Zagraniczna emigracja zarobkowa na obszarach wiejskich...

347

Dr Krystyna Leśniak-Moczuk

Katedra Teorii Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytet Rzeszowski

Zagraniczna emigracja zarobkowa na obszarach

wiejskich Podkarpacia

Wprowadzenie

Zjawisko emigracji zarobkowej ma długą historię w skali ogólnoświatowej.

Skala rozmiarów migracji zarobkowych jest trudna do dokładnego określenia.
Statystyki informują o natężeniu i dynamice migracji w danym momencie cza-
sowym. O skali emigracji wiejskiej decydują siły wypychające ze wsi lub przy-
ciąganie kulturowe i szansa kariery w środowisku miejskim lub za granicą.
Przed wojną oraz w okresie industrializacji gospodarki, na siły wypychające
składało się przeludnienie agrarne w karłowatych gospodarstwach rolnych
i zapóźnienie cywilizacyjne w stosunku do miasta. Zewnętrzną siłą przyciągają-
cą był wyższy standard warunków życiowych w mieście, anonimowość życia
prywatnego, dostęp do kultury i praca poza gospodarstwem rolnym, traktowana
w kategoriach awansu społecznego. W opinii mieszkańców wsi istniała wów-
czas ogromna przepaść pomiędzy szeroko rozumianymi warunkami pracy
w rolnictwie i w przemyśle. Praca w gospodarstwie rolnym wymagała obciąże-
nia czasowego, gotowości do wykonywania pracy w niesprzyjających warun-
kach i terminach, dużego trudu fizycznego przy słabym technicznym uzbrojeniu
pracy, a nie zapewniała regularności dochodów, ubezpieczeń i świadczeń socjal-
nych.

W okresie transformacji systemowej główną siłą wypychającą jest zmniej-

szenie udziału rolnictwa w strukturze gospodarczej wsi i konieczność poszuki-
wania zajęć zarobkowych w pozarolniczych działach gospodarki. Siłą przyciąga-
jącą jest otwartość krajowych i zagranicznych rynków pracy. Na przestrzeni lat
zmieniała się struktura społeczna emigrantów wiejskich do miast i zagranicę. W
XIX wieku emigrowali najubożsi, w XX wieku przedsiębiorczy i skłonni do
ryzyka [Styk 1999, s. 217, 219–222]. W czasach socjalizmu, była to według
Władysława Misiaka nie tyle ucieczka od ubóstwa, ile ucieczka od zapóźnienia
cywilizacyjno-społecznego. Dla osób pracujących za granicą oprócz motywacji
ekonomicznych ważne było wówczas nabywanie w krajach o wyższym pozio-
mie rozwoju, nowych doświadczeń życiowych i zawodowych kształtujących
postawy innowacyjne, orientacje życiowe i zawodowe. Po powrocie do kraju
nabyte wzorce mogły być przenoszone na grunt polski, tym bardziej, że na emi-

Krystyna Leśniak-Moczuk

348

grację decydowały się osoby kreatywne, aktywne życiowo i skłonne do ryzyka
[Misiak 1988, s. 44–45, 48, 63].

Na początku XXI wieku do tradycyjnych emigrantów „za chlebem” dołą-

czyli emigranci wykształceni z zawodowym doświadczeniem, których przyciąga
wyższy poziom zarobków w krajach rozwiniętych oraz trudności z wykorzysta-
niem w Polsce posiadanych kwalifikacji. Utrzymujące się nierówności w po-
ziomie wynagradzania za pracę w różnych krajach oraz otwieranie zagranicz-
nych rynków pracy, przy słabej ofercie polityki zatrudnienia w Polsce, stały się
jedną z przyczyn obecnej masowej emigracji zarobkowej, zwłaszcza młodej,
wykwalifikowanej kadry. Wykształcona młodzież wiejska decydująca się na
wyjazd do pracy za granicę dokonuje takiego wyboru z powodu braku perspek-
tyw zawodowych na wsi i zbyt niskich płac w polskiej rzeczywistości, aby
utrzymać siebie i rodzinę w mieście.

Pojawiają się więc przyczyny wykonywania przez Polaków prac na emigra-

cji, których nie podjęliby się w Polsce [Wnuk-Lipiński 2003, s. 299–300]:
–

podejrzana genealogia karier gospodarczych w Polsce, wynikająca z myśle-
nia społeczeństwa w kategoriach rozdzielnictwa ograniczonego zasobu dóbr
charakterystycznych w socjalizmie;

–

mit kariery za granicą rozpowszechniony w czasach socjalizmu;

–

korzystny w okresie socjalizmu przelicznik waluty zagranicznej do krajo-
wej;

–

wysokie podatki w kraju i opłacalność pracy w szarej strefie, na pograniczu
przestępstwa gospodarczego;

–

egalitarna mentalność znacznej części społeczeństwa polskiego.

Z ekonomicznego punktu widzenia, szczególnie w dłuższej perspektywie

czasowej, skutki masowej emigracji wykwalifikowanej młodzieży, zdobywają-
cej wykształcenie w Polsce nie mogą należeć do pozytywnych. Luka powstała
w wytwarzaniu produktu krajowego przyczynia się do obniżania wzrostu gospo-
darczego w kraju i postępu społecznego. Korzystniejsza na emigracji niż w kraju
sytuacja materialna nie jest jedynym aspektem wyboru takiej ścieżki życiowej.

Zderzenie kulturowe imigrantów z nową rzeczywistością społeczną podczas

pobytów poza granicami kraju i okresowymi powrotami do przekształcającej się
lokalnej społeczności powoduje nowe podejście do poczucia własnej tożsamo-
ś

ci. Następuje bowiem podtrzymywanie łączności z lokalnym środowiskiem,

przy jednoczesnej asymilacji z otoczeniem na emigracji. Zjawisko to prowadzi
do pojawiania się nowego typu tożsamości transnarodowych, wynikających
z pozostawania w ścisłych kontaktach zarówno ze społecznością lokalną w kraju
pochodzenia, jak i w kraju emigracji. Nowym zjawiskiem w socjologii migracji
są tzw. ludzie w ruchu, czyli migranci okresowi żyjący w dwóch kulturach. Mo-
gą oni, pomimo poliwalencji, czyli zdolności przyswojenia wielu kultur, zostać
zmarginalizowani wraz z towarzyszącymi przejawami patologii społecznej. Na

Zagraniczna emigracja zarobkowa na obszarach wiejskich...

