Poj´cie

instytucji rynku finansowego

zawiera wiele

kategorii podmiotów. Sà to podmioty zarzàdzajàce

Êrodkami finansowymi powierzonymi im przez osoby

trzecie; przedmiotem ich dzia∏alnoÊci jest szeroko ro-

zumiany obrót instrumentami finansowymi. Sà to

równie˝ inne podmioty uczestniczàce w funkcjonowa-

niu rynku finansowego, takie jak fundusze gwarancyj-

ne, poÊrednicy finansowi, jak równie˝ bank centralny,

do którego ustawowych zadaƒ nale˝y m.in. zapewnie-

nie p∏ynnoÊci ca∏ego systemu pieni´˝nego. Sà to tak˝e

podmioty nadzorujàce funkcjonowanie systemu i dzia-

∏anie podmiotów rynku finansowego; ich g∏ównà rolà

jest zapewnienie bezpieczeƒstwa Êrodków finanso-

wych klientów instytucji finansowych oraz zapewnie-

nie stabilnego funkcjonowania tego rynku.

Wydaje si´, ˝e mówiàc o instytucjach tworzàcych

rynek finansowy, nale˝y ∏àcznie traktowaç wszystkie

powy˝ej wymienione kategorie podmiotów.

Celem niniejszego artyku∏u jest dokonanie zarysu

podmiotowego instytucji funkcjonujàcych na polskim

rynku finansowym. Ich wybór i prezentacja majà s∏u-

˝yç stworzeniu syntetycznego uj´cia dzia∏ajàcych na

nim najistotniejszych podmiotów polskiego rynku

finansowego

1

.

Instytucje polskiego rynku
finansowego

P i o t r Z a p a d k a

1 Niniejszy tekst jest przygotowany wed∏ug stanu prawnego na dzieƒ 31

marca 2002 r.

Banki

Przemo˝ny wp∏yw na funkcjonowanie rynków finanso-

wych w dzisiejszych gospodarkach majà banki. Âwiadczy

o tym m.in. wysoki udzia∏ banków w kapitalizacji

gie∏d, w inwestycjach kapita∏owych, dzia∏alnoÊci firm

leasingowych, dokonywanych czynnoÊciach faktorin-

gowych, zauwa˝alna dominacja w sferze dzia∏alnoÊci

maklerskiej oraz inne dzia∏ania na wszystkich obsza-

rach rynku finansowego. W polskim rynku finansowym

obecnoÊç banków jest na tyle silna, ˝e w uproszczeniu

mo˝na mowiç o istnieniu ukszta∏towanej swojego

rodzaju „

bankostruktury

”

2

, która decyduje o rozwoju

i funkcjonowaniu ca∏ego rynku finansowego.

Do najistotniejszych funkcji banków nale˝à:

– funkcja

kredytowa

, polegajàca na udzielaniu

kredytów;

– funkcja

p∏atnicza

, polegajàca na dokonywaniu

p∏atnoÊci w imieniu klientów indywidualnych i korpo-

racyjnych;

– funkcja

depozytowa

, polegajàca na przyjmowaniu

depozytów;

–

zarzàdzenie

aktywami finansowymi i majàtkiem

na rzecz i w imieniu klientów;

– czynnoÊci zwiàzane

z poÊrednictwem banków

w obrocie papierami wartoÊciowymi

.

Wyró˝niane sà nast´pujàce zasady funkcjonowania

banków

3

:

–

zasada samodzielnoÊci banków

, polegajàca na

dzia∏aniu przez banki we w∏asnym imieniu, na podejmo-

waniu suwerennych decyzji oraz na samofinansowaniu

i suwerennoÊci finansowej,

–

zasada uprawnieƒ banków

, wynikajàcych

z obowiàzujàcych przepisów, takich jak np. moc

prawna dokumentów urz´dowych dla dokumentów

wystawianych przez banki, wystawianie bankowego

tytu∏u egzekucyjnego czy te˝ instytucja tajemnicy

bankowej,

–

zasada obowiàzków banków

, takich jak prze-

ciwdzia∏anie wykorzystywaniu dzia∏alnoÊci bankowej

do celów przest´pczych, utrzymywanie p∏ynnoÊci p∏at-

niczej czy ochrona powierzonych depozytów,

–

zasada mo˝liwoÊci prowadzenia przez banki

tak˝e innej dzia∏alnoÊci

, takiej jak np. obrót papierami

wartoÊciowymi, nabywanie nieruchomoÊci czy Êwiad-

czenie us∏ug konsultacyjno-doradczych,

–

zasada prawa klienta do swobodnego wyboru

banku

(wyjàtkiem wynikajàcym z ustawy o Narodowym

Banku Polskim jest zapis o obs∏udze rachunku bud˝etu

paƒstwa przez NBP),

– zasada sprawowania przez paƒstwo

nadzoru

nad dzia∏alnoÊcià banków

,

–

zasada minimalizacji ryzyka

, czemu mo˝e s∏u˝yç

np. badanie zdolnoÊci kredytowej kredytobiorcy.

Analizujàc istniejàce przepisy prawa, mo˝na

uznaç, ˝e system bankowy w Polsce, ma charakter

dwuszczeblowy

4

. Górny szczebel tworzy bank centralny.

Rola banku centralnego w stosunku do systemu banko-

wego polega na regulacji obiegu emitowanego pieniàdza

oraz wielkoÊci tworzonego przez banki tzw. pieniàdza

bankowego, w celu zapewnienia p∏ynnoÊci ca∏ego syste-

mu bankowego oraz utrzymania sta∏ego poziomu cen

5

.

Dolny zaÊ szczebel tworzà:

banki dzia∏ajàce na

zasadach komercyjnych

, czyli banki komercyjne. Ta

cz´Êç sektora bankowego jest bardzo zró˝nicowana, co

powoduje koniecznoÊç wyró˝nienia w jej ramach kilku

pionów:

1)

banków dzia∏ajàcych na zasadach ogólnych

okreÊlonych

w ustawie Prawo bankowe – takich jak

banki paƒstwowe lub banki w formie spó∏ki akcyjnej,

2)

banków spó∏dzielczych

, dzia∏ajàcych na podsta-

wie ustawy o restrukturyzacji banków spó∏dzielczych

i BG˚,

3)

grup bankowych

, powsta∏ych z po∏àczenia si´

banków,

4)

banków specjalistycznych

, takich jak banki

hipoteczne czy kasy oszcz´dnoÊciowo–budowlane.

Przedmiotem prowadzonej przez banki dzia∏alnoÊci

sà czynnoÊci bankowe i czynnoÊci pozabankowe.

Zgodnie z art. 2 Prawa bankowego banki sà uprawnione

do wykonywania „

czynnoÊci bankowych obcià˝ajà-

cych ryzykiem Êrodki powierzone pod jakimkolwiek

tytu∏em zwrotnym

”. Dlatego jest to dokonywanie przez

bank czynnoÊci bankowych, których przedmiotem sà

Êrodki ulokowane przez klientów banku. Ârodki te ob-

cià˝a ryzyko bankowe, natomiast klienci banku majà

tytu∏y zwrotne do ewentualnego odzyskania przekaza-

nych bankowi Êrodków finansowych. Dzia∏alnoÊç banków

okreÊlajà art. 5 i art. 6 aktualnie obowiàzujàcej ustawy

Prawo bankowe

6

.

Art. 5 zawiera zamkni´ty katalog czynnoÊci banko-

wych

sensu stricto

które mogà byç wykonywane tylko

przez banki. Jest to:

– przyjmowanie wk∏adów pieni´˝nych p∏atnych

na ˝àdanie lub z nadejÊciem oznaczonego terminu

oraz prowadzenie rachunków tych wk∏adów,

– prowadzenie innych rachunków bankowych,

– udzielanie kredytów,

– udzielanie i potwierdzanie gwarancji banko-

wych oraz zatwierdzanie akredytyw,

– emitowanie bankowych papierów wartoÊciowych,

– przeprowadzanie bankowych rozliczeƒ pie-

ni´˝nych,

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 2

32

Rynki i Instytucje Finansowe

4 D. Daniluk, B. Smykla:

Nowe prawo bankowe

. „Zeszyty Finansowe” nr

5/1997.

5 A. Zalcewicz:

Obligacje NBP – nowy rodzaj papierów wartoÊciowych

wyemitowanych przez polski bank centralny

. „Glosa” sierpieƒ 2000 r.

6 Dz.U. nr 140 poz. 939 z 1998 r. ze zmianami.

2 W. Baka:

Rola banków w rozwoju systemu finansowego w Polsce

. „Prawo

bankowe” nr 3/1998.

3 J. Harasimowicz:

Polskie Prawo bankowe

(

1918-1996

).Warszawa 1996

KiK.

