METODOLOGIA HISTORII

Zagadnienia egzaminacyjne

FAKT HISTORYCZNY ............................................................................................... 1

METODY STATYSTYCZNE W USTALANIU FAKTÓW ............................................ 4

ŹRÓDŁA JAKO PODSTAWA USTALANIA FAKTÓW HISTORYCZNYCH.............. 5

CHARAKTER POZNANIA HISTORYCZNEGO ......................................................... 7

CHARAKTER WYJAŚNIANIA I ISTOTA ROZUMIENIA HISTORYCZNEGO ......... 10

PROCES HISTORYCZNY........................................................................................ 14

POSTĘPOWANIE BADAWCZE HISTORYKA ........................................................ 17

SYNTEZA HISTORIOGRAFICZNA ......................................................................... 20

FAKT HISTORYCZNY

Pojęcie faktu – terminologia.
Fakt historyczny – podstawowa część składowa procesu historycznego, czyli
jego najmniejsza część, dająca się uchwycić w procesie badawczym. Jest on
zarazem podstawowym elementem przedmiotu badań historycznych. Fakt jest
zdarzeniem prawdziwym i powstałym w rzeczywistości, tak więc
przeciwstawnym do mitów i legend. Fakty się ustala, zaś legendy i mity tworzy.
Fakty składają się na całość rzeczywistości, zwanej dziejami. Jeśli mówi się o
wszystkich zaistniałych w dziejach faktach, to można je określić faktami
dziejowymi. Odróżnia je to od faktów historycznych, że te są myślowo
wydzielone przez historyka dla jego potrzeb badawczych. Każdy fakt
historyczny jest faktem dziejowym, jednak tylko niewielka część faktów
dziejowych to fakty historyczne. Oba pojęcia są używane jednak zamiennie.
Najlepsze jest pozytywistyczne pojęcie faktu, czyli fakty jako cegiełki z jakich
składa się rzeczywistość dziejowa, którą historyk rekonstruuje za pomocą tych
cegiełek. Kryterium prawdziwości owej rekonstrukcji stanowi jej zgodność z
faktami.
Zjawisko historyczne – jest pojęciem zamiennym do faktu, lecz odnosi się do
znacznie szerszej i trwającej dłużej rzeczywistości dziejowej, zaś fakt jest
drobną cząstką dziejów. Zjawiskiem określa się masowość i powtarzalność
występowania pojedynczych faktów, np.: migracje, rewolucje.

Wydarzenie historyczne – składa się na nie olbrzymia liczba faktów.
Zainteresowanie historyków skupia się na zmianach zachodzących w ludziach,
rzeczach i stosunkach między nimi w czasie określonych wydarzeń.
Podział faktów.
Fakt jako zjawisko społeczne jest złożony, wielowarstwowy i wieloznaczny,
gdyż będąc cząstką dziejów skupia się na nim wiele zogniskowanych sfer
ludzkiego działania. Znaczy to, że na zaistnienie faktu składa się wiele
motywów ludzkiego postępowania. Ponadto w fakcie można dostrzec wiele
warstw rozwojowych, a więc stopni rozwoju rzeczywistości dziejowej. Pozwala
to historykowi zbadać struktury wcześniejsze za pomocą późniejszych.
Wieloznaczność treściowa faktu przejawia się w aspekcie politycznym,
społecznym i gospodarczym. Jeden fakt historyczny może odgrywać zupełnie
inną rolę dla poszczególnych państw, czy też grup i klas społecznych (np.
zagadnienie socjalizmu i komunizmu). Dostrzega się też w faktach element
sprzeczności, objawiający się w ich ocenie: pozytywnej lub negatywnej, w
zależności od tego z jakiego punktu widzenia będzie on rozpatrywany.
Najprościej jest więc podzielić fakty na proste (śmierć żołnierza na polu bitwy) i
złożone (przebieg bitwy z jego udziałem).
W nauce występuje też podział na fakty źródłowe, które odbijają cząstkę
rzeczywistości dziejowej i fakty historiograficzne, skonstruowane przez
historyka w oparciu o fakty źródłowe. W tych ostatnich informacje źródłowe
stapiają się z wiedzą pozaźródłową historyka. Obowiązuje tu zasada
obiektywnego odtwarzania rzeczywistości dziejowej, czyli jak najbliższego
zestawienia faktu z faktem historiograficznym. Ideał nigdy nie będzie
osiągnięty, gdyż różna jest wiedza pozaźródłowa, sposób opisu i postawa
historyka. Dlatego też w faktach historycznych, w toku kolejnych badań,
dostrzegane są jego coraz to nowe treści.
Czas i przestrzeń a fakt historyczny.
Każdy fakt historyczny posiada określone, konkretne miejsce w czasie i
przestrzeni i jest z nim nierozerwalnie złączony. Fakt bez określonej
czasoprzestrzeni jest dla historyka bezużyteczny.
Ważnym zagadnieniem jest przepływ czasu, gdyż w niektórych okresach
biegnie on szybciej, w innych zaś wolniej (zasada względności czasu i
przestrzeni). Związane jest to z szybkością zachodzenia przemian w naszej
rzeczywistości. Czas historyczny biegnie szybciej w okresie zagęszczenia
faktów (wojny, rewolucje). Jego przyśpieszenie daje się zauważyć w
interwałach czasowych, w których zachodzi przekształcenie się drobnych zmian
ilościowych w nowe jakościowo układy. Jeśli wpłyną one znacznie na warunki
bytowe społeczeństwa to odczuje ono owe przyśpieszenie czasu. Jeżeli chodzi o
przestrzeń, to jej względność wynika z tego, że w toku przepływu czasu,
odległości między różnymi punktami, w których zachodzą wydarzenia,
podlegały odmiennej ocenie na skali jej znaczenia. W przeszłości znaczenie
odległości było ogromne, gdyż zaistnienie faktu w jednym miejscu nie było