349

procesy asymilacyjne mają wpływ antagonizmy etniczne i podziały według
przynależności narodowej występujące na rynku pracy. Według teorii Samuela
N. Eisenstadta proces migracji składa się z trzech następujących po sobie faz.
W pierwszej fazie potencjalni migranci, wobec poczucia braku bezpieczeństwa
socjalnego budują motywacje do podjęcia decyzji o emigracji. W drugiej fazie
po wyjeździe z kraju następuje proces desocjalizacji związany z rezygnacją
z dotychczasowej identyfikacji i pełnienia ról społecznych. W trzeciej fazie na-
stępuje proces asymilacji z nowym otoczeniem [Lisiecki 2007, s. 195–197].

Celem niniejszego artykułu jest ukazanie problematyki emigracji zagranicz-

nej z wiejskich i miejskich środowisk lokalnych powiatu mieleckiego na Pod-
karpaciu w kontekście rynku pracy w Polsce dla imigrantów z krajów wschod-
nich. Powiat mielecki położony w północno wschodniej części województwa
podkarpackiego cechuje się wielopokoleniowymi tradycjami wyjazdów zagra-
nicznych w celach zarobkowych. W czasach przedwojennych ich stymulatorem
była bieda mieszkańców z tych terenów. Kontynuacja przemieszczania się za
granicę ludności z tego regionu wynikała z utrzymywania kontaktów rodzinnych
ze stałymi emigrantami, często łącząc wyjazdy w odwiedziny z dorywczą pracą
zarobkową. Nie wszystkie z wyjazdów zagranicznych miały charakter zarobko-
wy. W miarę wzrostu poziomu życia ludności i rozszerzania swobodnego poru-
szania się po świecie, uległo zwiększeniu korzystanie z ofert podróży turystycz-
nych.

Przedmiotem artykułu jest analiza struktury społecznej emigrantów, miejsc

emigracji, czasokresu wyjazdów zagranicznych, motywacji podejmowania pracy
za granicą, celów wydatkowania zrobionych pieniędzy, skutków emigracji za-
robkowej oraz barier decyzji wyjazdów emigracyjnych w badanych społeczno-
ś

ciach lokalnych Podkarpacia na przełomie zmian systemowych. Na tym tle

zostaną przedstawione czynniki kształtujące imigrację zarobkową do Polski.

Metodologia bada

ń

Zaprezentowane zostaną wyniki terenowych badań jakościowych ukazują-

cych obraz emigracji zarobkowej we wsiach powiatu mieleckiego na tle decyzji
emigracyjnych społeczności miasta powiatowego w przekroju czasowym lat
schyłkowych socjalizmu i okresu transformacji systemowej. Badania te są czę-
ś

cią szerszego spektrum problematyki przemian dokonujących się w społeczno-

ś

ciach wiejskich na tle środowiska miejskiego. Miały one na celu porównanie

wizerunku wiejskości i miejskości ukształtowanego na podstawie opinii pu-
blicznej przedstawicieli tych społeczności. Mieszkańcy powiatowego miasta
Mielca traktowani w badaniach jako grupa odniesienia, stanowili próbę kontrol-
ną do porównania zmian w badanych wsiach powiatu mieleckiego. Miasto to

Krystyna Leśniak-Moczuk

350

występuje również jako jednostka wpływająca na rozwój wiejskich społeczności
lokalnych poprzez oddziaływanie instytucji gospodarczych, społecznych, poli-
tycznych i kulturalnych.

Badania zostały przeprowadzone według techniki wywiadów kwestionariu-

szowych. Próby badawcze dobrano w sposób celowy i nie stanowią one repre-
zentatywności w sensie statystycznym, lecz typologicznym, z nastawieniem na
pogłębione materiały o charakterze jakościowym. Wywiady kwestionariuszowe
objęły 169-osobową próbę badawczą ze środowisk wiejskich i 144-osobową ze
ś

rodowiska miejskiego. Wśród wiejskich respondentów znajdowało się 59

%

kobiet i 41

%

mężczyzn. Pod względem przekonań religijnych 96

%

respondentów

jest wierzących i praktykujących według kanonów wiary katolickiej, tylko 4

%

jest niewierzących. Trzy czwarte respondentów pozostaje w związkach małżeń-
skich, jedna piąta w stanie wolnym, a 5

%

to wdowy lub wdowcy.

Rozkład wielkości gospodarstw domowych tworzonych przez respondentów

przedstawia się następująco. Nieco więcej niż co dziesiąty respondent mieszka
w rodzinie siedmio- i więcej osobowej. W badanej populacji jest jedna trzecia
respondentów z rodzin wielodzietnych pięcio- i sześcioosobowych. Jedna czwar-
ta respondentów pozostaje w czteroosobowych gospodarstwach domowych.
W trzyosobowych rodzinach żyje 12

%

respondentów, w dwuosobowych 7

%

i samotnie tylko 4

%

. Pod względem struktury zawodowej badana populacja jest

bardzo zróżnicowana, odzwierciedlająca heterogeniczność struktury oblicza
społecznego wsi. Największy udział posiadają pracownicy najemni, stanowiący
jedną czwartą badanej populacji. Tylko jedna piąta respondentów określa się
mianem rolników. Na kolejnych miejscach są grupy społeczne emerytów (15

%

) i

rencistów (7

%

), będących wcześniej w przeważającej mierze rolnikami. Co dzie-

siąty respondent nie posiada pracy, w tym 7

%

określa się mianem bezrobotnych,

a 3

%

podaje, że nie pracuje z własnego wyboru. Własną działalność gospodarczą

prowadzi 6

%

badanej populacji. Studenci i uczniowie stanowią 7

%

responden-

tów.

