148

Danuta ŁAZARSKA
Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

STUDENCI O POTRZEBIE PERMANENTNEGO POGŁĘBIANIA WIEDZY

I DOSKONALENIA UMIEJĘTNOŚCI NAUCZYCIELA POLONISTY

Interdyscyplinarne dyskusje wokół zagadnień związanych z edukacyjnymi wy-

zwaniami i zagrożeniami młodego pokolenia zachęcają do budowania refleksji na
temat potrzeby ciągłego pogłębiania wiedzy i rozwijania umiejętności nauczyciela
polonisty. Celem tego procesu ma być nie tylko zdobywanie czy doskonalenie kwa-
lifikacji zawodowych w związku z koniecznością pokonywania kolejnych szczebli
awansu zawodowego, ale z powodu zmian i trudności związanych z nowymi uwa-
runkowaniami: kulturowymi, edukacyjnymi, społecznymi czy wychowawczymi.
O sformułowanie stanowiska w omawianej kwestii poprosiłam przyszłych poloni-
stów.

1

Ze względu na ścisłe powiązanie powyższej problematyki z kompetencjami

nauczyciela języka polskiego warto przypomnieć, że w literaturze pedagogicznej
istnieje wiele ich modeli.

2

W świetle słownikowych definicji termin ten oznacza za-

kres wiedzy, umiejętności i odpowiedzialności; zakres pełnomocnictw i uprawnień
do działania. Kompetencja jest (potencjalną) umiejętnością, ujawniającą się
w chwili wykonywania danego zadania lub predyspozycją do jego wykonania.

3

W przekonaniu badanych na kompetencję zawodową nauczyciela składa się jego
rozległa wiedza interdyscyplinarna, zdobyta w toku studiów i poszerzana przez
całe życie oraz ściśle z nią związane różnorodne umiejętności, wykorzystywane
w kształceniu i wychowaniu młodego pokolenia. Takie rozumienie przez nich tego
pojęcia jest bliskie stanowisku B. Chrząstowskiej, dla której [k]ompetencja zawo-
dowa przejawia się wtedy, kiedy wiedza nabyta w toku studiów(…) jest operatyw-
na, sfunkcjonalizowana i zintegrowana w konkretnych działaniach dydaktycznych
i wychowawczych, kiedy służy organizowaniu oraz korygowaniu warunków przy-
swajania wiedzy i kształtowania umiejętności uczniów, kiedy pomaga motywowa-
niu i rozwijaniu potrzeb kulturalnych wychowanków i poprzez nie pogłębianiu ich
formacji duchowej, kiedy służy organizowaniu życia społecznego – w klasie,
w szkole, w środowisku.

4

Budowanie refleksji na temat doskonalenia kompetencji

współczesnego polonisty jest równoznaczne ze stawianiem przed nim określonych
wymagań. W związku z tym warto przyjrzeć się, jakie wymagania kandydaci do
zawodu postawili polonistom i sobie.

Najważniejsze, aby nauczyciel języka polskiego rozwijał wiedzę kierunkową

z zakresu: językoznawstwa, literaturoznawstwa czy wiedzy o kulturze. Temu bę-

1

Podstawą przemyśleń badani, kończących studia stacjonarne w 2008 roku, uczynili wnioski wynikają-

ce zarówno z ich doświadczeń zdobytych podczas: (1) obserwacji lekcji prowadzonych przez poloni-
stów-opiekunów praktyk w szkole podstawowej, gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej oraz (2) prowa-
dzenia własnych lekcji języka polskiego. Łącznie zebrałam 81 wypowiedzi pisemnych.

2

Zob. H. Kwaśnica: Wprowadzenie do myślenia o wspomaganiu nauczycieli w rozwoju, „Studia Peda-

gogiczne” 1995, t.61; K. Denek: Kształcenie zawodowe nauczycieli w kontekście reformy edukacji, W:
Z. Jasiński, T. Lewowicki (red.): Problemy pedeutologii na przełomie XX i XXI wieku, Opole 2000

3

E. Goźlińska: Słownik nowych terminów w praktyce szkolnej, Warszawa 1997

4

B. Chrząstowska: Wstęp. O sztuce edukacji polonistycznej, W: Kompetencje szkolnego polonisty.

Warszawa 1995, s. 23

149

dzie sprzyjać, w opinii badanych, podjęcie doskonalenia zawodowego. W tym
ostatnim mogą pomóc, jak pisali studenci, oferty proponowane przez uczelnie.
Do nich zaliczyli studia podyplomowe oraz otwarte dla polonistów seminaria i wy-
kłady. Pogłębiana wiedza powinna, służyć także rozwijaniu rozmaitych umiejętno-
ści nauczyciela.