natychmiast rejestrowane i odczuwane w innym. Od momentu gdy pokonanie
odległości uległo znacznemu skróceniu czasowemu, fakty zaistniałe w jednym
miejscu mogą wpływać na wydarzenia w wielu innych, czasem bardzo od siebie
odległych. Skórczenie się odległości wpłynęło więc na odczucie szybszego
upływu czasu.
Trzeba także zwrócić uwagę na jednokierunkowość upływu czasu. Czas płynie
tylko do przodu i może być cofnięty tylko w myślach.
Metody ustalania faktów.
Droga do ustalenia faktów przebiega w dwóch etapach. W pierwszym etapie
następuje badanie źródeł i ich krytyka zewnętrzna i wewnętrzna. Drugi etap
(ustalanie faktów) polega na odczytywaniu (dekodowaniu) i wydobywaniu
zawartych w źródle informacji, oraz ocenie ich wartości. W procesie tym
zachodzi wspomniane wyżej przekształcenie faktów historycznych w
twierdzenia o tych faktach, czyli w fakty historiograficzne. Ważne jest właściwe
odczytanie informacji źródłowych tak, aby wykryć znaczenie faktu dla
badanego wycinka rzeczywistości. Musi on być przeniesiony na daną
płaszczyznę procesu dziejowego (gospodarczą, polityczną) i zbadany pod jej
kątem, jak i pod kątem innych odcinków życia społecznego. Pozwoli to też w
ustaleniu przyczyn i skutków faktu w stosunku do całokształtu życia
społecznego.
Dwie podstawowe metody ustalania faktów, stosowane łącznie:
- indukcyjna - bezpośrednia; przechodzenie od ustalonych prawd szczegółowych
do ogólnych. Dotyczy faktów bezpośrednio potwierdzonych przez źródła,
- dedukcyjna - pośrednia; stosowana gdy nie posiada się bezpośrednich
informacji źródłowych w odniesieniu do badanej rzeczywistości, czyli gdy
napotkamy na ubogą bazę źródłową, zawierającą luki faktograficzne, zagadnień
nas interesujących. Historyk przy pomocy wiedzy pozaźródłowej, na podstawie
wielu informacji pośrednich, ustala fakt historyczny.
Pozostałe metody:
- filologiczna - leksykalna; wykorzystywana w dwóch aspektach: w
odczytywaniu i interpretacji znaczenia języka materiału źródłowego; w ustaleniu
faktów za pomocą metod pośrednich, tutaj - danych językowych. Dotyczy
głównie toponomastyki.
- geograficzna - stosowana w dwóch odmianach:
1- przy ustalaniu faktów bądź zależności między nimi
2- w toku wyjaśniania ustalonych faktów
Umiejscowienie faktów na mapie umożliwia określenie terytorialne państwa,
stopnia zagospodarowania jego poszczególnych regionów, stanu obronności,
typu gospodarki i stosunków majątkowych. Metoda ta może doprowadzić do
determinizmu geograficznego - poglądu, że rozwój społeczny uzależniony jest
od czynników geograficznych.
- genealogiczna - stosowana gdy znany jest określony fakt, jednak źródła nie
precyzują dokładnych danych, np. Hetmani w XVII w. posiadali dużą władzę, o

czym informują przekazy, jednak nie znamy konkretnych nazwisk osób
sprawujących tę funkcję. Ustalamy je na podstawie zestawów genealogicznych,
a także zabytków materialnych - herbarzy, pieczęci itp.
- porównawcza - stosowana gdy występują duże braki źródłowe. Historyk
przybliża wtedy różne zjawiska zachodzące w odległej przestrzeni i wykrywa
podobieństwa i różnice między nimi. Bardzo trudna, wymagająca ogromnej
wiedzy.
- progresywna - (metoda wnioskowania rozwojowego). Historyk ustala fakty na
podstawie znanych już, zaistniałych we wcześniejszej epoce.

- retrogresywna - historyk ustala datę wyjściową faktu, potwierdzoną w

źródłach i na jej podstawie rekonstruuje dzieje wstecz. Stosowana w
badaniach stanu osadnictwa, stanu działów gospodarki, zaludnienia.