Ankiety przeprowadzono z mieszkańcami wsi reprezentującymi cały prze-

krój wiekowy osób pełnoletnich, aby dzięki temu uzyskać dane dotyczące po-
trzeb, poglądów, opinii oraz oceny zjawisk i procesów zachodzących w życiu
społeczno-gospodarczym wsi. Dobór struktury wiekowej respondentów został
podyktowany założeniem metodologicznym polegającym na porównywaniu
dwóch badanych okresów. Respondenci w wieku do 30. roku życia stanowili
18

%

badanej populacji, w wieku 30–60 lat – 64

%

i po 60. roku życia 18

%

. Naj-

większy odsetek respondentów posiada wykształcenie średnie (38

%

) i zawodowe

(30

%

). W badanej populacji znalazło się 18

%

respondentów z wykształceniem

wyższym i z 14

%

z podstawowym.

W badanej próbie ze środowiska miejskiego znajduje się 55

%

kobiet

i 45

%

mężczyzn. Badane środowisko jest jednorodne pod względem wyznania

Zagraniczna emigracja zarobkowa na obszarach wiejskich...

351

religijnego, 98

%

respondentów podaje się za katolików i tylko 2

%

za niewie-

rzących. Stan cywilny respondentów wyznacza następującą strukturę: 68

%

pozostaje w związku małżeńskim, 18

%

jest stanu wolnego, 8

%

wdowców lub

wdów i 6

%

po rozwodzie. Respondenci zamieszkują w gospodarstwach do-

mowych o następującej wielkości: jednoosobowe – 8

%

, 2–3-osobowe – 41

%

,

4–6-osobowe – 41

%

, siedmio- i więcej osobowe – 4

%

. Aktywność zawodowa

respondentów jest następująca: jedna czwarta jest zatrudnionych w charakte-
rze pracowników najemnych, 18

%

prowadzi własną działalność gospodarczą,

10

%

jest bezrobotnych, 26

%

posiada status emeryta, a 7

%

rencisty, 2

%

uczy

się i 4

%

studiuje. Struktura wiekowa ankietowanych respondentów miejskich

została podyktowana założeniami metodologicznymi. W celu porównania
badanych środowisk lokalnych wsi i miasta dobrano próbę badawczą z popu-
lacji miejskiej o identycznej strukturze wiekowej, jak próba badawcza z po-
pulacji wiejskiej. Respondenci w wieku do 30. roku życia stanowili 18

%

ba-

danej populacji, w wieku 30–60 lat – 64

%

i po 60. roku życia 18

%

. Konse-

kwencją założeń metodologicznych wyjaśnionych w charakterystyce próby
badawczej dobranej kwotowo z populacji wiejskiej jest również identyczny
dobór respondentów pod względem struktury wykształcenia. Wykształcenie
ś

rednie

posiada

44

%

respondentów,

zawodowe

–

22

%

,

wyższe

– 23

%

, podstawowe – 11

%

.

Badając przeobrażenia wiejskich i miejskich środowisk lokalnych w zbio-

rowości terytorialne, podjęto próbę oceny wpływu miejsca zamieszkania na
procesy absorpcji postępu cywilizacyjnego kształtowane przez system warto-
ś

ci, świadomość społeczną, mentalność i trajektorie życiowe ludności wiej-

skiej i miejskiej. Aby wyeliminować czynniki różnicujące mieszkańców wsi
i mieszkańców miasta, wynikające z cech społecznych jak wiek i wykształce-
nie, do badań dobrano z populacji wiejskiej i miejskiej próby badawcze o zbli-
ż

onej strukturze wiekowej i wykształcenia. Za celowym doborem tak ukształ-

towanych prób badawczych przemawiało założenie metodologiczne mające na
celu uchwycenie wpływu miejsca zamieszkania na postawy życiowe, sposoby
działania i stan posiadania osób o porównywalnych cechach społecznych pod
względem wieku i wykształcenia. Próby badawcze posiadają bardzo zbliżone
charakterystyki także pod względem płci, stanu cywilnego i wyznania.

Podstawą badań była osobista rozmowa z respondentami, dobranymi zgod-

nie z macierzą zmiennych niezależnych. Ankieter dokonywał wyboru danej
osoby na terenie określonej gminy lub miasta, ze względu na płeć, a następnie
diagnozował wiek oraz pytał o wykształcenie. Gdy podane przez respondenta
parametry zgodziły się z przygotowaną wcześniej listą zmiennych, ankieter
przystępował do badań, czytając pytania z kwestionariusza i zapisując wskazane
przez respondenta odpowiedzi. Materiał empiryczny zebrano podczas socjolo-
gicznych badań terenowych, przeprowadzonych w maju 2006 roku przez prze-

Krystyna Leśniak-Moczuk

352

szkolonych ankieterów, będących studentami Wydziału Ekonomii, działających
w Kole Naukowym Ekonomistów Uniwersytetu Rzeszowskiego.

Struktura społeczna emigrantów

Według badań przeprowadzanych w powiecie mieleckim, w okresie gospo-

darki socjalistycznej wyjeżdżało za granicę 18

%

respondentów ze wsi i 31

%

z miasta, a po 1990 roku 27

%

ze wsi i 51

%

z miasta. Są to najczęściej osoby

młode do 30. roku życia z nastawieniem do podejmowania pracy zarobkowej.
Jeszcze większa jest dynamika wyjazdów członków rodzin respondentów. Cechą
charakterystyczną obecnej emigracji zarobkowej jest opuszczanie kraju przez
wiele osób z jednej rodziny w jednym czasie. W okresie PRL-u nie było to zja-
wisko tak bardzo rozpowszechnione jak obecnie, ponieważ wiele pobytów za
granicą w celach zarobkowych było nielegalnie podłużanych, co automatycznie
zamykało drogę wyjazdu do danego kraju dla członków rodziny. Rozszerzanie
ułatwień wizowych pozwala na większą swobodę poruszania się bez ograniczeń
w czasie i przestrzeni. Na wsi wyjazdy rodzinne zgłosiło 16