– wydawanie, rozliczanie i umarzanie pieniàdza

elektronicznego,

– wykonywanie innych czynnoÊci przewidzia-

nych wy∏àcznie dla banku w odr´bnych ustawach.

Powy˝sze czynnoÊci mogà byç dokonywane tylko

przez uprawnione do tego podmioty, czyli przez banki,

po uzyskaniu przez nie odpowiednich zezwoleƒ

uprawniajàcych do wykonywania tego typu czynnoÊci

bankowych (zezwolenia na funkcjonowanie banku

udziela Komisja Nadzoru Bankowego). Inne podmioty

nie mogà dokonywaç powy˝szych czynnoÊci pod groêbà

sankcji okreÊlonych w art. 171 ust. 1. Stanowi on, ˝e

kto bez pozwolenia prowadzi dzia∏alnoÊç polegajàcà na

gromadzeniu Êrodków pieni´˝nych innych osób fizycz-

nych, prawnych lub jednostek organizacyjnych nie

majàcych osobowoÊci prawnej, w celu udzielenia

kredytów, po˝yczek pieni´˝nych lub obcià˝ania ryzy-

kiem tych Êrodków w jakikolwiek inny sposób, podlega

grzywnie do 5.000.000 z∏otych i karze pozbawienia

wolnoÊci do lat 3.

Mo˝na zatem stwierdziç, ˝e dzia∏alnoÊç bankowa

jest reglamentowana przez przepisy prawa i dozwolona

(pod sankcjà kary) jedynie na podstawie specjalnego

zezwolenia. Zgodnie z art. 5 ust. 2 Prawa bankowego,

czynnoÊciami bankowymi sà tak˝e inne czynnoÊci,

o ile wykonywane sà one przez banki, takie jak:

– udzielanie po˝yczek pieni´˝nych oraz po˝yczek

i kredytów konsumenckich w rozumieniu przepisów

odr´bnej ustawy,

– operacje czekowe i wekslowe oraz operacje, któ-

rych przedmiotem sà warranty,

– wydawanie kart p∏atniczych oraz wykonywanie

operacji przy ich u˝yciu,

– terminowe operacje finansowe,

– nabywanie i zbywanie wierzytelnoÊci pieni´˝nych,

– przechowywanie przedmiotów i papierów warto-

Êciowych oraz udost´pnianie skrytek sejfowych,

– wykonywanie czynnoÊci obrotu dewizowego,

– udzielanie i potwierdzanie por´czeƒ,

– wykonywanie czynnoÊci zleconych, zwiàzanych

z emisjà papierów wartoÊciowych.

Powy˝ej przedstawione czynnoÊci mogà byç równie˝

wykonywane przez inne podmioty nie b´dàce bankami,

lecz wtedy nie mogà byç i nie sà one traktowane jako

czynnoÊci bankowe.

Oprócz przedstawionych powy˝ej czynnoÊci

bankowych zawartych w art. 5, banki mogà tak˝e pro-

wadziç tzw. dzia∏alnoÊç pozabankowà. Art. 6 Prawa ban-

kowego odnosi si´ do tej kwestii, stanowiàc, ˝e banki

poza wykonywaniem czynnoÊci bankowych mogà:

– obejmowaç lub nabywaç akcje i prawa z akcji,

udzia∏y innej osoby prawnej nie b´dàcej bankiem lub

jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych,

– zaciàgaç zobowiàzania zwiàzane z emisjà pa-

pierów wartoÊciowych,

– dokonywaç obrotu papierami wartoÊciowymi,

– dokonywaç na warunkach uzgodnionych

z d∏u˝nikiem zamiany wierzytelnoÊci na sk∏adniki

majàtku d∏u˝nika, z tym ˝e bank jest obowiàzany

do ich sprzeda˝y w okresie nie d∏u˝szym ni˝ 3 lata od

daty nabycia,

– nabywaç i zbywaç nieruchomoÊci,

– Êwiadczyç us∏ugi konsultacyjno–doradcze w spra-

wach finansowych,

– Êwiadczyç inne us∏ugi finansowe,

– wykonywaç inne czynnoÊci, je˝eli przepisy od-

r´bnych ustaw uprawniajà je do tego.

Zarówno czynnoÊci bankowe zastrze˝one wy∏àczenie

dla banków (art. 5 ust. 1), jak i inne czynnoÊci (art. 5

ust. 2) powinny byç okreÊlone w statucie banku. Mo˝li-

woÊç wykonywania przez banki okreÊlonych czynnoÊci

bankowych podlega kontroli Komisji Nadzoru Bankowego,

w procesie licencjonowania banku. Zgodnie bowiem

z art. 34 ust. 1 Prawa bankowego, w zezwoleniu na

utworzenie banku Komisja okreÊla m.in. czynnoÊci banko-

we, do których wykonywania bank jest upowa˝niony.

Nale˝y podkreÊliç, ˝e wykonywanie przez bank

czynnoÊci bankowych lub innych czynnoÊci, które sà

traktowane jako czynnoÊci bankowe („stajà si´” nimi),

niesie ze sobà mo˝liwoÊç u˝ywania przez banki

sui

generis

„przywilejów bankowych”. Sà to m.in. mo˝li-

woÊci zastosowania bankowego tytu∏u egzekucyjnego,

instytucji tajemnicy bankowej czy te˝ nadania doku-

mentom bankowym mocy urz´dowej. Te w∏aÊnie

„przywileje” przys∏ugujà podmiotom, które uzyskajà

stosowne zezwolenie KNB.

Warto w tym momencie wspomnieç o normach

zawartych w przepisach ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r.

o

Bankowym Funduszu Gwarancyjnym

(BFG)

7

.

Ustawa ta zak∏ada bowiem, po pierwsze, funkcjonowanie

obowiàzkowego systemu gwarantowania Êrodków

pieni´˝nych powierzonych bankom przez deponentów

zarówno w formie Êrodków zgromadzonych na rachun-

kach bankowych, jak i w formie nale˝noÊci, które wyni-

kajà z innych czynnoÊci bankowych, potwierdzonych

wystawionymi przez bank imiennymi dokumentami,

z wy∏àczeniem papierów wartoÊciowych okreÊlonych

w przedmiotowej ustawie.

Podmiotami obj´tymi obowiàzkowym systemem

gwarantowania Êrodków pieni´˝nych sà: banki krajowe

w rozumieniu ustawy Prawo bankowe oraz oddzia∏y

banków zagranicznych (zgodnie z kryteriami okreÊlonymi

w przedmiotowej ustawie). Zgodnie z art. 13 omawianej

ustawy, podmioty obj´te obowiàzkowym systemem

gwarantowania sk∏adek obwiàzane sà do wnoszenia na

rzecz BFG obowiàzkowych op∏at rocznych. Ich wysokoÊç

okreÊlonà na podstawie art. 13 Rada BFG przekazuje

podmiotom obj´tym systemem nie póêniej ni˝ do koƒca

roku kalendarzowego poprzedzajàcego rok, w którym

op∏ata ma byç wniesiona.

33

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 2

Rynki i Instytucje Finansowe

7 Dz.U. nr 4 z 1995 r., poz. 18.

Po drugie zaÊ omawiana ustawa przewiduje funkcjo-

nowanie BFG jako swoistego gwaranta w funkcjonowaniu

systemu obrotu Êrodkami pieni´˝nymi. Kluczowymi

przepisami ustawy o BFG sà art. 21 i nast´pne stanowià-

ce, ˝e celem obowiàzkowego systemu gwarantowania

Êrodków pieni´˝nych zgromadzonych na rachunkach

bankowych jest zapewnienie deponentom wyp∏aty, do

wysokoÊci okreÊlonej ustawà, Êrodków gwarantowanych

w razie ich niedost´pnoÊci. Przedmiotem gwarancji jest

wierzytelnoÊç deponenta, w zwiàzku z którà z dniem

spe∏nienia warunków gwarancji nabywa on w stosunku do

BFG uprawnienie do Êwiadczenia pieni´˝nego. Dzieƒ spe∏-

nienia warunków gwarancji jest to okreÊlony w ustawie

dzieƒ wydania postanowienia o og∏oszeniu upad∏oÊci

banku. Niezale˝nie od tego, w jakiej wysokoÊci i na ilu

rachunkach bankowych deponent posiada∏ Êrodki pie-

ni´˝ne w danym banku, omawiana ustawa okreÊla maksy-

malnà wysokoÊç roszczeƒ deponenta w stosunku do BFG.

WysokoÊç tzw. Êrodków gwarantowanych kszta∏tuje si´

od 1 stycznia 2002 r. na nast´pujàcym poziomie:

a) równowartoÊç w z∏otych 1.000 euro – w 100%

wartoÊci,

b) wysokoÊç przekraczajàca równowartoÊç 1.000

euro, a nieprzekraczajàca równowartoÊci w z∏otych

18.000 euro – w 90% wartoÊci (od 1 stycznia 2003 r.

górna granica Êrodków gwarantowanych w 90% osiàgnie

poziom 22.500 euro).

