacji: pielęgniarka - pacjent

Model autokratyczno –
paternalistyczny: ustalanie
zasad i ich wykonywanie

Model partnerski:

porozumienie z pacjentem

– pacjent jest ogniwem
centralnym, piel

gniarka

powinna umie

nawi

kontakt z pacjentem i
pomóc mu zbudowa

pozytywn

postaw

wobec procesu
leczniczego

Relacja z pacjentem
umieraj

cym

Relacja z pacjentem -
dzieckiem

Dzi

kuj

uwag

Alicja

Szwedzi

ska