%

respondentów

w odniesieniu do okresu PRL-u i 46

%

obecnie, a w mieście odpowiednio 36

%

i 66

%

. W środowisku wiejskim wyjazdy te dotyczą w największym zakresie

osób w wieku emerytalnym, a w mieście młodzieży. Różny jest stopień pokre-
wieństwa wyjeżdżających za granicę członków rodzin, w stosunku do respon-
denta. Różni się struktura członków rodzin respondentów przebywająca za gra-
nicą. Zróżnicowania te wynikają z racji dystansu czasowego pomiędzy porów-
nywanymi okresami. Na wsi socjalistycznej wśród wyjeżdżających najczęściej
wymieniane było rodzeństwo respondentów, a w okresie transformacyjnym
dzieci i dalsza rodzina. W mieście dominowały wyjazdy rodziców lub teściów
i dalszej rodziny badanych, obecnie najczęściej wyjeżdża również dalsza rodzina
oraz dzieci i rodzeństwo respondentów.

Miejsca emigracji

W okresie PRL-u ponad połowa respondentów ze wsi i dwie trzecie z mia-

sta wyjeżdżało do krajów byłego „bloku wschodniego” oraz około 40

%

do

krajów Europy Zachodniej, a do Kanady lub USA jedynie 7

%

badanych z obu

ś

rodowisk. Natomiast połowa członków rodzin respondentów ze wsi wyjeż-

dżała do krajów Europy Zachodniej, jedna trzecia do USA lub Kanady, jedna
czwarta do krajów „bloku wschodniego” i 4

%

do krajów arabskich. Inna była

struktura krajów docelowych dla rodzin respondentów z miasta. Prawie poło-
wa z nich wyjeżdżała wówczas do krajów „bloku wschodniego”, jedna trzecia

Zagraniczna emigracja zarobkowa na obszarach wiejskich...

353

do Europy Zachodniej i jedna czwarta do USA lub Kanady, a 6

%

do krajów

arabskich.

W okresie transformacji systemowej 80

%

respondentów ze wsi i 70

%

z miasta oraz trzy czwarte członków ich rodzin wyjeżdżało do krajów Europy
Zachodniej. Stany Zjednoczone Ameryki lub Kanada były krajami docelowymi
dla 13

%

badanych ze wsi oraz ponad jednej czwartej z miasta i dla jednej trzeciej

członków ich rodzin. Kraje byłego „bloku wschodniego” odwiedziło 18

%

re-

spondentów z obu środowisk, 16

%

członków ich rodzin z miasta i tylko 4

%

ze

wsi. Kraje arabskie nie należą do krajów często odwiedzanych, bo tylko 7

%

re-

spondentów z miasta i tyle samo członków ich rodzin oraz 3

%

członków rodzin

wiejskich respondentów przebywała w tych krajach. W obu środowiskach naj-
więcej młodzieży i respondentów do 44. roku życia w mieście oraz do 60. roku
ż

ycia na wsi wyjeżdżało do Europy Zachodniej. Natomiast dla członków rodzin

respondentów żadna kategoria wiekowa nie była barierą w wyjeździe do tej stre-
fy. Kraje za oceanem były celem wyjazdów starszej generacji respondentów i
ich rodzin.

Czasokres wyjazdów zagranicznych

Respondenci ze wsi najczęściej korzystali z wyjazdów krótkotrwałych, po-

niżej jednego miesiąca. Takich wyjazdów w obu badanych okresach było około
40

%

, w mieście ich udział spadł z 58

%

do jednej trzeciej na korzyść wyjazdów

ponad trzymiesięcznych, których udział wzrósł z 16

%

do jednej czwartej. Na wsi

na okres od 1 do 3 miesięcy wyjeżdżała jedna czwarta respondentów. Tego typu
wyjazdy są więc obecnie jednakowo popularne w obu środowiskach. Krótko-
trwałość wyjazdów osób pozostających na bezrobociu w okresie transformacji
spowodowana jest między innymi koniecznością powrotów do kraju w celu
meldowania w urzędach pracy rzeczywistej, a częściej „fikcyjnej” gotowości do
podjęcia pracy. Liczba wyjazdów półrocznych wzrosła do 9

%

na wsi i 19

%

w mieście. W środowisku wiejskim pięć razy zwiększyło się zainteresowanie
wyjazdami rocznymi i wynosi ono obecnie 16

%

, a w mieście 12

%

. Wyjazdy dłu-

gotrwałe w badanych środowiskach należą do rzadkości, szczególnie w mieście.
W PRL-u natomiast na wyjazdach dwuletnich przebywało 16

%

respondentów ze

wsi.

Okresy pobytu za granicą członków rodzin respondentów są bardzo zróżni-

cowane. W obu środowiskach najpopularniejsze były pobyty najdłuższe, wyno-
szące ponad 4 lata. Na wsi korzystała z nich w obu badanych okresach jedna
piąta członków rodzin respondentów, a w mieście wzrósł ich udział z 15

%

do

29

%

. W środowisku wiejskim dwa razy więcej jest obecnie wyjazdów jedno-

rocznych, a porównywalna jest w obu okresach liczebność wyjazdów od jednego

Krystyna Leśniak-Moczuk

354

roku do czterech oraz trzymiesięcznych. Zmniejsza się popularność wyjazdów
najkrótszych do jednego miesiąca. W okresie PRL-u w obu środowiskach korzy-
stała z nich jedna piąta członków rodzin respondentów, a po 1990 roku liczba
tych najkrótszych pobytów zmniejszyła się o połowę. Struktura wiekowa wyjeż-
dżających za granicę jest zróżnicowana i nie ma zależności pomiędzy długością
pobytu a wiekiem respondentów i członków ich rodzin.