Pozosta∏ymi uczestnikami systemu bankowego sà:

Spó∏dzielcze Kasy Oszcz´dnoÊciowo – Kredytowe (SKOK)

i poÊrednicy kredytowi. Celem dzia∏ania SKOK-ów jest

realizacja idei samopomocy finansowej polegajàcej na

wzajemnym kredytowaniu si´ cz∏onków kas ze zgroma-

dzonych przez siebie w kasie Êrodków pieni´˝nych

8

.

Agencje poÊrednictwa kredytowego, zwane potocznie

poÊrednikami kredytowymi, udzielajà natomiast kredytów

na podstawie umów agencyjnych, zawartych z bankiem,

których kszta∏t okreÊlony jest w przepisach art. 758

i nast. k.c. Oba powy˝sze podmioty, a tak˝e istniejàce

wszelkiego rodzaju fundusze mikropo˝yczkowe nale˝y

uznaç za

sui generis

uczestników systemu bankowego,

którzy dope∏niajà i uzupe∏niajà dzia∏alnoÊç banków,

funkcjonujàc szczególnie w sektorach ubo˝szych klientów

indywidualnych, drobnych przedsi´biorców czy w lokal-

nych spo∏ecznoÊciach.

Nale˝y podkreÊliç, ˝e zgodnie z nowelizacjà ustawy

Prawo bankowe, z dnia 23 sierpnia 2001 r., dzia∏alnoÊç

bankowà na terenie Rzeczypospolitej Polskiej b´dà równie˝

swobodnie prowadzi∏y oddzia∏y instytucji kredytowych,

co nastàpi z chwilà uzyskania przez Polsk´ cz∏onkowstwa

w Unii Europejskiej. Instytucjà kredytowà, zgodnie

z definicjà zawartà w ustawie Prawo bankowe, która

wesz∏a w ˝ycie od 7 stycznia 2002 r., jest podmiot majàcy

swojà siedzib´ za granicà Rzeczypospolitej Polskiej - na te-

rytorium jednego z paƒstw cz∏onkoskich Unii Europejskiej.

Podmiot ten prowadzi dzia∏alnoÊç polegajàcà na przyj-

mowaniu depozytów lub innych Êrodków powierzonych

pod jakimkolwiek tytu∏em zwrotnym i udzielaniu kredy-

tów lub na wydawaniu pieniàdza elektronicznego.

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 2

34

Rynki i Instytucje Finansowe

8 Ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. (Dz.U. nr 1 z 1996 r., poz. 2).

S c h e m a t 1 Podmioty tworzàce system bankowy

NBP

BFG

KNB

BANKI

Banki paƒstwowe

Grupy bankowe

Banki spó∏dzielcze

Banki

specjalistyczne

hipoteczne

kasy oszcz´dnoÊciowo-
budowlane

Oddzia∏y i przedstawicielstwa banków zagranicznych

Banki – Spó∏ki Akcyjne

instytucje stabilizujàce

instytucje tworzàce rynek

Zak∏ady ubezpieczeƒ

Na podstawie przepisów ustawy z dnia 28 lipca 1990 r.

o dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej

9

, dzia∏alnoÊç ubezpie-

czeniowa bezpoÊrednia i poÊrednia (reasekuracyjna)

mo˝e byç prowadzona wy∏àcznie za zezwoleniem

Ministra Finansów przez zak∏ady ubezpieczeƒ. Sà one

zobowiàzane do niezajmowania si´ bezpoÊrednio innà

dzia∏alnoÊcià gospodarczà poza dzia∏alnoÊcià ubezpie-

czeniowà i dzia∏alnoÊcià z nià zwiàzanà (z wyjàtkiem

okreÊlonej w ustawie mo˝liwoÊci prowadzenia przez

zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏alnoÊci akwizycyjnej na

rzecz otwartych funduszy emerytalnych).

Innymi s∏owy, ustawodawca upowa˝ni∏ zak∏ady

ubezpieczeƒ do prowadzenia bezpoÊrednio i na w∏asny

rachunek jedynie dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej.

Wszelka inna dzia∏alnoÊç mo˝e byç natomiast prowadzona

za poÊrednictwem podmiotów zale˝nych od zak∏adów

ubezpieczeƒ

10

.

Prowadzenie przez zak∏ady ubezpieczeniowe dzia-

∏alnoÊci gospodarczej niezwiàzanej bezpoÊrednio

z dzia∏alnoÊcià ubezpieczeniowà stanowi podstaw´ do

cofni´cia przez Ministra Finansów, na wniosek organu

nadzoru, zezwolenia na prowadzenie tej dzia∏alnoÊci,

z uwagi na naruszenie prawa. Zgodnie z orzeczeniem

Sàdu Najwy˝szego dnia 16 kwietnia 1996 r., przedmiotem

dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej mo˝e byç tak˝e udzielanie

przez zak∏ady ubezpieczeƒ gwarancji

11

.

Zgodnie z przepisami ustawy, zak∏ad ubezpieczeƒ

nie mo˝e prowadziç jednoczeÊnie dzia∏alnoÊci w dziale

ubezpieczeƒ na ˝ycie i w dziale pozosta∏ych ubezpie-

czeƒ osobowych i majàtkowych. Zgodnie zatem z wolà

ustawodawcy, zak∏ad ubezpieczeƒ mo˝e prowadziç

dzia∏alnoÊç wy∏àcznie w jednym z dwóch wymienionych

powy˝ej dzia∏ów. Celem tego zapisu jest zapewnienie

bezpieczeƒstwa osób ubezpieczonych na ˝ycie, które

w razie Êwiadczenia wszelkiego rodzaju us∏ug ubezpie-

czeniowych „pod jednym dachem” mog∏oby zostaç

zagro˝one poprzez straty spowodowane na przyk∏ad

zbyt du˝à iloÊcià dokonywanych wyp∏at z tytu∏u ubez-

pieczeƒ majàtkowych.

Zak∏ady ubezpieczeƒ mogà prowadziç dzia∏alnoÊç

ubezpieczeniowà wy∏àcznie w formie spó∏ki akcyjnej

lub towarzystwa ubezpieczeƒ wzajemnych.

Zak∏ad ubezpieczeƒ jako spó∏ka akcyjna funkcjonuje

na podstawie przepisów Kodeksu spó∏ek handlowych

(KSH)

12

, przy czym zastosowanie majà równie˝ przepi-

sy ustawy o dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej, traktowane

jako

lex specialis

wobec KSH. Towarzystwa ubezpieczeƒ

wzajemnych („Towarzystwa”) sà natomiast osobami

prawnymi, które uzyskujà osobowoÊç z chwilà wpisu

do rejestru towarzystw wzajemnych, prowadzonego

przez Sàd Rejonowy dla m. St. Warszawy

13

. Podobnie

jak w przypadku zak∏adów ubezpieczeƒ, statut towa-

rzystwa i jego ewentualne zmiany podlegajà zatwier-

dzeniu przez Ministra Finansów przed dokonywaniem

czynnoÊci przed sàdem rejestrowym.

Cechà charakterystycznà funkcjonowania Towa-

rzystwa jest ubezpieczanie swych cz∏onków na zasadzie

wzajemnoÊci. Statut Towarzystwa okreÊla zasady uzy-

skania i utraty cz∏onkostwa oraz jego rodzaje. Ponadto,

jeÊli nie stanowi on inaczej, uzyskanie cz∏onkostwa

w Towarzystwie musi byç zwiàzane z zawarciem umowy

ubezpieczenia, utrata cz∏onkostwa zaÊ – z wygaÊni´ciem

stosunku ubezpieczenia. Ustawa wyró˝nia te˝ kategori´

tzw. ma∏ych towarzystw ubezpieczeƒ wzajemnych.

Zakres ich dzia∏ania jest ograniczony z uwagi na ma∏à

liczb´ cz∏onków, niewielkà liczb´ lub niewielkie sumy

zawieranych ubezpieczeƒ bàdê te˝ niewielki terytorialny

zasi´g dzia∏alnoÊci.

Zgodnie z omawianà ustawà o dzia∏alnoÊci ubez-

pieczeniowej, zak∏ady ubezpieczeƒ mogà korzystaç

z poÊrednictwa ubezpieczeniowego. Polega ono na

wykonywaniu czynnoÊci faktycznych lub prawnych

zwiàzanych z zawarciem lub wykonywaniem umów

ubezpieczenia lub reasekuracji. PoÊrednictwem ubez-

pieczeniowym zajmujà si´ wy∏àcznie

agenci ubezpie-

czeniowi

lub

brokerzy ubezpieczeniowi

, a w zakresie

reasekuracji – wy∏àcznie

brokerzy reasekuracyjni

.