METODY STATYSTYCZNE W USTALANIU FAKTÓW

Metody statystyczne - umożliwiają z faktów masowych wyodrębnienie
interesujących nas faktów jednostkowych i grupowych i odwrotnie. Grupowanie
i wyodrębnianie faktów za pomocą analizy pozwala poznać cechy badanej
zbiorowości i określić wielkości w liczbach względnych i bezwzględnych,
przeciętnych i średnich. Statystykę rozpropagował pozytywizm, który za
podstawę badań uznawał fakt źródłowy jako podstawową cegiełkę rekonstrukcji
dziejów.
Na gruncie polskim prekursorami metod ilościowych byli Pawiński i
Jabłonowski. J. Toplski wyszczególnił fazy rozwojowe wprowadzania do badań
metod ilościowych: 1 - badania głównie dotyczące cen i ruchu ludności, na
których podstawie powstały elementarne opracowania statystyczne;
2 - poszerzenie zakresu badanych źródeł, poszukiwanie podstaw teoretycznych
do analiz ilościowych, rozszerzanie ich zasięgu, próby wykorzystywania ustaleń
liczbowych w wyjaśnianiu faktów zbiorowych; 3 - po wojnie, pogłębianie
teoretyczne metod ilościowych w historii w oparciu o współpracę z innymi
naukami(ekonomia, socjologia).
Podział źródeł statystycznych wg M. Kuli:

- źródła pochodzenia statystycznego, np spisy ludności;
- źródła typu instytucjonalnego dotyczące zjawisk masowych, np rejestry

podatkowe;

- źródła dotyczące zjawisk indywidualnych, występujące masowo.

Rodzaje obliczeń w statystyce historycznej:
- Obliczenia szacunkowe- stosowane gdy brak potwierdzeń źródłowych o
interesujących nas faktach. Trzy możliwości: 1- szacunki mnożnikowe:
posiadając przeliczenia określonych zbiorów, poszukujemy innych danych nie
występujących w źródłach; 2- szacunki strukturalne: ustaloną część danych
interesującego nas zbioru przenosimy na cały zbiór; 3- ustalone luki

informacyjne w szeregach chronologicznych uzupełniamy danymi z
wcześniejszych i późniejszych okresów.
Podczas badań np. Nad zaludnieniem w danym okresie czasu, mogą wystąpić
braki danych dla poszczególnych lat. Wtedy stosuje się interpolację-
przeniesienie danych z poprzedniego roku, o ile nie mamy informacji, że w
brakującym roku nie zaszły jakieś istotne zmiany mające wpływ na ludność;
ekstrapolację- przeniesienie danych z następnego roku.
- Obliczenia wyczerpujące- wykorzystywanie sporządzonych zestawień
statystycznych całej zbiorowości do ustalania nowych faktów. Np na podstawie
sporządzonego spisu ludności można ustalić grupy zawodowe ludności.
- Obliczenia reprezentacyjne- wykorzystanie materiału źródłowego
obejmującego część badanej zbiorowości do ustaleń pozostałej części. Powody
obliczeń rep.: 1- brak źródeł do części badanej rzeczywistości; 2- nadmiar źródeł
nie możliwy do przeanalizowania. Badania opinii publicznej.

ŹRÓDŁA JAKO PODSTAWA USTALANIA FAKTÓW

HISTORYCZNYCH

Pojęcie źródła historycznego.
Odtworzenie i rekonstrukcja przeszłości, a więc całego procesu dziejowego,
możliwe jest jedynie przy pomocy spuścizny pokoleń ludzkich. Ową spuściznę
stanowią źródła historyczne, jako jedyny łącznik między przeszłością a
historykiem. Źródła są jedynie produktem rzeczywistości dziejowej i jako takie
nie są w stanie same z siebie jej zobrazować. Są martwe w odniesieniu do
dzisiejszej rzeczywistości, a rolą historyka w toku procesu badawczego jest
„ożywić” je poprzez ponowne włączenie do zerwanych w wyniku przemijania
sieci związków. Jest to możliwe dzięki ustaleniu funkcji, jaką dana cząstka
spełniała w przeszłości, oraz jakie łączyły ją związki z innymi częściami
przeszłej rzeczywistości.
Źródłem jest więc to wszystko, co zachowało się z przeszłości (pozostałości), a
co odzwierciedla splot określonych stosunków istniejących w danym miejscu,
czasie i środowisku. Chodzi głównie o stosunek ludzi do ludzi i stosunek ludzi
do rzeczy.
Pozostałości są dwojakiego typu: materialne i duchowe. Zalicza się do nich
także pamięć ludzka, która jest w stanie przekazać nam świadomość i
doświadczenie przeszłych pokoleń, a także ich język i obyczaje. Należy uściślić,
że źródłem historycznym będzie pozostałość wytworzona w wyniku celowej
działalności człowieka, związanej z określonymi potrzebami społecznymi, która
będzie zarazem odbiciem tej działalności. Dopiero w takim źródle można
stwierdzić jego dwuaspektowość: aspekt poziomu świadomości społecznej i
aspekt przejawów rozwoju kultury w okresie kiedy to źródło powstało.
Wielowarstwowość źródeł pozwala na odkrywanie przez nie wielu faktów.