W okresie transformacji systemowej częstotliwość wyjazdów zagranicznych

poszczególnych respondentów ze wsi była o wiele większa niż w okresie socja-
lizmu. Przed 1990 rokiem najwięcej respondentów (42

%

) wyjeżdżało 2 lub

3 razy, 29

%

– 1 lub 2 razy, 13

%

– od 4 do 5 razy, a 10

%

– 6 i więcej razy. Po

1990 roku jedna trzecia respondentów wyjeżdżała 4 do 5 razy, jedna czwarta –
od 2 do 3 razy, 22

%

– 6 i więcej razy, a 18

%

– 1 lub 2 razy. W mieście częstotli-

wość wyjazdów w badanych okresach jest w miarę ustabilizowana. Zwiększył
się odsetek wyjazdów jedno- i dwukrotnych (z 33

%

do 44

%

), na stałym poziomie

pozostały wyjazdy 3–9-krotne (40

%

), a zmniejszyły się wyjazdy ponad

10-krotne (z 25

%

do 16

%

). Wiek nie wpływał na podejmowanie decyzji o często-

tliwości wyjazdów.

Motywacje wyjazdów za granicę

Ponad połowa respondentów i jedna czwarta członków ich rodzin z obu śro-

dowisk podała, że w okresie PRL-u wyjeżdżała turystycznie. Były to wyjazdy
głównie do byłych krajów socjalistycznych w celach handlowych, choć oficjal-
nie wyjeżdżano na wycieczki lub wczasy organizowane przez biura turystyczne.
Prawie połowa wyjazdów zagranicznych respondentów ze wsi i jedna trzecia
z miasta, miało charakter zarobkowy, natomiast aż 70

%

członków ich rodzin ze

wsi i 46

%

z miasta emigrowało za granicę do pracy. Do znajomych lub rodziny

wyjeżdżała jedna czwarta respondentów miejskich i członków ich rodzin, a tylko
6

%

respondentów wiejskich i 14

%

członków ich rodzin. Co dziesiąty respondent

z obu środowisk i członek rodziny respondentów miejskich wyjeżdżał na służ-
bowe delegacje.

W okresie transformacji systemowej wzrosła na wsi liczba wyjazdów poda-

wanych jako zarobkowe (do 58

%

), a w mieście utrzymała się ona na niezmienio-

nym poziomie jednej trzeciej. Taki charakter miało też 80

%

wyjazdów członków

rodzin respondentów z obu środowisk. Liczba wyjazdów respondentów w celach
turystycznych spadła w takim samym stopniu w obu środowiskach (o 5

%

), a w

przypadku rodzin respondentów utrzymała się na niezmienionym poziomie.
Wzrosło natomiast nasilenie wyjazdów do rodzin lub znajomych. Na wsi osią-
gnęły one 30

%

i w mieście 40

%

ogólnej liczby wyjazdów za granicę responden-

tów. W środowisku wiejskim tyle samo członków rodzin respondentów podało

Zagraniczna emigracja zarobkowa na obszarach wiejskich...

355

ten cel wyjazdów, a w miejskim o połowę mniej, bo 20

%

. Wraz ze zmierzchem

zatrudnienia w państwowych zakładach przemysłowych zniknęły wyjazdy służ-
bowe respondentów. Członkowie rodzin korzystają z nich w mniejszym zakresie
jak przed 1990 rokiem, na wsi jest to 5

%

, a w mieście 3

%

. W celach zarobko-

wych ze wsi wyjeżdżało najwięcej osób w wieku 45–60 lat, a z miasta młodzie-
ż

y. Turystyczny cel wyjazdów podaje najwięcej respondentów do 45 roku życia.

ś

aden wiek nie ograniczał członków rodzin respondentów udających się za gra-

nicę w celach zarobkowych i turystycznych, do rodziny i znajomych.

Cele wydatkowania zrobionych pieni

ę

dzy

Zarobione za granicą pieniądze zarówno w okresie PRL-u jak i obecnie

przeznaczane były według około jednej trzeciej respondentów z obu środowisk
na cele związane z bieżącym utrzymaniem rodziny (opłaty, ubranie, wyżywie-
nie). W czasach transformacji systemowej zmiana kursów walutowych wpłynęła
na obniżenie wartości zarobionej za granicą waluty. W obu środowiskach o po-
łowę spadło zainteresowanie budową lub zakupem domu. Na wsi jest ono obec-
nie dwa razy większe niż w mieście i wynosi odpowiednio (14

%

i 7

%

). W śro-

dowisku wiejskim wzrosło wydatkowanie pieniędzy na rozbudowę, remont
i wyposażenie domu albo budynków gospodarczych, a w mieście nastąpił spa-
dek tego typu inwestycji. W obu środowiskach kupno samochodu za zarobione
za granicą pieniądze było udziałem, co dziesiątego powracającego z pobytu
za granicą. W mieście ten cel przeznaczenia zarobionych za granicą pieniędzy
postał na niezmienionym poziomie, a na wsi aktualnie kupuje samochód po po-
wrocie z wyjazdu zarobkowego, jedna trzecia respondentów. Zakładanie pry-
watnych firm produkcyjnych lub usługowych po powrocie z emigracji było
przed 1990 rokiem zamierzeniem 3

%

respondentów ze wsi i 4

%

z miasta. Obec-

nie na wsi wynosi 4

%

, a w mieście spadło do 2

%

. W mieście 16

%

respondentów

przed 1990 rokiem przeznaczało pieniądze zarobione za granicą na kształcenie
dzieci, obecnie tylko 2

%

. Na wsi nie było takiej potrzeby, dopiero obecnie wieś

przewyższa pod tym względem miasto, gdyż 9

%

respondentów wydaje na ten cel

pieniądze zarobione za granicą.