Warto dodaç, ˝e zagraniczne zak∏ady ubezpieczeƒ

mogà podejmowaç i prowadziç dzia∏alnoÊç ubezpiecze-

niowà na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na zasa-

dzie wzajemnoÊci, stosujàc przepisy omawianej ustawy,

jedynie poprzez g∏ówny oddzia∏ zagranicznego zak∏adu

ubezpieczeƒ. G∏ówny oddzia∏ dzia∏a na podstawie

przepisów prawa polskiego i statutu okreÊlanego przez

zagraniczny zak∏ad ubezpieczeƒ, sporzàdzanego w formie

aktu notarialnego.

Nale˝y ponadto wspomnieç, ˝e na podstawie przepi-

sów ustawy o dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej utworzony

zosta∏ Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny

(„UFG”), do którego zadaƒ nale˝y:

– wyp∏acanie odszkodowaƒ i Êwiadczeƒ z tytu∏u

ubezpieczenia obowiàzkowego, o którym mowa w oma-

wianej ustawie (odszkodowanie za szkod´ na osobie,

gdy szkoda zosta∏a wyrzàdzona w okolicznoÊciach uza-

sadniajàcych odpowiedzialnoÊç cywilnà posiadacza

pojazdu lub kierujàcego pojazdem mechanicznym lub

rolnika - gdy nie ustalono ich to˝samoÊci i nie zidenty-

fikowano pojazdu),

– w przypadku og∏oszenia upad∏oÊci zak∏adu ubez-

pieczeƒ zaspokajanie roszczeƒ osób uprawnionych

z tytu∏u umów ubezpieczenia, okreÊlonych w ustawie,

35

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 2

Rynki i Instytucje Finansowe

9 Dz.U. nr 11 z 1996 r., poz. 62.
10 C. Gawlas, R. Mikulski:

Ustawa o dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej –

komentarz.

Warszawa 1997 H.C. Beck .

11 Wyrok z dnia 16 kwietnia 1996 r. SN U II CRN 38/96 OSNC 1996/9/122.
12 Ustawa z 15 wrzeÊnia 2000 r. (Dz.U. nr 94, poz. 1037).

13 Funkcjonowanie omawianego rejestru regulujà przepisy Rozporzà-

dzenia Ministra SprawiedliwoÊci z dnia 4 lutego 1991 r. w sprawie

prowadzenia rejestru towarzystw wzajemnych (Dz.U. nr 14 z 1991 r.,

poz.65).

oraz umów ubezpieczenia na ˝ycie w wysokoÊci 50%

wierzytelnoÊci, nie wi´cej jednak ni˝ kwota b´dàca

równowartoÊcià w z∏otych 30.000 euro, wed∏ug Êred-

niego kursu Narodowego Banku Polskiego, zgodnie

z tabelà kursowà og∏aszanà przez NBP, obowiàzujàcà

w dniu og∏oszenia upad∏oÊci.

Po wyp∏acie odszkodowania UFG dochodzi zwrotu

wyp∏aconych kwot od sprawcy i osoby, która nie

dope∏ni∏a obowiàzku zwarcia umowy ubezpieczenia

obowiàzkowego. W uzasadnionych przypadkach UFG

mo˝e odstàpiç od dochodzenia cz´Êci lub ca∏oÊci

odszkodowania.

Fundusze inwestycyjne

Fundusz inwestycyjny jest osobà prawnà, której wy∏àcz-

nym przedmiotem dzia∏alnoÊci jest lokowanie Êrodków

pieni´˝nych zebranych publicznie lub niepublicznie,

jeÊli ustawa tak stanowi, w okreÊlone w ustawie papie-

ry wartoÊciowe i inne prawa majàtkowe

14

. Fundusz

inwestycyjny prowadzi dzia∏alnoÊç, przestrzegajàc zasad

ograniczania ryzyka inwestycyjnego okreÊlonych

w ustawie. Celem powstania tego typu instytucji finan-

sowych jest przekazywanie aktywów finansowych

w zarzàdzanie podmiotom w tym wyspecjalizowanym.

Poniewa˝ fundusze inwestycyjne gromadzà Êrodki

finansowe wielu uczestników, sà traktowane jako

„instytucje zaufania publicznego”.

Bardzo istotne z punktu widzenia funkcjonowania

funduszy inwestycyjnych jest rozdzielenie poj´ç: funduszy

inwestycyjnych i towarzystw funduszy inwestycyjnych.

Organem funduszu inwestycyjnego jest towarzy-

stwo funduszy inwestycyjnych (zwane dalej „Towarzy-

stwem”). Towarzystwo tworzy fundusz inwestycyjny

po uzyskaniu zezwolenia Komisji Papierów WartoÊcio-

wych i Gie∏d (KPWiG), która wydaje zezwolenie na

utworzenie funduszu inwestycyjnego w terminie

dwóch miesi´cy od dnia z∏o˝enia wniosku. Ka˝dorazowa

zmiana statutu funduszu wymaga zezwolenia KPWiG.

Utworzenie jakiegokolwiek funduszu inwestycyjnego

uzale˝nione jest zatem najpierw od istnienia Towarzy-

stwa. Ponadto, przedmiotem dzia∏alnoÊci Towarzystwa

jest wy∏àcznie tworzenie funduszy inwestycyjnych

i zarzàdzanie nimi oraz reprezentowanie ich wobec

osób trzecich. Towarzystwa zajmujà si´ zatem

zarzàdzaniem majàtkiem funduszy i tylko do tego

ograniczajà swoje dzia∏ania. Siedzibà funduszu inwe-

stycyjnego jest siedziba Towarzystwa b´dàcego jego

organem. Towarzystwo mo˝e utworzyç wi´cej ni˝

jeden fundusz.

Uczestnikami funduszu inwestycyjnego sà osoby

fizyczne, prawne oraz jednostki organizacyjne nie ma-

jàce osobowoÊci prawnej, które za wp∏aty wnoszone do

funduszu nabywajà jednostki uczestnictwa lub certyfikaty

inwestycyjne. Jednostki uczestnictwa lub certyfikaty

inwestycyjne reprezentujà prawa majàtkowe uczestni-

ków funduszu, okreÊlone ustawà i statutem funduszu

inwestycyjnego. Fundusz inwestycyjny zbywa jednostki

uczestnictwa albo certyfikaty inwestycyjne bezpoÊrednio

lub za poÊrednictwem podmiotu prowadzàcego dzia∏al-

noÊç maklerskà.

Uczestnicy funduszu nie odpowiadajà za zobowià-

zania funduszu. Mienie funduszu inwestycyjnego,

zwane „aktywami funduszu", obejmuje Êrodki z tytu∏u

wp∏at jego uczestników, prawa nabyte przez fundusz

oraz po˝ytki z tych praw. Fundusz inwestycyjny doko-

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 2

36

Rynki i Instytucje Finansowe

14 Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U.

nr 933 z 1997 r., poz. 139, ze zmianami)

S c h e m a t 2 Podmioty tworzàce rynek ubezpieczeƒ

instytucje stabilizujàce

instytucje tworzàce rynek

UFG

Paƒstwowy Urzàd Nadzoru

Ubezpieczeƒ

PoÊrednicy ubezpieczeniowi

Towarzystwa

ubezpieczeƒ
wzajemnych

Ma∏e TUM

Zak∏ady

ubezpieczeƒ

nuje wyceny posiadanych aktywów funduszu, ustala

wartoÊç aktywów netto oraz wartoÊç aktywów netto

przypadajàcych na jednostk´ uczestnictwa lub certyfikat

inwestycyjny. Aktywa funduszu wycenia si´ wed∏ug

rynkowej wartoÊci sk∏adników aktywów funduszu

w dniu wyceny, z zachowaniem zasady ostro˝nej wyceny,

pomniejszajàc o jego zobowiàzania. Obowiàzki okreÊlone

w ustawie jako przechowywanie aktywów funduszu

inwestycyjnego wykonuje depozytariusz, z którym

Towarzystwo zawiera umow´ o przechowanie akty-

wów funduszu.

Towarzystwo zawiera w imieniu funduszu

umow´

o przechowywanie aktywów funduszu

. Mo˝e jà zawrzeç

wy∏àcznie z bankiem, którego siedziba znajduje si´ na

obszarze Rzeczypospolitej Polskiej i którego fundusze

w∏asne wynoszà co najmniej 100.000.000 z∏, albo z Kra-

jowym Depozytem Papierów WartoÊciowych Spó∏kà

Akcyjnà – o którym mowa poni˝ej. Umowa o przechowy-

wanie aktywów funduszu okreÊla szczegó∏owe obowiàzki

depozytariusza i funduszu inwestycyjnego, sposób ich

wykonywania, a tak˝e wynagrodzenie depozytariusza,

sposób kalkulacji kosztów obcià˝ajàcych fundusz oraz

wskazuje osoby wyznaczone przez depozytariusza do

wykonywania umowy.