5

Oznacza to, że oprócz kompletowania informacji, na przykład na

temat najnowszych światowych teorii i badań językoznawczych oraz takich też
trendów w literaturze i kulturze potrzebna jest polonistom sprawność ich różnorod-
nego analizowania, interpretowania i wartościowania. Dlatego też proponowali
organizowanie przez uczelnie i uprawnione do tego instytucje większej liczby ćwi-
czeń warsztatowych, których celem byłoby zarówno rozwijanie umiejętności na-
uczycieli w tym zakresie, jak i wyposażanie ich w nowe narzędzia służące takim
działaniom. Z obserwacji studentów wynika, że poloniści nie zawsze nadążają
za zainteresowaniami czytelniczymi i fascynacjami medialnymi swoich wychowan-
ków. W związku z tym niezbędne staje się ciągłe: (1) gromadzenie informacji na-
temat wytworów i możliwości nowych mediów oraz czytanej przez uczniów literatu-
ry, (2) rozwijanie umiejętności rozpoznawania ich preferencji medialnych i czytelni-
czych. W opinii kandydatów do zawodu zarówno poloniści oraz praktykanci speł-
niający te oczekiwania byli w stanie dotrzeć do młodego człowieka, zainteresować
go tematyką lekcji, zmotywować do nauki, jak i do podejmowania rozmaitych za-
dań także pozaszkolnych. Niepokój studentów o to, by nauczyciel sam znał war-
tość tego, co czytają lub oglądają jego uczniowie jest uzasadniony. Wynika bo-
wiem z potrzeby przygotowania młodego pokolenia do dojrzałego a przy tym kry-
tycznego odbioru różnych tekstów kultury. Brak tego typu umiejętności może otwie-
rać dzieci i młodzież na rozmaite zagrożenia. W związku z tym, zdaniem badanych,
warto zadbać, by współczesny polonista sukcesywnie rozwijał wiedzę o filmie
i teatrze oraz doskonalił umiejętności analizy tego typu wytworów kultury. Nie bez
znaczenia, dla nich, jest także dobra orientacja nauczyciela w malarstwie, rzeźbie
i fotografii. Oczekuje tego, jak twierdzili, coraz większa liczba licealistów zaintere-
sowanych takimi zagadnieniami.

Zdaniem studentów równorzędne z pogłębianiem wiedzy kierunkowej i rozwi-

janiem związanych z nią sprawności staje się ciągłe poszerzanie przez polonistę
wiadomości z przedmiotów kształcenia nauczycielskiego oraz doskonalenie odpo-
wiednich umiejętności. Na podstawie doświadczeń wyniesionych z praktyk peda-
gogicznych badani doszli do wniosku, że nawet najdoskonalsza wiedza oraz sze-
rokie zainteresowania kulturowo-literackie i językowe nie wystarczą, gdy student
czy polonista nie radzi sobie z prowadzeniem lekcji. Postawili tym samym przed
sobą i nauczycielami konieczność ustawicznego doskonalenia sprawności prze-
kładania wiedzy teoretycznej na umiejętności budowania odpowiednich sytuacji
edukacyjnych.

6

W związku tym postulowali potrzebę stałego wnikania w wachlarz

zagadnień wpisanych do dydaktyki przedmiotu i rozwijania umiejętności: budowa-
nia celów kształcenia, wyboru oraz stosowania środków dydaktycznych, metod
i technik kształcenia oraz wykorzystania technologii informatycznej na lekcji. Tylko
w ten sposób będzie możliwe, jak przekonywali, projektowanie interesujących za-

5

Por. J. Kowalikowa: Co może, a czego nie zdoła dać absolwentom polonistyki nauczycielskiej uniwer-

sytet w ramach przygotowania do zawodu. Dylematy dydaktyka literatury i języka, W: E. Bańkowska,
A. Mikołajczuk (red.):Kompetencje nauczyciela polonisty we współczesnej szkole. Warszawa 2006, s.
19-26

6

Zob. B. Chrząstowska, op. cit.

150

jęć z zakresu kształcenia kulturowo-literackiego i kulturowo-językowego. Nie bez
znaczenia okazała się także umiejętność dostosowania tematyki zajęć i sposobu
ich realizacji do możliwości oraz zainteresowań dzieci i młodzieży. Postawienie
w centrum działań dydaktycznych osoby wychowanka jest warunkiem przyjęcia
antropocentrycznej orientacji lekcji,

7

a nie przyzwyczajeń nauczycielskich lub

uczenia pod egzamin gimnazjalny czy maturalny. Badani zaobserwowali, że za-
równo większość studentów odbywający praktykę w szkołach podstawowych oraz
polonistów, z którymi się tam zetknęli, działania lekcyjne projektowała z myślą
o potrzebach swoich uczniów. Nieco inaczej bywało w gimnazjach. Tam nierzadko
wyznacznikiem działań polonisty stawał się pośpiech, który miał niekorzystny
wpływ na przygotowanie i prowadzenie lekcji. Na tym etapie edukacyjnym nauczy-
ciel boryka się z różnymi problemami. Wśród nich studenci dostrzegli, między in-
nymi, rozchwianie emocjonalne młodzieży, jej problemy rodzinne oraz bytowe, ale
i brak umiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami wychowawczymi w kon-
kretnej klasie. Kandydaci do zawodu byli zgodni co do tego, że nie można być
dobrym polonistą, gdy nie doskonali się również wiedzy i umiejętności z zakresu
procesów związanych z nauczaniem i wychowaniem współczesnych uczniów oraz
motywowaniem ich do nauki.