W odniesieniu do okresu PRL-u jedna trzecia respondentów ze wsi i po-

łowa z miasta nie podała, na jakie cele ich rodziny przeznaczały pieniądze
zarobione za granicą. U członków rodzin wiejskich respondentów, którzy
ujawnili dane, przeważały cele inwestycyjne. Jedna trzecia z nich dokonywało
zakupu domu lub budowało dom, tyle samo remontowało domy i budynki go-
spodarcze, jedna piąta przeznaczało przywiezioną walutę na bieżące utrzyma-
nie rodziny, 15

%

na kupno samochodu, 10

%

na wyposażenie mieszkania

w sprzęt trwały i 7

%

na kształcenie dzieci. Natomiast w mieście spośród ujaw-

Krystyna Leśniak-Moczuk

356

nionych danych, pieniądze z zagranicy były potrzebne na bieżące wydatki dla
jednej czwartej rodzin respondentów. Równo rozłożyły się wydatki na cele
związane z inwestycjami w nieruchomości i samochody (po 14

%

wskazań). Co

dziesiąty reemigrant z tej grupy kształcił swoje dzieci, a 4

%

zakładało prywat-

ne firmy.

W odniesieniu do czasów transformacji systemowej respondenci podają

wiele celów przeznaczania pieniędzy zarobionych przez ich rodziny. Struktu-
ra wydatkowania zarobków, przez członków rodzin respondentów ze wsi,
jest nieco inna niż przed 1990 rokiem. Po około jednej trzeciej tej populacji
wydatkowało walutę na potrzeby bieżące, zakup lub budowę domu oraz wy-
posażenie go w sprzęt trwałego użytkowania. Jedna czwarta natomiast re-
montuje domy i tyle samo kupuje samochody, 12

%

kształci za te pieniądze

swoje dzieci, a tylko 3

%

zakłada własną działalność gospodarczą. W mieście

natomiast połowa tej populacji potrzebuje przywiezionych z zagranicy pie-
niędzy na bieżące utrzymanie rodzin, jedna trzecia na budowę lub kupno
domu i prawie tyle samo na jego wyposażenie, po jednej czwartej na zakup
samochodu i kształcenie swoich dzieci, jedna piąta na remonty i rozbudowy
zabudowań, a 9

%

na inwestycje we własną firmę. Młodzież z obu środowisk

wydaje pieniądze głównie na cele bieżące, a respondenci w wieku 30–60 lat
ze wsi na inwestycje związane z rozbudową, remontem i wyposażeniem do-
mu oraz budynków gospodarczych, a także na zakup samochodu. Członko-
wie rodzin wiejskich respondentów w wieku 45–60 lat dominują w wydat-
kowaniu pieniędzy na wyposażenie domu, kupno samochodu, wydatki bieżą-
ce i kształcenia dzieci. W mieście młodzież jest najaktywniejsza w inwesto-
waniu w nieruchomości, ich wyposażenie i samochody, a starsi zaspokajają
potrzeby bieżące.

Skutki emigracji zarobkowej

W obu badanych środowiskach różne jest nasilenie postrzegania pozytyw-

nych i negatywnych skutków wyjazdów zagranicznych. Na wsi zmiana syste-
mowa nie wpłynęła na ocenę skutków wyjazdów zagranicznych. Prawie poło-
wa respondentów wskazywała na możliwości poznawcze nowych krajów, jed-
na trzecia na korzyści materialne w postaci zarabiania pieniędzy, jedna piąta
jako najbardziej odczuwalny skutek negatywny podawała rozłąkę z rodziną.
Co dziesiąty emigrant przywiązywał znaczenie do nawiązywania kontaktów za
granicą w celu ułatwienia dalszych wyjazdów. Podniosła się w ocenie respon-
dentów wartość wyniesiona z pobytu za granicą w postaci poznania języka
obcego (z 16

%

na 24

%

). W mieście uległy zmianie w ocenie respondentów

korzyści związane z wyjazdami zagranicznymi po 1990 roku. W czasach so-

Zagraniczna emigracja zarobkowa na obszarach wiejskich...

357

cjalistycznych dwie trzecie respondentów ceniło poznawanie innych krajów,
a po zmianie systemowej przywiązywała do tego wagę już tylko jedna trzecia
badanych. Na korzyści materialne zwracała uwagę jedna trzecia respondentów,
a po 1990 roku nastąpił niewielki, 5-procentowy spadek tych ocen. Na rozłąkę
z rodziną zwracała uwagę jedna piąta respondentów, a na korzyści w postaci
nauki języka obcego 16

%

. Nawiązywanie kontaktów w celu realizacji dalszych

wyjazdów uznawało za ważne 2

%

respondentów w czasach PRL-u, a 9

%

obec-

nie. Walory poznawcze i nauka języków obcych najważniejsza była szcze-
gólnie dla młodzieży. Na korzyści materialne w obu środowiskach zwracało
uwagę najwięcej osób po 45. roku życia, a przeżywanie rozłąki nie zależało
tyle od wieku, co od posiadania własnej rodziny oraz charakteru relacji z nią.

Dla rodzin pozostających w kraju na czas pobytu emigranta za granicą, naj-

bardziej odczuwalnym skutkiem była rozłąka, którą najdotkliwiej odczuwali
współmałżonkowie i dzieci respondentów z obu środowisk, a także członkowie
dalszej rodziny. Na drugim miejscu pojawiały się korzyści finansowe związane
z koniecznością pozyskania za granicą funduszy dla rodziny. Do korzyści mate-
rialnych dwa razy większą wagę przywiązywali współmałżonkowie emigrantów
z miasta niż ze wsi (30

%

i 15

%

), szczególnie w wieku 30–44 lata. Migracje za-

robkowe członków rodzin, wskazywano jako czynnik powodujący zrywanie
więzi rodzinnych.

Bariery decyzji wyjazdów emigracyjnych

W systemie socjalistycznym jedna czwarta respondentów z obu środowisk

za główną barierę utrudniającą wyjazdy zagraniczne, uważała brak kontaktów za
granicą i tyle samo obawiało się wyjazdu ze względu na nieznajomość języka
obcego. U 15

%

respondentów brakowało odwagi, aby zdecydować się na wyjazd

do pracy za granicę. Co dziesiąty respondent nie mógł wyjechać za granicę ze
względu na brak środków finansowych na pokrycie kosztów biletów lub uważał,
ż

e powinien pozostać z rodziną ze względu na wychowywanie dzieci. Decyzje

wyjazdów mieszkańców wsi były powstrzymywane u 8

%

respondentów ze

względu na obowiązki wynikające z prowadzenia gospodarstwa rolnego, a u 6

%

ze względu na trudności uzyskania urlopu w pracy.