Rodzaje źródeł historycznych.
Źródła materialne – narzędzia pracy ludzkiej, środowisko jako element
dostarczający źródeł i jako samo źródło, zabytki architektury, cmentarze,
pomniki, ubiory, broń, wszelkie przedmioty codziennego użytku.
Źródła pisane – opisowe (dziejopisarskie, pamiętnikarskie, zbiory wiadomości) i
akta (dokument stwierdzający pewną czynność, stwierdzający jej istnienie w
stosunkach między ludźmi lub będący wyrazem pisanym czynności.
Źródłem są też przedstawienia ikonograficzne, a więc ryciny, obrazy, pieczęcie,
herby, fotografie. Ikonografia jest bardzo wyrazistym źródłem, gdyż
przedstawia minioną rzeczywistość w sposób obrazowy.
Osobną grupę stanowią źródła wydobyte z pamięci ludzkiej, w postaci ankiet i
wywiadów, których historyk jest niejako współtwórcą.
Podział źródeł historycznych.
Klasyfikacja źródeł ze względu na stawiany im cel:
Źródła bezpośrednie i pośrednie:

- bezpośrednie – ślady bezpośredniego istnienia i działania człowieka w

przeszłości. Są to pozostałości materialne – zabytki (wykopaliska, obrazy,
napisy, pomniki) i moralne – przeżytki (ślady przeszłości w świadomości
zbiorowej, języku, zwyczajach, prawie i wierzeniach),

- pośrednie – dokumenty przeznaczone do zachowania czasów minionych

w postaci tradycji ustnej (mity, legendy), obrazowej (obrazy, rzeźby,
mapy przeznaczone do uwiecznienia działań ludzkich i zdarzeń
dziejowych) i pisanej (zapisy przeznaczone do zachowania wiadomości o
rzeczach przeszłych: inskrypcje, genealogie, roczniki, kroniki, pamiętniki,
itp.).

Źródła pisane i niepisane:

- nie pisane – materialne, rzeczowe,
- pisane – 1: dokumentalne (bezpośrednie) – dokumenty o charakterze

prawnym lub urzędowym, stanowiące zarazem bezpośrednią część
składową czynności prawnych lub faktów, o których mówi ich treść;
2: narracyjne (historiograficzne, pośrednie) – zawierające relację o
faktach, jednak nie są ich bezpośrednim składnikiem; 3: epistolarne
(listowe) – pośrednie między dokumentalnymi a narracyjnymi.

Wiedza źródłowa.
Wiedza źródłowa – zbiór informacji o faktach historycznych wydobytych ze
źródeł. Zbiór ten może być ujęty w wielu kontekstach, w zależności od tego
jakiego rodzaju wiedzę źródłową są w stanie zapewnić informacje o faktach:

- zbiór wszystkich informacji o faktach zmagazynowany we wszystkich

źródłach (ogólna wiedza źródłowa – potencjalna),

- zbiór wszystkich informacji o faktach wydobytych ze źródeł (ogólna

wiedza źródłowa – efektywna),

- zbiór wszystkich informacji o faktach mogących służyć sformułowaniu

odpowiedzi na dane pytanie badawcze (relatywna wiedza źródłowa –
potencjalna),

- zbiór wszystkich informacji o faktach wydobytych ze źródeł do

odpowiedzi na dane pytanie badawcze (relatywna wiedza źródłowa –
efektywna).

CHARAKTER POZNANIA HISTORYCZNEGO

Ogólne zasady poznania naukowego.
Każde badanie naukowe zmierza w kierunku ustalenia prawdy w swojej
dziedzinie badawczej. Może nią być wycinek rzeczywistości dziejowej lub sama
rzeczywistość (człowiek, jego działalność, jego efekty pracy, itp.). Przedmiotem
poznania nie są jednak przedmioty tej rzeczywistości, jako same w sobie, lecz
stosunki między tymi przedmiotami. Istota rzeczywistości (przedmiotu badań)
jest niezmienna, zmienny jest natomiast zakres przedmiotów jej poznania.
Aby zrozumieć naturę poznania naukowego, należy znać podstawowe składniki
ludzkiej świadomości.
Świadomość – jest to zdolność zdawania sobie sprawy co jest przedmiotem
postrzegania i doznawania, w elementarnych kategoriach pojęciowych. Jest ona
zdolnością umysłu do odzwierciedlania obiektywnej rzeczywistości, która
otacza człowieka. Wykształciła się w toku jego rozwoju historycznego,
uwarunkowana formami życia społecznego. Świadomość nie byłaby możliwa
bez wypełniającej jej zawartości, czyli treści. Treść świadomości jest
świadomością przedmiotów (zjawisk, objawów, itp.), oraz tym co człowiek
przeżywa, a więc przetwarza w świadomości (światło, ból, głód). Treść jest
samoczynnie narzucana świadomości, jak też człowiek pobudza swoją
świadomość w kierunku jakiejś treści. Poprzez specjalne działanie świadomości
dochodzi do uświadomienia.
Uświadomienie jest myśleniem, określanym jako czynność umysłu i przebieg
świadomych procesów psychiczno – poznawczych. Procesy te można rozpatrzyć
w dwóch aspektach: jako odzwierciedlenie ogólnych cech i stosunków między
różnymi elementami rzeczywistości, oraz jako czynność poznawcza
nakierowana na rozwiązanie jakiegoś problemu. Proces myślenia przebiega
według pewnych schematów – wzorów operacji myślowych.
Kojarzenie – leży u podstawy aktu myślenia. Jest właściwością psychiki,
polegającą na łączeniu i wiązaniu ze sobą stanów psychicznych. Odtworzenie w
świadomości jednego stanu pociąga za sobą pojawienie się drugiego i dalszych.
Skojarzenie jest koniecznością psychiczną, która narzuca się świadomości w
chwili występowania innych stanów psychicznych.
Do szczególnych procesów psychicznych, zawierających konieczne narzucanie
się pewnych stanów, należy rozpoznanie. W procesie tym sens jakiegoś
przedmiotu narzuca się w świadomości w jednej, niepowtarzalnej postaci.