Na podstawie zaobserwowanych na lekcjach porażek oraz sukcesów dydak-

tyczno-wychowawczych praktykantów i opiekunów praktyk pedagogicznych badani
postawili przed polonistami pracującymi już w szkole i przed sobą zadanie nabycia
i rozwijania trzech, w ich przekonaniu, umiejętności priorytetowych. Należą do nich
umiejętności: diagnostyczne, komunikacyjno-interpersonalne i kreatywne. Wszyst-
kie one wymagają, zdaniem studentów, doskonalenia przez całe życie zawodowe
polonisty. Temu też mogłyby służyć oferty edukacyjne instytucji kształcących
nauczycieli.

Umiejętności diagnostyczne, w opinii badanych, dotyczą rzetelnego rozpo-

znania sytuacji psychologiczno-pedagogicznej dzieci i młodzieży. Kandydaci do-
zawodu twierdzili, że diagnozowanie współczesnego ucznia, często uwikłanego
w trudne sytuacje życiowe, oraz nierzadko osamotnionego i zagubionego, warto na
trwale wpisać do edukacyjnych działań także nauczyciela polonisty.

8

W opinii

znawców zagadnienia zdarza się, że nauczyciele przedmiotowi nie wyrażają ocho-
ty do prowadzenia rozpoznań

9

psychopedagogicznych. Można przypuszczać, że

nie czują takiej potrzeby, gdyż nie są wykwalifikowanymi psychologami czy peda-
gogami. Bywa, że koncentrują się przede wszystkim na nauczanym przedmiocie
i informacjach o uczniach otrzymanych od specjalistów z tego zakresu. W przeko-
naniu badanych chodzi o to, by polonista, podczas omawiania z uczniami zagad-
nień z kształcenia kulturowo-literackiego i kulturowo-językowego oraz w czasie
zajęć pozalekcyjnych, pełnił funkcję uważnego obserwatora swoich wychowanków
i na tej podstawie umiał postawić diagnozę o uczniu: człowieku i odbiorcy rozma-
itych tekstów kultury. Nabycie i rozwijanie przez niego takich umiejętności może
sprzyjać także dostrzeganiu, na przykład: (1) niepokojów ucznia, jego problemów
rodzinnych, (2) możliwości intelektualnych młodego człowieka, (3) postaw wycho-
wanka wobec tych, z którymi spotyka się na co dzień, (4) sposobu nawiązywania

7

Por. Z. Uryga: Godziny polskiego. Warszawa-Kraków 1996, s. 104-110

8

Por. Z. Uryga, op. cit., s. 51-56

9

K. Budzanowska: Ocena kompetencji nauczycieli stażystów a potrzeby szkoły podstawowej,

W: Współczesne problemy pedeutologii i edukacji, red. E. Sałata i in. Radom 2007

151

z nimi relacji, jak i (5) preferencji kulturowo-literackich ucznia, (6) wszelkich jego
dysfunkcji, ale i (7) zainteresowań dzieci i młodzieży. Przeprowadzone rozpozna-
nie będzie służyć zarówno dostosowaniu projektowanych lekcji języka polskiego do
potrzeb i możliwości wychowanków, jak i szukaniu rozmaitych sposobów indywidu-
alizowania pracy na lekcji i poza nią, czy otwieraniu się nauczyciela na podejmo-
wanie zadań przeciwdziałających niepowodzeniom dydaktyczno-wychowawczym
młodego człowieka oraz rozwijających jego zdolności.

W projektowaniu i prowadzeniu lekcji języka polskiego są ważne, jak pisali

przyszli poloniści, także umiejętności komunikacyjno-interpersonalne.