Uwarunkowania występujące w gospodarce rynkowej zwiększyły, w takim

samym stopniu, zakres występowania barier utrudniających mieszkańcom wsi
i miasta podjęcie decyzji o opuszczeniu kraju i rodziny w celu pojęcia pracy za
granicą. Połowa respondentów z obu środowisk uznaje, że nie może pracować
w obcym kraju bez znajomości języka. Prawie 40

%

badanych uważa, że nie po-

siada wystarczających kontaktów ułatwiających znalezienie pracy i mieszkania
za granicą. Jedna czwarta ankietowanych nie potrafi zdobyć się na odwagę, aby

Krystyna Leśniak-Moczuk

358

przebywać samodzielnie w obcym środowisku. Tyle samo badanych posiada
dzieci w wieku wymagającym troski rodzicielskiej i jest zdania, że ważniejszym
wyzwaniem jest poświęcenie się sprawom rodzinnym, aniżeli sprawom zarob-
kowym, wymagającym długotrwałego oddalenia się od domu. Również podobny
odsetek ankietowanych nie posiada wystarczających funduszy na pokrycie kosz-
tów przejazdu do kraju, gdzie mogłoby zdobyć zatrudnienie. 14

%

badanych ma-

jących status rolnika jest powstrzymywanych od wyjazdu obowiązkami
w gospodarstwie rolnym. 11

%

respondentów ze wsi i 17

%

z miasta nie może

opuścić miejsca pracy ze względu na brak zgody na urlopowanie.

Wymienione bariery subiektywnie postrzegane przez respondentów są

jednak przełamywane, ze względu na obiektywne ułatwienia pozwalające wy-
jeżdżać za granicę i podejmować pracę legalnie. O ile typ środowiska lokalne-
go nie różnicuje postrzegania barier utrudniających podejmowanie decyzji
o emigracji zarobkowej, to struktura wiekowa delimituje te subiektywne ogra-
niczenia. Strona finansowa jest największą barierą dla emerytów na wsi i osób
w wieku 45–60 lat w mieście. Na brak kontaktów za granicą narzeka najwięcej
młodzieży wiejskiej i osób w wieku 30–44 lata w mieście. Barierę językową
i brak odwagi zakładają w największym stopniu młodzi respondenci z obu
ś

rodowisk, młodzież miejska za dodatkową barierę postrzega konieczność

starania się o urlop w pracy. Najczęściej obawiają się pozostawić swoją rodzi-
nę w kraju osoby w wieku 30–44 lata.

W obu badanych środowiskach następuje systematyczny wzrost liczby osób

wyjeżdżających za granicę. Miasto wyprzedza pod tym względem wieś. Podej-
mowanie pracy nie jest jedyną motywacją tych wyjazdów. Respondenci poda-
wali również cele turystyczne, rodzinne i służbowe. W czasach socjalizmu róż-
nica kursów walutowych sprzyjała zarobkowej działalności handlowej podczas
podróży zagranicznych. Korzystne kursy walut obcych zwielokrotniały wielkość
kapitału przywożonego do kraju, który gwarantował zabezpieczenie rodziny
w kraju w dobra trwałego użytkowania i środki niezbędne do bieżącego funk-
cjonowania. Zmiana systemu gospodarczego w Polsce i koniunktura w gospo-
darce wpływają na obniżanie realnej wartości kapitału emigracyjnego, który jest
w większej mierze przeznaczany na bieżące utrzymanie rodziny. W obecnej
czasowej emigracji zarobkowej zaznacza się tendencja do skracania pobytów
jednorazowych, ale zwiększa się ich częstotliwość oraz uległa zmianie geografia
miejsc wyjazdów. W obecnych czasach dominują kraje europejskie ze względu
na niższe koszty i odległości dojazdów oraz nowe realia legalności pracy za
granicą. Pomimo utrzymywania się barier utrudniających podjęcie decyzji
o emigracji, postrzeganych przez byłych i potencjalnych emigrantów, to wśród
skutków emigracji przeważają pozytywne oceny.

Zagraniczna emigracja zarobkowa na obszarach wiejskich...

359

Czynniki wschodniej imigracji zarobkowej w Polsce

Cechą charakterystyczną emigracji w ostatnich latach jest wzrost skali wy-

jazdów osób posiadających wykształcenie i doświadczenie zawodowe. Motywa-
cje zarobkowe przesądzające o wyjazdach wynikają nie zawsze z braku pracy
w miejscu zamieszkania, ale z chęci podwyższenia zarobków. Zwalniają się
więc miejsca pracy w środowisku lokalnym. Prawidłowością zjawiska emigracji
zarobkowej jest przemieszczanie się siły roboczej z krajów wschodnich do za-
chodnich zgodnie ze wzrastającym potencjałem rozwoju gospodarczego w skali
ś

wiatowej. Nadciągająca na tereny Podkarpacia fala emigracyjna zza wschodniej

granicy nie zawsze jest w stanie ekwiwalentnie uzupełnić braki kadrowe na ryn-
ku pracy. Wśród imigrantów przeważają bowiem osoby posiadające niskie kwa-
lifikacje zawodowe i rekrutuje się spośród nich głównie pracowników do pro-
stych robót. Inną barierą są różnice kulturowo-cywilizacyjne pomiędzy sąsiadu-
jącymi krajami.

Wśród czynników wypychających siłę roboczą z krajów wschodnich na za-

chód najistotniejsze dotyczą sfery materialnej i wyrażają się w brakiem możli-
wości zatrudnienia i niskimi płacami. Do czynników przyciągających wschodnią
siłę roboczą do Polski zaliczyć należy wyższe zarobki oferowane imigrantom,
w porównaniu do poziomu płac w krajach macierzystych, łatwość dostępu do
szarej strefy polskiej gospodarki, położenie geograficzne ułatwiające sieć kon-
taktów migracyjnych, poczucie bezpieczeństwa pracy i pobytu wynikające
z bliskości językowej i atrakcyjności kulturowej.