Owe zespolenie jedynego wyobrażenia o przedmiocie z przedmiotem jest
myśleniem. Jego treścią jest przedmiot myślenia, zaś formą funkcjonowanie
myślenia. Są one nieodłącznymi jego pierwiastkami.
Najbardziej skomplikowaną czynnością myślenia jest rozumowanie, które
polega na łączeniu sądów poprzez wydobycie z przedmiotów elementów
tożsamych i odmiennych. Psychika wyłącza elementy sprzeczne, a łączy
tożsame i zespala je w całości.
Na procesie myślenia opiera się cały proces poznania. Jego początkiem jest
wrażenie zmysłowe, będące łącznikiem między światem zewnętrznym a
zmysłami. Na wrażeniu opiera się postrzeganie, które jednak nie zapewnia
jeszcze uzyskania obrazu rzeczywistości, a jedynie jej objawy. Obraz ten może
powstać dopiero dzięki przetwarzaniu myślowemu.
Przetwarzanie myślowe – to subiektywny aparat myślenia, który ma za zadanie
uporządkować wrażenia i spostrzeżenia i złączyć je w jedną całość. W skład
przetwarzania wchodzi: doświadczenie, wiedza zdobyta przez postrzeganie i
będąca jego treścią, przetworzenie owej treści i ustalenie objawów zjawisk lub
zjawisk całych. Przetwarzanie jest przekształceniem wrażeń subiektywnej
rzeczywistości w obraz tej rzeczywistości.
W postępowaniu badawczym obraz rzeczywistości podlega procesowi
wyjaśniania i interpretacji. Celem tego procesu jest połączenie obrazów
rzeczywistości w logiczne związki, wynikające jedne z drugich, czyli w związki
przyczynowe. Badanie i jego efekt (poznanie) oparte jest więc na wyjaśnianiu
interpretacyjnym.
Badanie i poznanie w historii.
Poznanie, jako efekt badania, nie zawsze jest z nim nierozerwalnie złączone.
Tak jest w przypadku nauki historycznej, która rozdziela przedmioty obu
funkcji.
Przedmiotem badania historycznego są pozostałości przeszłości (dziejów),
zachowane i znajdujące się we współczesnej rzeczywistości.
Przedmiotem poznania historycznego jest sama przeszła rzeczywistość, nie
istniejąca współcześnie.
Pozostałości (przedmiot badań) podlegają badaniu bezpośredniemu, gdyż
wykorzystuje się w nim zmysły. Proces poznania historycznego, jako cel badań
naukowych, opiera się na wynikach bezpośredniego badania pozostałości i w
sposób pośredni ma doprowadzić do poznania zjawisk i panujących między nimi
stosunków, odpowiadającym w przeszłości zbadanym przedmiotom. Poznanie
owe ma więc przywrócić życie martwym pozostałościom i na tej podstawie
zrekonstruować przeszłą rzeczywistość dziejową ze wszystkimi jej przejawami.
Rekonstrukcja dziejów jako przedmiot poznania historycznego jest procesem
wieloskładnikowym, jednak jej elementy dają się podzielić na dwie podstawowe
grupy zagadnień:

- zagadnienia koncentrujące się wokół człowieka (społeczeństwa),

stosunków międzyludzkich i stosunków ludzi do przedmiotów

rzeczywistości historycznej. Materiałem badawczym jest więc sam
człowiek, umiejscowiony w określonych uwarunkowaniach, z jego
stanem psychicznym i całą działalnością,

- zagadnienia koncentrujące się wokół wytworów i zdarzeń oraz

zachodzących między nimi stosunków.