10

W związku

z tym ich doskonalenie staje się obligatoryjne dla współczesnego nauczyciela.
Sprzyjają one bowiem wymianie niewerbalnych i werbalnych sygnałów, których
celem powinno być osiągnięcie odpowiedniego poziomu współdziałania

11

nauczy-

ciela z uczniem, na przykład: w trakcie omawiania różnych tekstów kultury. W żad-
nej z analizowanych wypowiedzi nie pojawiły się informacje o roli pozawerbalnych
umiejętności komunikacyjno-interpersonalnych polonisty. Studenci zwrócili uwagę
wyłącznie na porozumienie werbalne i potraktowali je jako podstawowe w organi-
zowaniu przez polonistę spotkań lekcyjnych z uczniem. Rodzi się zatem pytanie:
dlaczego kandydaci do zawodu pominęli znaczenie niewerbalnych umiejętności
w pracy nauczyciela? Przyczyn tego stanu rzeczy może być wiele. Jedną z nich
jest, być może, niedoceniany przez nich wpływ „mowy ciała” na organizowanie
dydaktyczno-wychowawczych kontaktów z uczniami. A przecież sami pisali, że
najlepsze efekty w tym zakresie dostrzegli w zespołach klasowych, w których
(…)uczniowie i nauczyciel rozumieli się bez słów. Wystarczyło spojrzenie czy gest
jednego lub drugiego i wszystko było jasne. Warto podkreślić, że zarówno werbal-
ne oraz niewerbalne umiejętności polonisty mają szansę przyczynić się do nawią-
zywania więzi z młodym człowiekiem na lekcji i lepszego do niego

12

dotarcia. Sku-

tecznemu komunikowaniu się polonisty z uczniami służy także nabycie i rozwijanie
sprawności aktywnego ich słuchania. Badani podkreślali, że permanentnie dosko-
nalone umiejętności komunikacyjno-interpersonalne mogą także pomóc nauczycie-
lowi nie tylko w rozpoznawaniu problemów dziecka i byciu lepszym polonistą oraz
wychowawcą klasy, ale w pokonywaniu barier porozumiewania się z rodzicami
ucznia czy pracownikami szkoły.

Nie bez znaczenia w poruszanej kwestii okazały się dla kandydatów do zawo-

du umiejętności twórcze nauczyciela. One to pozostają w ścisłym związku z wy-
mienionymi wyżej. Mogą bowiem być pomocne poloniście w: szukaniu różnych
możliwości diagnozowania młodego człowieka, budowaniu właściwych z nim rela-
cji, czy zachęcaniu go do podejmowania wielorakich zadań twórczych i do rozwija-
nia zainteresowań. Kreatywny nauczyciel, zdaniem badanych, miałby projektować
niestandardowe działania dydaktyczno-wychowawcze, pozwalające rozwijać u ucz-
niów także postawy twórcze oraz motywować ich do takiego też myślenia zarówno
na lekcjach języka polskiego, jak i w życiu. Z ich obserwacji wynika, że nie jest to
takie proste. Studenci dostrzegli, że problemy z projektowaniem i prowadzeniem
nieszablonowych lekcji oraz z twórczym myśleniem dość często zdarzały się im
samym i polonistom. Widzieli też wiele sposobów rozwijania tego typu umiejętności

10

Por. B. Chrząstowska, op. cit.

11

Z. Nęcki: Komunikacja międzyludzka. Kraków 2000, s. 98

12

Por. M. Kwiatkowska-Ratajczak: Metodyka konkretu. O wybranych problemach zawodowego kształ-

cenia nauczycieli polonistów. Poznań 2002, s. 130-136

152

zarówno przez kandydata do zawodu oraz nauczyciela pracującego w szkole. Mo-
głyby wychodzić im naprzeciw, jak pisali, zajęcia warsztatowe z pedagogiki i psy-
chologii, otwierające na psychodydaktykę kreatywności i trening twórczego myśle-
nia.

13

Nie ulega wątpliwości, że o rozwój twórczego myślenia polonisty warto za-

dbać, jeszcze w trakcie studiów, na różnych przedmiotach z kształcenia kierunko-
wego i nauczycielskiego. Chodzi o to, by student miał możliwość wykonywania
wielu takich działań na rozmaitych tekstach kultury, które wytrącą go z pozbawio-
nego refleksji odtwarzania opracowań naukowych

14

i będą motywować do rozwija-

nia postawy twórczej.

Co wynika z zaprezentowanych wybiórczo wymagań postawionych przez stu-

dentów?

Świadczą o ich dobrej orientacji zarówno w potrzebach oraz oczekiwa-

niach współczesnych nastolatków, jak i trudnościach oraz zadaniach czekających
nauczycieli w prowadzeniu procesu dydaktyczno-wychowawczego. Bez wątpienia
stanowią wyraz dojrzałego spojrzenia badanych na rolę polonisty we współczesnej
szkole i potrzebę takiego pogłębiania wiedzy i doskonalenia umiejętności nauczy-
ciela, która będzie sprzyjać wzrostowi jego kompetencji zawodowej.

13

Zob. W. Dobrołowicz: Psychodydaktyka kreatywności. Warszawa 1995; E. Nęcka i in.: Trening twór-

czości. Gdańsk 2005

14

Por. Z. Uryga: Kształcenie polonistów a nowy model edukacji „Polonistyka” 2001, s. 84