Prognozy na najbliższe lata wskazują na wzrost zapotrzebowania na zatrud-

nienie obcokrajowców w budownictwie, w usługach domowych i opiekuńczych,
w służbie zdrowia oraz przy inwestycjach drogowych i kolejowych współfinan-
sowanych ze środków unijnych. Struktura zawodów wykonywanych w Polsce
przez imigrantów wynika z niepopularności tych zawodów wśród zasobów pol-
skiej siły roboczej spowodowanej relatywnie niskimi płacami w stosunku do
możliwości zarobkowych na emigracji [Golinowska i inni 2004]. Wśród imi-
grantów w Polsce, z ponad 100 narodowości najliczniejszą grupę stanowią Ukra-
ińcy. Dane ilustrujące skalę zjawiska imigracji mogą być uzyskiwane jedynie
drogą szacunkową ze względu na szeroki zakres zatrudnienia nie rejestrowanego
w drugim obiegu gospodarki. Spośród ponad 5 tysięcy cudzoziemców, którzy
otrzymali legalne zezwolenia na pracę w Polsce w pierwszym półroczu 2006
roku, prawie 1500 osób posiadało obywatelstwo ukraińskie. W analogicznym
okresie w 2007 roku nastąpił wzrost wydanych zezwoleń na pracę dla kolejnych
300 Ukraińców. Jest to jednak przysłowiowa kropla w morzu zatrudnienia nie-
formalnego. Szacuje się, że w Polsce pracowało w tym czasie około 100 tysięcy
Ukraińców. Województwo podkarpackie nie należy do czołowych rejonów w
Polsce przyciągających legalną siłę roboczą ze Wschodu. Według szacunków

Krystyna Leśniak-Moczuk

360

szeroko otwarty jest tu natomiast czarny rynek pracy. Wymogi formalne zwią-
zane z obowiązkiem wizowym i uszczelnieniem wschodniej granicy Unii Euro-
pejskiej może przyczynić się do zmniejszenia opłacalności emigracji zarobkowej
ludności ze Wschodu.

Istotnym czynnikiem spójności społecznej pomiędzy regionami przygra-

nicznymi jest coraz powszechniejsza akceptacja przez rodzimą opinię publiczną
cudzoziemców w roli sąsiadów, współpracowników czy członków rodziny.
Trudniej byłoby jeszcze pogodzić się z cudzoziemcem w roli kierownika. We-
dług badań prowadzonych w latach 90. XX wieku przez CBOS, poziom akcep-
tacji zatrudniania w Polsce imigrantów sięgał ponad połowy badanych respon-
dentów. Jest to tym bardziej zrozumiałe, ponieważ imigranci nie zabierają
miejsc pracy poszukiwanych przez bezrobotnych, lecz wykonują rodzaje prac,
na które nie ma popytu lub miejsca pracy zostały zwolnione poprzez emigrację
polskiej siły roboczej, albo też miejsca pracy są tworzone dla imigrantów dzięki
możliwości korzystania z taniej siły roboczej przy niskich kosztach pracy.

Z przeprowadzonych analiz ilustrujących zarówno zjawisko emigracji za-

robkowej w skali lokalnej, jak i ukazujących przyczynkowo czynniki imigracji
zarobkowej do Polski, wynikają wnioski o złożoności procesu przepływu wolnej
siły roboczej pomiędzy krajami. W aspekcie ekonomicznym więcej pozytyw-
nych stron można dostrzec w skali jednostkowej aniżeli makroekonomicznej,
natomiast społeczny wymiar tego zjawiska jest bardziej kontrowersyjny i trud-
niejszy do jednoznacznej oceny.

Literatura

Golinowska S. i inni (2004), Popyt na pracę cudzoziemców, IPiSS, Warszawa.
Lisiecki S. (2007), Ludzie w ruchu. Kontynuacje i kierunki badań nad najnowszą falą

emigracji z Polski [w:] Nowoczesność i ponowoczesność. Społeczeństwo obywatelskie
w Europie Środkowej i Wschodniej, red. S. Partycki, Wydawnictwo KUL, Lublin.

Misiak W. (1988), Nowe formy zaradności młodzieży. Emigracje i przemieszczenia spo-

łeczne, UMK, Toruń.

Styk J. (1999), Chłopi i wieś polska w perspektywie socjologicznej i historycznej, Wy-

dawnictwo UMCS, Lublin.

Wnuk-Lipiński E. (2003), Granice wolności. Pamiętnik polskiej transformacji, Wydaw-

nictwo Naukowe „Scholar”, Collegium Civitas Press, Warszawa.

Streszczenie

W artykule dokonano porównania zjawiska wyjazdów zagranicznych ludności wiej-

skiej na tle społeczności miejskiej w przekroju czasowym ostatnich lat socjalizmu

Zagraniczna emigracja zarobkowa na obszarach wiejskich...

361

i okresu transformacji systemowej. Przedmiotem badań była struktura społeczna emi-
grantów, miejsca emigracji, czasookres wyjazdów zagranicznych, motywacje wyjazdów
za granicę, cele wydatkowania zarobionych pieniędzy, skutki emigracji zarobkowej oraz
bariery decyzji wyjazdów emigracyjnych. Masowość emigracji zarobkowej z terenów
przygranicznych ze wschodniej części Polski na zachód, stwarza podstawy imigracji
z krajów zza wschodniej granicy.

Summary

The Foreign Paid Emigration on Country Areas of Podkarpacie

In the study there were compared phenomenon of foreign emigration of country

population on the background of city community within period of the last years of so-
cialism and the system transformation. An object of the research constitute: social struc-
ture of emigrants, places of emigration, the period of foreign emigration, motivation for
foreign emigration, aims for spending the earned money, results of paid emigration and
barriers of decisions about emigration. The popularity of paid emigration from border
areas of the eastern part of Poland to the west creates the bases for immigration from
countries from behind the eastern border.