Fundusz inwestycyjny mo˝e byç utworzony jako:

fundusz otwarty, specjalistyczny fundusz otwarty,

fundusz zamkni´ty oraz fundusz mieszany.

Fundusze inwestycyjne ró˝nià si´ g∏ównie tym, jakie

rodzaje papierów wartoÊciowych oferujà uczestnikom.

Fundusz inwestycyjny otwarty zbywa jednostki uczestnic-

twa i odkupuje je na ˝àdanie uczestnika funduszu. Jego

jednostki uczestnictwa mo˝e nabyç ka˝dy, gdy˝ ustawa nie

przewiduje ˝adnych ograniczeƒ w tej kwestii. Z chwilà

odkupienia jednostki uczestnictwa sà umarzane z mocy

prawa. Jednostki uczestnictwa danego funduszu inwe-

stycyjnego otwartego reprezentujà jednakowe prawa

majàtkowe (tj. majà takà samà wartoÊç). Nie mogà byç

zbyte przez uczestnika na rzecz osób trzecich. Ponadto,

podlegajà one dziedziczeniu. Fundusz ten zbywa i odku-

puje jednostki uczestnictwa z cz´stotliwoÊcià okreÊlonà

w statucie, nie rzadziej jednak ni˝ raz na dwa tygodnie.

Uczestnik tego funduszu mo˝e ˝àdaç ich odkupienia

w punkcie obs∏ugi klienta biura maklerskiego oraz innych

punktach obs∏ugi uczestników funduszu bez koniecznoÊci

posiadania rachunku inwestycyjnego. Jednostki uczest-

nictwa sà zbywane i odkupywane po cenie wynikajàcej

z podzielenia wartoÊci aktywów netto funduszu przez

liczb´ jednostek ustalonà na podstawie rejestru uczestni-

ków funduszu w dniu wyceny, odpowiednio powi´kszonej

lub pomniejszonej o op∏aty, które fundusz mo˝e pobieraç

za zbywanie jednostek uczestnictwa lub certyfikatów

inwestycyjnych. Uwag´ zwraca uzale˝nienie wartoÊci

jednostek uczestnictwa od wyceny aktywów funduszu,

co powoduje prostà zale˝noÊç zysków osiàganych

przez uczestników funduszu od wyników zarzàdzania

jego aktywami, osiàgni´tymi przez Towarzystwo.

Statut specjalistycznego funduszu inwestycyjnego

otwartego mo˝e stanowiç, ˝e uczestnikami funduszu

mogà zostaç podmioty okreÊlone w statucie lub takie,

które spe∏niajà warunki okreÊlone w statucie. Jest to bez

wàtpienia zaw´˝eniem zakresem uczestników tego fun-

duszu. Tà w∏aÊnie charakterystycznà cechà ró˝nià si´

wymienione powy˝ej fundusze.

Fundusz inwestycyjny zamkni´ty emituje certyfi-

katy inwestycyjne, których sam nie nabywa. Certyfikat

inwestycyjny jest papierem wartoÊciowym na okaziciela,

jest niepodzielny i reprezentuje jednakowe prawa

majàtkowe, a umarza si´ go wy∏àcznie w przypadkach

przewidzianych w ustawie. Do dopuszczenia certyfika-

tów inwestycyjnych do publicznego obrotu i do obrotu

tymi certyfikatami stosuje si´ przepisy o publicznym

obrocie papierami wartoÊciowymi, o ile ustawa nie sta-

nowi inaczej (sà one zatem emitowane na zasadzie akcji

– w serii, w okreÊlonej iloÊci itp.). Wydanie przez

KPWiG zezwolenia na utworzenie funduszu inwestycyj-

nego zamkni´tego jest równoznaczne z dopuszczeniem

pierwszej emisji certyfikatów inwestycyjnych do obrotu

publicznego. Jest to zatem swoiste „zrównanie” certyfi-

katów inwestycyjnych z akcjami spó∏ek gie∏dowych.

Kolejne emisje certyfikatów inwestycyjnych równie˝

wymagaç b´dà zgody KPWiG. Certyfikaty te mo˝na nabyç

zarówno na rynku pierwotnym, jak i wtórnym, a zatem

uczestnicy omawianego funduszu muszà posiadaç

rachunek inwestycyjny w domu maklerskim. Certyfikaty

inwestycyjne stajà si´ zatem przedmiotem obrotu, na

zasadach publicznego obrotu papierami wartoÊciowymi.

Dlatego te˝ ich wartoÊç uzale˝niona jest od wartoÊci

rynkowej (gie∏dowej), jakà osiàgajà. Omawiany fundusz

inwestycyjny nie ma ustawowego obowiàzku nabywania

emitowanych przez siebie certyfikatów. Jedynym sposo-

bem zmiany ich w∏aÊciciela jest zatem zbycie ich innemu

inwestorowi na gie∏dzie. Fundusz inwestycyjny

zamkni´ty dokonuje wyceny aktywów funduszu i ustala

wartoÊç aktywów netto oraz wartoÊç aktywów netto

przypadajàcà na certyfikat inwestycyjny z cz´stotliwoÊcià

okreÊlonà w statucie, nie rzadziej jednak ni˝ raz na

szeÊç miesi´cy, na siedem dni przed rozpocz´ciem

zbywania certyfikatów kolejnej emisji.

Cena emisyjna certyfikatów inwestycyjnych dru-

giej emisji i nast´pnych nie mo˝e byç ni˝sza ni˝ war-

toÊç aktywów netto funduszu przypadajàca na certyfi-

kat inwestycyjny wed∏ug ostatniej wyceny aktywów

poprzedzajàcej emisj´. Cena certyfikatu mo˝e byç po-

wi´kszona o op∏at´, jakà fundusz inwestycyjny mo˝e

pobieraç za zbywanie certyfikatów inwestycyjnych.

Fundusz inwestycyjny zamkni´ty prowadzi rejestr cer-

tyfikatów inwestycyjnych.

Fundusz inwestycyjny mieszany, podobnie jak

fundusz inwestycyjny zamkni´ty, emituje certyfikaty

inwestycyjne. W przeciwieƒstwie do funduszy inwe-

stycyjnych zamkni´tych wykupuje je jednak na ˝àdanie

uczestnika funduszu. Z chwilà wykupienia przez fundusz

37

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 2

Rynki i Instytucje Finansowe

certyfikaty inwestycyjne sà umarzane z mocy prawa.

Certyfikaty inwestycyjne sà wykupywane przez fundusz

z cz´stotliwoÊcià okreÊlonà w statucie, nie rzadziej

jednak ni˝ raz w roku.

Fundusze emerytalne

Fundusz emerytalny (dalej „Fundusz”), jest osobà

prawnà prawa publicznego, utworzonà na podstawie

ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy eme-

rytalnych z dnia 20 listopada 1997 r.

15

(dalej „ustawa”).

Czas ich trwania jest - z mocy ustawy - nieograniczony.

Przedmiotem dzia∏alnoÊci Funduszu jest groma-

dzenie Êrodków pieni´˝nych i ich lokowanie, z przezna-

czeniem na wyp∏at´ cz∏onkom funduszu po osiàgni´ciu

przez nich wieku emerytalnego. Fundusze stajà si´

zatem, po pierwsze, instytucjami zaufania publicznego,

po drugie zaÊ istotnym elementem ca∏ego programu

i narz´dziem realizacji pewnej filozofii systemu emery-

talnego. Cel funkcjonowania Funduszy mo˝na zatem

sprowadziç do inwestowania lub zyskownego lokowania

Êrodków finansowych cz∏onków Funduszu (czyli

przysz∏ych emerytów), a nast´pnie do ich wyp∏aty,

w chwili okreÊlonej w przepisach dotyczàcych wyma-

galnoÊci tych wyp∏at.

Organem funduszu ÊciÊle zwiàzanym z funduszem

emerytalnym jest towarzystwo emerytalne (zwane dalej

„Towarzystwem”), utworzone - zgodnie z przepisami

Ustawy - w formie spó∏ki akcyjnej. Nale˝y podkreÊliç,

˝e Towarzystwo tworzy Fundusz oraz, jako jego organ,

zarzàdza Funduszem i reprezentuje go w stosunkach

z osobami trzecimi - w sposób okreÊlony dla reprezentacji

Towarzystwa w jego statucie a siedziba Towarzystwa

jest jednoczeÊnie siedzibà Funduszu. Takà dzia∏alnoÊç

mo˝e prowadziç wy∏àcznie Towarzystwo. Towarzystwo

tworzy i zarzàdza tylko jednym Funduszem, chyba ˝e

zarzàdzanie wi´cej ni˝ jednym Funduszem jest skutkiem

przej´cia przez Towarzystwo zarzàdzania innym Fun-

duszem albo po∏àczenia Towarzystw.