Spór o charakter poznania historycznego.
Problem polega na tym czy przeszła rzeczywistość jest możliwa do
obiektywnego (naukowego) poznania.
Poznanie naukowe ma za cel dostarczenie prawdziwej wiedzy, a więc wiedzy
uzasadnionej poprzez sprawdzanie twierdzeń. Wiedza historyczna, zdobyta
przez poznanie historyczne, jest wiedzą naukową gdyż można ją uzasadnić
zgodnie z wymogami nauki.
Poznaniu historycznemu zarzuca się jego pośredniość, gdyż przedmiotem
badania jest przeszła rzeczywistość, która nie istnieje w rzeczywistości
teraźniejszej i nie podlega bezpośredniemu oglądowi; odbywa się za pomocą
obserwacji wytworów przeszłości (źródła), a nie jej samej. Historyk ma jednak
możliwość bezpośredniej obserwacji przeszłości, chociażby poprzez obserwację
ludzi, w których utrwaliły się ślady dawnych epok, przenoszone z pokolenia na
pokolenie. Badaniu w tym wypadku podlegają cechy zewnętrzne i wewnętrzne
człowieka, jego odruchy, zachowania, oraz działania jako utrwalone
doświadczenia przeszłości. Także źródła materialne, które są bezpośrednim
wytworem przeszłości, mogą umożliwić jej bezpośrednie poznanie. Są jej
integralną częścią, a więc poprzez ich obserwację, możliwa do zaobserwowania
jest także rzeczywistość przeszła.
Poznaniu historycznemu zarzucana jest też jego subiektywność, którą
wprowadza relatywizm narracji historycznej. O ile badana przez historyka
rzeczywistość jest w zupełności obiektywna (niezależna od niego), o tyle oparty
na niej opis zawiera już w sobie element subiektywizmu, gdyż jest zależny od
jego osoby. Czynnikami subiektywnymi w efektach poznania naukowego są:

- usytuowanie

społeczne podmiotu (historyka),

- możliwości i sposoby wartościowania przez podmiot,
- wiedza ogólna i teoretyczna podmiotu,
- cechy osobiste podmiotu.

Prawda w historii.
Prawda – to zgodność treści sądu z rzeczywistym stanem rzeczy, którego ten
sąd dotyczy.
Historyk powinien pisać prawdę i tylko prawdę, jednak biorąc pod uwagę wyżej
przedstawione uwarunkowania procesu badawczego przedmiotu, oraz
subiektywizm podmiotu widać, że jednolite ujęcie prawdy jest niemożliwe.
Zdefiniowane pojęcie prawdy odnosi się do prawdy absolutnej, do której
historyk może jedynie zmierzać. W rzeczywistości osiąga jedynie prawdę
względną, która powinna być maksymalnie zbliżona do absolutnej.

Logika mówi o istnieniu zdań prawdziwych lub fałszywych. Na gruncie historii
potrzebna jest modyfikacja, która wprowadza pojęcia prawdziwości lub
fałszywości narracji historycznej, jako całego ciągu zdań tworzących obraz
rzeczywistości. Może być tak, że wszystkie zdania narracji są prawdziwe,
jednak obraz rzeczywistości został zafałszowany. Istnieje też możliwość
występowania w narracji zdań prawdziwych i fałszywych, które jednak nie
deformują obrazu przeszłej rzeczywistości.
Prawdziwa narracja historyczna to taka, w której obraz rzeczywistości, a więc
struktura dziejowa i przebieg procesu historycznego są odtworzone zgodnie z
rzeczywistością.
Najlepszym kryterium prawdziwości narracji historycznej jest kryterium
praktyki, a więc konfrontacji zdań o rzeczywistości z samą rzeczywistością.

CHARAKTER WYJAŚNIANIA I ISTOTA ROZUMIENIA

HISTORYCZNEGO

Zagadnienia wprowadzające.
Nauka opisuje zjawiska, ale także określa stosunki między nimi, a przede
wszystkim je wyjaśnia, czyli tłumaczy. Wyjaśnianie (tłumaczenie) jest
przechodzeniem od szczegółu do ogółu (metoda indukcji). W procesie tym
zastępuje się elementy szczegółowe coraz bardziej ogólnymi, aż do punktu
(zasady), w którym możliwe będzie jego wyjaśnienie.
Powstaniu każdego zjawiska daje początek jakaś przyczyna sprawcza.
Wyjaśnianie pochodzenia jest właśnie wskazaniem owego pierwiastka
sprawczego. Doprowadza ono do ustalenia stosunku związku koniecznego i
stosunku następstwa między dwoma zjawiskami.
Przyczynowość ogólna (naukowa) – to związek przyczyny i skutku (A i B), jako
związek koniecznego i stale powtarzającego się następstwa. Zawsze jeśli jest A,
to jest i B, i nie ma żadnego B, jeżeli nie ma A. Chcąc wyjaśnić powstawanie
takiego zjawiska trzeba ustalić wszystkie stosunki, które są w stanie je wywołać.
Są to zespoły koniecznych stosunków, jako następstwa konkretnych przyczyn i
skutków. Wśród tych stosunków występują zależne i niezależne od siebie.
Stosunki niezależne przy rozchodzeniu lub schodzeniu się mogą stworzyć nową
jakość, czyli przypadek, a ten z chwilą zaistnienia staje się przyczyną dalszych
skutków, w formie zmienionej do pierwotnego.
Proces badawczy przy ustalaniu przyczyn i skutków posługuje się dwoma
rodzajami pytań: co było?, na które odpowiada się ustalaniem faktów, oraz
dlaczego tak było?, w którego przypadku stosujemy wyjaśnianie przyczynowe.
Rodzaje wyjaśniania historycznego (zjawisk historycznych):