Minimalna wysokoÊç kapita∏u akcyjnego Towarzy-

stwa nie mo˝e byç ni˝sza ni˝ równowartoÊç w z∏otych

4.000.000 euro. Ponadto, aktywa funduszu stanowià:

sk∏adki wp∏acane w imieniu cz∏onków funduszu oraz

nabyte przez fundusz prawa i po˝ytki z tych praw.

WartoÊç aktywów netto funduszu ustala si´, pomniej-

szajàc wartoÊç aktywów funduszu o jego zobowiàzania.

Urzàd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi,

(zwany dalej „UNFE”), który nadzoruje funkcjonowanie

rynku funduszy emerytalnych, wydaje zezwolenie na

utworzenie Funduszu. Po uzyskaniu tego zezwolenia,

Towarzystwo niezw∏ocznie sk∏ada do sàdu rejestrowego

wniosek o wpisanie Funduszu do rejestru funduszy.

Fundusz z chwilà wpisania do rejestru funduszy nabywa

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 2

38

Rynki i Instytucje Finansowe

15 Dz.U. nr 934 z 1997 r., poz. 139 ze zmianami.

S c h e m a t 3 Podmioty tworzàce rynek funduszy inwestycyjnych

instytucje stabilizujàce

instytucje tworzàce rynek

KDPW

KPWiG

Towarzystwa funduszy

inwestycyjnych

Fundusze inwestycyjne

Otwarte

Specjalistyczne

otwarte

Mieszane

Zamkni´te

osobowoÊç prawnà, natomiast Towarzystwo staje si´

organem Funduszu. Rejestr funduszy, który jest jawny

i dost´pny dla osób trzecich, prowadzi Sàd Wojewódzki

w Warszawie.

Warto równie˝ podkreÊliç, ˝e ka˝dorazowe nabycie

lub obj´cie akcji Towarzystwa wymaga zezwolenia

UNFE, a w szczególnoÊci przekroczenie progów: 20%,

25%, 33%, 50%, 66%, 75% lub 80% g∏osów na walnym

zgromadzeniu.

Ze wzgl´dów ostro˝noÊciowych, zwiàzanych

z ochronà powierzonych przez cz∏onków Funduszu

Êrodków finansowych, Towarzystwo musi respektowaç

ustawowe ograniczenia zwiàzane szeroko rozumianà

dzia∏alnoÊcià inwestycyjnà, do których nale˝y m.in

zakaz:

– nabywania lub obejmowania udzia∏ów, akcji

albo innych papierów wartoÊciowych, jednostek

uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych lub tytu∏ów

uczestnictwa emitowanych przez instytucje wspólnego

inwestowania majàce siedzib´ za granicà oraz uczestni-

czenia w spó∏kach nie majàcych osobowoÊci prawnej;

– nabywania papierów wartoÊciowych emitowanych

przez Depozytariusza (o którym mowa poni˝ej);

- udzielania po˝yczek, gwarancji i por´czeƒ, z wyjàt-

kiem po˝yczek z zak∏adowego funduszu Êwiadczeƒ

socjalnych;

- zaciàgania po˝yczek i kredytów, w tym tak˝e

dokonywania emisji obligacji, je˝eli wysokoÊç zobowià-

zaƒ Towarzystwa z tego tytu∏u przekroczy ∏àcznie 20%

wartoÊci kapita∏ów w∏asnych.

Uzyskanie cz∏onkostwa w otwartym funduszu

nast´puje z chwilà zawarcia umowy z Funduszem.

Cz∏onkowie deklarujà w niej, do którego z Funduszy

b´dà przekazywane miesi´czne sk∏adki za poÊrednic-

twem Zak∏adu Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych. Skutkiem

powy˝szej umowy jest równie˝ powstanie uprawnienia

cz∏onków Funduszu do wyp∏aty przysz∏ej emerytury.

Nale˝y podkreÊliç, ˝e cz∏onkowie Funduszu, czyli

przyszli emeryci, nie odpowiadajà za jego zobowiàzania.

Fundusz jest obowiàzany wybraç depozytariusza

(„Depozytariusz”), któremu – na podstawie umowy –

powierza przechowywanie swoich aktywów. Depozy-

tariuszem mo˝e byç bank, który jest bankiem krajowym

w rozumieniu ustawy Prawo bankowe oraz posiada

fundusze w∏asne w okreÊlonej w Ustawie wysokoÊci.

Do obowiàzków Depozytariusza w zakresie przechowy-

wania aktywów Funduszu nale˝y m.in: prowadzenie

rejestru aktywów funduszu zapisywanych na w∏aÊciwych

rachunkach oraz przechowywanych przez Depozyta-

riusza i inne podmioty, uprawnione do tego na mocy

odr´bnych przepisów lub na podstawie umów zawiera-

nych za zgodà Depozytariusza; zapewnienie, aby aktywa

funduszu by∏y lokowane zgodnie z przepisami prawa

oraz statutem funduszu, zapewnienie terminowego roz-

liczania umów dotyczàcych aktywów funduszu oraz

umów z cz∏onkami funduszu.

Domy maklerskie

Istotnymi uczestnikami rynku finansowego sà podmioty

prowadzàce dzia∏alnoÊç maklerskà. Zgodnie z ustawà

o publicznym obrocie papierami wartoÊciowymi z dnia

21 sierpnia 1997 r.

16

, mo˝e byç ona prowadzona

39

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 2

Rynki i Instytucje Finansowe

S c h e m a t 4 Podmioty tworzàce rynek funduszy emerytalnych

instytucje stabilizujàce

instytucje tworzàce rynek

UNFE

ZUS

Towarzystwa emerytalne

Fundusze emerytalne

Depozytariusz

16 Dz.U. nr 118, poz. 754.

wy∏àcznie przez spó∏k´ akcyjnà z siedzibà na teryto-

rium Rzeczypospolitej Polskiej - przez dom maklerski.

Prowadzenie dzia∏alnoÊci maklerskiej wymaga

zezwolenia KPWiG, wydanego na wniosek zaintereso-

wanego podmiotu. Dzia∏alnoÊç maklerska obejmuje

wykonywanie czynnoÊci zwiàzanych z obrotem papie-

rami wartoÊciowymi dopuszczonymi do publicznego

obrotu, polegajàcych na:

• Oferowaniu papierów wartoÊciowych w obrocie

pierwotnym lub w pierwszej ofercie publicznej.

• Nabywaniu lub zbywaniu papierów wartoÊciowych

na cudzy rachunek, na zasadach okreÊlonych w usta-

wie o publicznym obrocie papierami wartoÊciowymi

jako us∏ugi brokerskie. W umowie o Êwiadczenie

us∏ug brokerskich dom maklerski zobowiàzuje si´ do

zawierania umów zlecenia nabycia lub zbycia papierów

wartoÊciowych na rynku regulowanym, na warunkach

okreÊlonych w tej umowie. Na podstawie umowy

dom maklerski mo˝e zobowiàzaç si´ tak˝e do prowadze-

nia rachunku papierów wartoÊciowych lub rachunku

pieni´˝nego s∏u˝àcego do obs∏ugi rachunku papierów

wartoÊciowych. Dom maklerski zobowiàzuje si´, wobec

dajàcego zlecenie, do nabycia lub zbycia oznaczo-

nych papierów wartoÊciowych w imieniu w∏asnym,

lecz na rachunek dajàcego zlecenie.

• Nabywaniu lub zbywaniu papierów wartoÊciowych

na w∏asny rachunek w celu realizacji zadaƒ zwiàza-

nych z organizacjà rynku regulowanego.

• Zarzàdzaniu cudzym pakietem papierów wartoÊcio-

wych na zlecenie. Przez zarzàdzanie cudzym pakietem

papierów wartoÊciowych na zlecenie, zgodnie z oma-

wianà ustawà, rozumie si´ odp∏atne podejmowanie

i realizacj´ decyzji inwestycyjnych na rachunek

zleceniodawcy, w ramach pozostawionych przez zle-

ceniodawc´ do dyspozycji zarzàdzajàcego Êrodków

pieni´˝nych i papierów wartoÊciowych zapisanych

na rachunkach zleceniodawcy.

• Doradztwie w zakresie obrotu papierami wartoÊcio-

wymi. Przez doradztwo w zakresie obrotu papierami

wartoÊciowymi, zgodnie z omawianà ustawà, rozumie

si´ odp∏atne udzielanie pisemnej lub ustnej reko-

mendacji nabycia lub zbycia oznaczonych papierów

wartoÊciowych albo powstrzymania si´ od zawarcia

transakcji dotyczàcej tych papierów.

• Prowadzeniu rachunków papierów wartoÊciowych

oraz rachunków pieni´˝nych s∏u˝àcych do ich obs∏ugi.

Przedmiotem czynnoÊci, o których mowa powy˝ej

mogà byç równie˝ papiery wartoÊciowe b´dàce w obro-

cie na zagranicznych rynkach regulowanych w krajach

nale˝àcych do OECD.

Dom maklerski majàcy zezwolenie na wykonywanie

okreÊlonych wy˝ej czynnoÊci – zarzàdzania cudzym

pakietem papierów wartoÊciowych na zlecenie oraz

doradztwa w zakresie obrotu papierami wartoÊciowymi

- jest zobowiàzany, zgodnie z dyspozycjà zawartà

w omawianej ustawie, do zatrudniania doradców

inwestycyjnych. Do wykonywania pozosta∏ych czynnoÊci

domu maklerskiego niezb´dne jest zatrudnienie makle-

rów papierów wartoÊciowych. Nabycie prawa do

wykonywania zawodu maklera papierów wartoÊciowych

lub doradcy inwestycyjnego wymaga spe∏nienia ustawo-

wych warunków (art. 22 ustawy o publicznym obrocie

papierami wartoÊciowymi) oraz uzyskania zezwolenia

KPWiG, czyli wpisania na list´ maklerów papierów

wartoÊciowych lub list´ doradców inwestycyjnych.

Oba powy˝sze zawody sà zawodami zaufania publicznego,

gdy˝ ich wykonywanie wià˝e si´ z operacjami finanso-

wymi majàcymi wp∏yw na majàtek zleceniodawcy oraz

interesy Skarbu Paƒstwa.

Ponadto, za zezwoleniem KPWiG i na okreÊlonych

w nim warunkach domy maklerskie mogà podejmowaç

czynnoÊci faktyczne i prawne, których celem jest

doprowadzenie do obj´cia lub nabycia przez zlecenio-

dawc´ papierów wartoÊciowych niedopuszczonych do

publicznego obrotu, oraz inne czynnoÊci zwiàzane

z obrotem takimi papierami lub z obs∏ugà towarzystw

funduszy powierniczych, towarzystw funduszy inwe-

stycyjnych, funduszy inwestycyjnych, towarzystw

emerytalnych i funduszy emerytalnych.

Domy maklerskie, w liczbie co najmniej 25, mogà

utworzyç izb´ gospodarczà, do której obowiàzków

nale˝y w szczególnoÊci okreÊlanie i kodyfikacja zasad

uczciwego obrotu oraz przyj´tych w obrocie zwyczajów.

Organizacj´ w∏adz izby, tryb ich powo∏ywania, zakres

kompetencji oraz zadania izby okreÊla statut izby.

Zagraniczna osoba prawna, prowadzàca dzia∏al-

noÊç maklerskà w kraju nale˝àcym do OECD, mo˝e

prowadziç dzia∏alnoÊç maklerskà

na terytorium

Rzeczypospolitej Polskiej w formie

oddzia∏u

lub

przedstawicielstwa

. Do dzia∏alnoÊci maklerskiej pro-

wadzonej przez zagraniczne osoby prawne w tej formie

stosuje si´ odpowiednio przepisy dotyczàce domów

maklerskich. Doradztwo w zakresie obrotu papierami

wartoÊciowymi dopuszczonymi do publicznego obrotu

mo˝e byç prowadzone przez zagraniczne osoby prawne

Êwiadczàce us∏ugi o tym samym charakterze w krajach

nale˝àcych do OECD, bez zachowania warunku okre-

Êlonego powy˝ej, czyli dzia∏ania w formie oddzia∏u lub

przedstawicielstwa. Dodatkowo, za zezwoleniem

KPWiG i na warunkach w nim okreÊlonych podmiot

zagraniczny, który przechowuje papiery wartoÊciowe

lub poÊredniczy w obrocie papierami wartoÊciowymi

w krajach nale˝àcych do OECD (czyli zagraniczny dom

maklerski), mo˝e - dzia∏ajàc na rachunek innych pod-

miotów zagranicznych i na podstawie udzielonego

przez nie upowa˝nienia - zawieraç umowy o Êwiadczenie

us∏ug brokerskich lub otwieraç rachunki papierów warto-

Êciowych w podmiotach, które na terytorium Rzeczypo-

spolitej Polskiej Êwiadczà us∏ugi brokerskie lub prowadzà

rachunki papierów wartoÊciowych. Istotà tej dzia∏alnoÊci

jest dokonywanie czynnoÊci na polskim rynku kapita-

∏owym przez zagraniczne domy maklerskie, które nie

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 2

40

Rynki i Instytucje Finansowe

zak∏adajà w∏asnych oddzia∏ów lub przedstawicielstw

w Polsce, lecz zlecajà okreÊlone czynnoÊci polskim

domom maklerskim.

Zgodnie z przepisami omawianej ustawy, prowa-

dzenie dzia∏alnoÊci maklerskiej jest mo˝liwe równie˝

przez bank. Wymaga to jednak zezwolenia KPWiG wy-

danego na wniosek zainteresowanego banku.

Krajowy Depozyt Papierów WartoÊciowych SA

We w∏aÊciwym funkcjonowaniu zarówno rynku kapi-

ta∏owego, jak i ca∏ego rynku finansowego istotnà rol´

odgrywa Krajowy Depozyt Papierów WartoÊciowych

(„Krajowy Depozyt”) majàcy form´ spó∏ki akcyjnej.

Dzia∏a on na podstawie art. 124 i nast´pnych ustawy

o publicznym obrocie papierami wartoÊciowymi. Jego

akcje mogà byç wy∏àcznie imienne i sà pozbawione

prawa do dywidendy. Wynika to z faktu, ˝e jest on

spó∏kà „non profit”, realizujàcà okreÊlone, niezmiernie

wa˝ne zadania w publicznym obrocie papierami

wartoÊciowymi. Akcjonariuszami Krajowego Depozy-

tu mogà byç wy∏àcznie: spó∏ki prowadzàce gie∏d´,

domy maklerskie, spó∏ki prowadzàce rynek pozagie∏-

dowy, Skarb Paƒstwa, Narodowy Bank Polski oraz

banki.

Do zadaƒ Krajowego Depozytu, okreÊlanego jako

centralna instytucja depozytowo-rozliczeniowa w za-

kresie publicznego obrotu papierami wartoÊciowymi

17

,

nale˝y przede wszystkim prowadzenie depozytu papierów

wartoÊciowych. Polega ono na prowadzeniu systemu

rejestracji papierów wartoÊciowych, obejmujàcego

rachunki papierów wartoÊciowych i konta depozytowe

prowadzone przez podmioty do tego upowa˝nione,

a w szczególnoÊci na:

• Rejestrowaniu papierów wartoÊciowych dopusz-

czonych do publicznego obrotu. Polega to na

ewidencji papierów wartoÊciowych, prowadzonej na

specjalnych kontach ewidencyjnych, s∏u˝àcych do

rejestracji papierów wartoÊciowych zapisanych na

kontach depozytowych i na rachunkach papierów

wartoÊciowych.

• Nadzorowaniu zgodnoÊci wielkoÊci emisji z liczbà

papierów wartoÊciowych znajdujàcych si´ w obrocie.

W praktyce polega to na badaniu zgodnoÊci liczby

papierów wartoÊciowych znajdujàcych si´ na kontach

emisyjnych z liczbà papierów wartoÊciowych, która

wynika z prowadzonych przez Krajowy Depozyt kont

ewidencyjnych. Badanie to niewàtpliwie mo˝na zali-

czyç do czynnoÊci majàcych na celu przyczynienie

si´ do pewnoÊci i bezpieczeƒstwa publicznego obrotu

papierami wartoÊciowymi.

• Obs∏udze realizacji zobowiàzaƒ emitentów wobec

uprawnionych z papierów wartoÊciowych. Krajowy

Depozyt ma obowiàzek wspó∏dzia∏ania z emitentami

papierów wartoÊciowych przy obs∏udze wykony-

wania ich zobowiàzaƒ z papierów wartoÊciowych.

Przejawia si´ to np.: w poÊrednictwie przy dokony-

waniu przez emitenta wyp∏aty dywidendy, prze-

prowadzaniu procedury prawa poboru akcji nowej

emisji czy prawa zamiany obligacji zamiennych

na akcje.

• Rozliczaniu transakcji zawieranych na rynku

regulowanym oraz transakcji wtórnego obrotu

papierami wartoÊciowymi. Krajowy Depozyt orga-

nizuje i prowadzi rozliczenia transakcji zawieranych

na rynku regulowanym. W ten sposób umo˝liwia

stronom tych transakcji wymian´ Êwiadczeƒ, czyli

ze strony nabywcy uzyskanie prawa w∏asnoÊci do

nabytych papierów wartoÊciowych, ze strony zbywcy

zaÊ - uzyskanie przys∏ugujàcego Êwiadczenia

pieni´˝nego.