- wyjaśnienie przez opis (deskrypcyjne) – najprostsze wyjaśnienie

zjawiska, w którym następuje opis podstawowych faktów bez kolejności
ich stadiów rozwojowych i zdefiniowania przyczyn,

- wyjaśnienie przez podanie genezy (genetyczne) – zmierza do wykrycia

genezy faktu. Postępowanie badawcze ma na celu ustalenie kolejnych
stadiów rozwoju i związków zachodzących między nimi dla
rozpatrywanego faktu historycznego. Wyjaśnienie to nazywa się także
procesem poszukiwania początków lub pochodzenia. Wyjaśnienia
genetyczne odpowiadają na pytania: jak?, w jaki sposób? Mechanizm
odpowiedzi wymaga opisu serii następujących po sobie chronologicznie
faktów. Każdy fakt jest niezbędnym warunkiem zaistnienia faktu
następnego, tworząc łańcuch genetyczny,

- wyjaśnienie prze podanie miejsca w strukturze (strukturalne) –

wyjaśnienie wskazuje funkcję elementu (części) określonej całości (np.:
udział Polaków w wojnach napoleońskich). Zadaniem historyka jest
wskazanie roli badanych faktów w strukturach większych,

- wyjaśnienie przez podanie definicji (definicyjne) – dwojakiego rodzaju:

1 – odpowiadające na pytanie co to?, kto to?, oraz 2 – dlaczego?
Odpowiedź udzielana jest przez opis, ale w formie definicji ogólnej,

- wyjaśnienie przez podanie przyczyn (kazualne) – stawiane jest pytanie

ogólne: co było przyczyną czegoś co zaistniało.

Rozumienie i wyjaśnianie w historii.
Aby coś wyjaśnić należy przedtem to zrozumieć. Rozbieżne poglądy historyków
na temat: czy zrozumienie przeszłości jest tym samym co jej wyjaśnienie.
Pogląd intuicjonalny (H. Bergson) – neguje poznanie świata przez
doświadczenie, rozum czy praktykę. Najdoskonalszą metodą poznania jest
bezpośredni ogląd i intuicja, a potem wczucie się. Zrozumienie przez wczucie
jest równoznaczne z wyjaśnieniem.
Pogląd empirystyczny – rozumienie jest niemożliwe bez odwoływania się do
doświadczenia. Zasada – wyjaśnienie jako rozumienie przez wykrycie przyczyn
lub podanie opisu faktów.
Pogląd umiarkowanie empirystyczny (J. Topolski) – uznaje znaczenie intuicji na
wszystkich etapach procedury badawczej (ustalanie faktów, wyjaśnianie
przyczynowe, budowanie koncepcji syntetycznych), jednak odrzuca przydatność
metody wczuwania się w samym procesie wyjaśniania i weryfikacji hipotez.
Rozumienie działań ludzkich jest ich wyjaśnieniem, z intuicją jako czynnikiem
pomocniczym.
Rodzaje wyjaśnienia przyczynowego w historii.

- wyjaśnianie celowych działań ludzkich – wymaga rekonstrukcji postaw

psychicznych osoby lub osób. Niezbędne jest wykrycie bodźców
oddziaływujących w momencie podejmowania określonych działań.
Warunkiem wyjaśnienia jest integralne połączenie bodźców i
przefiltrowanie ich przez ludzki układ psychiczny. Pozwala to
sformułować cel działania, określany jako pobudki lub motywy działania.
Dla wyjaśnienia działań celowych konieczne jest poznanie cech
psychicznych osoby (osób) działającej, warunków, w których działała

(pewność, ryzyko, niepewność), środków, którymi rozporządzała, celu, do
którego zmierzała, wiedzy, którą rozporządzała (odnośnie warunków i
środków). W praktyce możliwe jest ustalenie tylko niektórych z
powyższych elementów, resztę zaś trzeba rekonstruować,

- wyjaśnianie niezamierzonych skutków działań wielu ludzi, czyli

procesów,

- wyjaśnianie dyspozycyjne – zmiany układu wyjaśnia się czynnikami

tkwiącymi w jego wnętrzu. Model tego wyjaśnienia wskazuje na
bezwarunkową zależność A (przyczyna) i B (skutek). Badając jakiś układ
(np. państwo) można zauważyć, że stałe interakcje między jego
elementami prowadzą do zmian i powstawania coraz to nowych stanów.
Można z tego wywnioskować, że dany układ posiada określone
dyspozycje (cechy) do dokonania odpowiedniego typu zmian lub
zachowań. W tym wypadku zainteresowanie historyka przy wyjaśnieniu
dyspozycyjnym skupia się na określonej strukturze układu (np.
ekonomiczna) po to by ustalić jego podatność (odporność) na określone
zmiany. Historyk może też zwrócić większą uwagę na fakty (wewnętrzne
lub zewnętrzne układu), które w wyniku prawidłowości spowodowały, że
dyspozycje układu doprowadziły do zmian. Można też wyjaśniać
zdatność układu do zaistnienia określonych zmian, oraz jego
predyspozycje do wywołania zmian w innym układzie,

- wyjaśnianie czysto kazualne – kazualizm – wszystkie zjawiska i zdarzenia

można wyjaśnić przez podanie ich przyczynowych związków i
współzależności. Przez wyjaśnienie to wskazujemy, że zmiany w układzie
nastąpiły w skutek czynników zewnętrznych tego układu.