41

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 2

Rynki i Instytucje Finansowe

S c h e m a t 5 Funkcjonowanie domów maklerskich

instytucje stabilizujàce

instytucje tworzàce rynek

KDPW

KPWiG

Zagraniczny

Dom Maklerski

Dom

Maklerski

Doradcy inwestycyjni,

maklerzy

GIE¸DA PAPIERÓW WARTOÂCIOWYCH

17

Prawo Handlowe

. Praca pod red. J. Opalskiego. Warszawa 1999 KiK.

Uwag´ z wraca umownoÊç terminu „depozyt”

papierów wartoÊciowych

18

. Zgodnie bowiem z art. 7

ustawy o publicznym obrocie papierami wartoÊciowymi,

papiery wartoÊciowe dopuszczone do publicznego

obrotu nie majà formy dokumentu; funkcjonujà w formie

zdematerializowanej, jako zapis na rachunku papierów

wartoÊciowych. Prowadzony przez Krajowy Depozyt

„depozyt” papierów wartoÊciowych nale˝y zatem rozu-

mieç jako rejestracj´ w formie zapisów komputerowych

na odpowiednich kontach Krajowego Depozytu.

Ponadto, Krajowy Depozyt mo˝e obs∏ugiwaç obrót

papierami wartoÊciowymi niedopuszczonymi do pu-

blicznego obrotu. Do obs∏ugi tej stosuje si´ odpowiednio

przepisy dotyczàce prowadzenia depozytu papierów

wartoÊciowych, chyba ˝e ustawa stanowi inaczej. Krajo-

wy Depozyt mo˝e tak˝e prowadziç rachunki pieni´˝ne,

dokonywaç rozliczeƒ pieni´˝nych, udzielaç po˝yczek

oraz uczestniczyç w rozrachunkach dokonywanych

przez Narodowy Bank Polski na zasadach stosowanych

w przypadku rozrachunków mi´dzybankowych. CzynnoÊci

te majà s∏u˝yç realizacji rozliczeƒ transakcji i innych

operacji, zwiàzanych z nale˝noÊciami lub zobowiàza-

niami pieni´˝nymi uczestników publicznego obrotu

papierami wartoÊciowymi.

Powy˝ej syntetycznie przedstawiono kluczowe

podmioty polskiego rynku finansowego, jak równie˝

podmioty o charakterze gwarancyjnym, s∏u˝àce zabez-

pieczaniu interesów osób, które powierzajà swoje Êrodki

pieni´˝ne instytucjom finansowym.

Podmiotami, których nie omówiono w artykule,

a których dzia∏alnoÊç ma równie˝ istotne znaczenie dla

funkcjonowania rynku finansowego, sà: Urzàd Ochrony

Konkurencji i Konsumentów (UOKiK) oraz Generalny

Inspektor Informacji Finansowej (GIIF). UOKiK, dzia∏ajàcy

na mocy ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie

konkurencji i konsumentów, przeciwdzia∏a praktykom

ograniczajàcym konkurencj´, a w szczególnoÊci anty-

konkurencyjnym koncentracjom przedsi´biorców i ich

zwiàzków. GIIF natomiast, dzia∏ajàcy na podstawie

ustawy z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdzia∏aniu

wprowadzaniu do obrotu finansowego wartoÊci niema-

jàtkowych pochodzàcych z nielegalnych lub nieujaw-

nionych êróde∏, przeciwdzia∏a tzw. praniu brudnych

pieni´dzy, m.in. poprzez uzyskiwanie i analizowanie

informacji o transakcjach finansowych, okreÊlonych

w przedmiotowej ustawie.

Innym mechanizmem przewidzianym przez usta-

wodawc´ w celu zabezpieczenia Êrodków finansowych

przekazywanych instytucjom zaufania publicznego,

poza przedstawionym w niniejszym artykule systemem

gwarancyjnym, jest - bez wàtpienia wyraziÊcie umoco-

wany w polskim porzàdku prawnym - system instytucji

nadzorczych nad rynkiem finansowym. Instytucjami

nadzorczymi nad rynkami us∏ug sà: w przypadku us∏ug

bankowych - Komisja Nadzoru Bankowego, ubezpie-

czeniowych – Paƒstwowy Urzàd Nadzoru Ubezpiecze-

niowego, papierów wartoÊciowych – Komisja Papierów

WartoÊciowych i Gie∏d, funduszy emerytalnych – Urzàd

Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi. Chronià one

interesy klientów tych instytucji.

Jednà ze Êwiatowych tendencji, jest konsolidacja

podmiotów nadzorczych, tak aby nadzór nad ró˝nymi

instytucjami rynku finansowego znajdowa∏ si´ „pod

wspólnym dachem”. Jest to istotne, gdy˝ wielokrotnie

instytucje finansowe tworzà wielopodmiotowe grupy

kapita∏owe, w ramach których dzia∏ajà zarówno banki,

jak i domy maklerskie, fundusze emerytalne, fundusze

inwestycyjne czy zak∏ady ubezpieczeƒ, dokonujàce

czynnoÊci na ró˝nych obszarach rynku finansowego.

Nadzór nad rynkiem finansowym, dokonywany „pod

wspólnym dachem” (wzorem brytyjskiej

Financial

Services Authority

), mia∏by zatem, jak si´ wydaje,

wi´ksze szanse na analiz´ omawianych dynamicznych

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 2

42

Rynki i Instytucje Finansowe

18 M. Romanowski:

Prawo o publicznym obrocie papierami wartoÊciowymi

– Komentarz

. Warszawa 1999 C.H. Beck

S c h e m a t 6

KDPW S.A.

Zagraniczny

Dom Maklerski

Dom

Maklerski

Doradcy inwestycyjni,

maklerzy

Fundusze inwestycyjne

GIE¸DA PAPIERÓW WARTOÂCIOWYCH

instytucje stabilizujàce

instytucje tworzàce rynek

zjawisk „przenikania si´” us∏ug i instytucji rynku

finansowego. Proces dostosowywania podmiotów nad-

zorczych do zmieniajàcych si´ potrzeb rynku powoli

ju˝ nast´puje. Istniejàce projekty zak∏adajà stworzenie

wspólnego organu nadzoru dla rynku ubezpieczeƒ

i rynku funduszy emerytalnych – w formie Komisji

Nadzoru Ubezpieczeniowego.

W przekonaniu autora niniejszej publikacji, polski

rynek instytucji finansowych jest - pomimo istniejàcych

niedoskona∏oÊci - zbli˝ony do standardów rynków

finansowych Êwiata. W oficjalnych dokumentach Rzàdu

Rzeczypospolitej Polskiej, okreÊlajàcych warunki dosto-

sowania Polski do wymogów jednolitego rynku Unii

Europejskiej

19

, wskazuje si´ raczej na koniecznoÊç

radykalnej poprawy efektywnoÊci i wzmocnienia kapi-

ta∏owego polskich instytucji finansowych jeszcze przed

uzyskaniem cz∏onkostwa w Unii Europejskiej, nie zaÊ

na koniecznoÊç zmian podmiotowych na polskim rynku

finansowym. W okresie polskiego dochodzenia do

cz∏onkostwa w Unii Europejskiej niezb´dna jest zatem

polityka wspierajàca restrukturyzacj´, konsolidacj´

i prywatyzacj´ polskich instytucji finansowych –

w tym tak˝e poprzez poszukiwanie zagranicznych

inwestorów strategicznych. Wynikiem tych dzia∏aƒ

powinna byç poprawa efektywnoÊci sektora finansowego

i jego przygotowanie do unijnej konkurencji rynkowej.

Reasumujàc, omówione w niniejszym artykule

podmioty sà z systemowego punktu widzenia podobne

do tych instytucji finansowych, które tworzà najbar-

dziej rozwini´te rynki finansowe Êwiata. OczywiÊcie,

wcià˝ istniejà pewne ró˝nice, które wynikajà z zasta-

∏ych po 1989 r. zapóênieƒ o charakterze kapita∏owym,

organizacyjnym, a nawet kadrowym. Wydaje si´ jednak,

˝e nie sà one w stanie podwa˝yç poglàdu, i˝ oto istnieje

ga∏àê polskiej gospodarki, która ju˝ teraz, b´dàc podmio-

towo zbli˝ona do standardów rynków finansowych na

Êwiecie, powoli staje si´ elementem w pe∏ni zintegrowanej

globalnej gospodarki.

43

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 2

Rynki i Instytucje Finansowe

19 NPPC (Narodowy Program Przygotowania Polski do Cz∏onkowstwa)

oraz inne dokumenty dotyczàce nast´pujàcych obszarów negocjacyjnych,

m.in.: swobody Êwiadczenia us∏ug, swobody przep∏ywu kapita∏u, unii

gospodarczej i walutowej czy te˝ ochrony konsumenta.