Procedura wyjaśniania przyczynowego według modelu Hempla.
Model wyjaśniania przyczynowego Hempla – zakłada tezę o powszechnym
uwarunkowaniu zdarzeń i twierdzi, że ich następstwem rządzą określone
prawidłowości. Prawidłowości te sprawiają, że po faktach A zawsze zachodzą
fakty typu B, których by nie było gdyby nie A. Aby wyjaśnić przyczynowo
powstanie jakiegoś zjawiska należy powołać się na prawo (prawidłowość)
wzajemnego uwarunkowania powstawania faktów. Nie zawsze jednak jest tak,
że A jest warunkiem wystarczającym dla powstania B. W praktyce ustala się
różne zależności między faktami, warunkowe i bezwarunkowe. Rodzaje tych
zależności przyczynowych (prawidłowości):

- A jest warunkiem wystarczającym B. Zawsze gdy pojawi się A, pojawia

się również B. Warunek wystarczający oznacza, że B może powstać nie
tylko w wyniku powstania zdarzenia A, czyli A nie jest niezbędne dla
zaistnienia B (np.: choroba (A) wywołuje śmierć (B), ale śmierć może też
być spowodowana wypadkiem),

- A jest warunkiem niezbędnym B. B pojawi się tylko wtedy, jeśli

uprzednio pojawi się A. Warunek jest niezbędny, ale może być
niewystarczający (np.: niezbędnym warunkiem dla obrony granic (B) jest

posiadanie silnej armii (A), jednak A nie jest wystarczające dla B gdyż
potrzebne jest jeszcze zaplecze gospodarcze itp. (A – n)),

- A jest warunkiem niezbędnym i wystarczającym dla B. B pojawi się

zawsze i tylko wtedy gdy wcześniej pojawi się A (np.: armia (A), żeby
pokonać nieprzyjaciela (B) musi spełnić warunki niezbędne i
wystarczające, a więc uzbrojenie, zaopatrzenie, zaplecze, morale itd.
Czyli musi być A, A – n, by powstało zjawisko B (zwycięstwo)),

- A nie jest warunkiem wystarczającym ani niezbędnym B, jest jedynie

niezbędnym składnikiem warunku wystarczającego, czyli warunkiem w
danej sytuacji niezbędnym (np.: choroba (A) nie jest warunkiem
niezbędnym, ani też wystarczającym śmierci (B), gdyż istnieje możliwość
wyleczenia (C)),

- A jest warunkiem sprzyjającym do zaistnienia B, gdy nie jest ani

warunkiem wystarczającym, ani niezbędnym, ani w danej sytuacji
niezbędnym. A jest jedynie składnikiem warunku w danej sytuacji
niezbędnego (np.: niskie zarobki (A) sprzyjają wybuchowi strajku (B),
jednak nie są ani warunkiem wystarczającym, ani niezbędnym do jego
wybuchu).

Historycy w wyjaśnieniu przyczynowym, biorąc pod uwagę wyżej wymienione
prawidła, najczęściej stosują:

- wyjaśnienie przez podanie warunków wystarczających – wymaga

przedstawienia szeregu przyczyn, gdyż trzeba założyć, że nie ma jednego
warunku wystarczającego dla zaistnienia zjawiska. Podanie tylko jednej
przyczyny byłoby zbyt daleko posuniętym uogólnieniem, a nie
wyjaśnieniem problemu powstania zjawiska,

- wyjaśnienie przez podanie warunków niezbędnych – poszukując

najistotniejszych warunków niezbędnych dla powstania zjawiska historyk
łatwiej może odkryć warunki wystarczające. Same warunki niezbędne nie
wyjaśnią w pełni przyczyn zjawiska. Wyjaśnienie tego typu jest więc
tylko etapem na drodze do wyjaśnienia przez podanie warunków
wystarczających,

- wyjaśnienie przez podanie warunków sprzyjających – podanie tych

warunków stosuje się, aby podkreślić w pełni trafność swojej tezy. Są to
warunki wspomagające warunki wystarczające i niezbędne,

- poszukiwanie warunków przeszkadzających – stosowane, aby odkryć

przyczyny nie zaistnienia jakiegoś zjawiska, mimo że pojawiły się
warunki niezbędne i wystarczające

PROCES HISTORYCZNY

Proces historyczny – dzieje społeczeństwa ujęte w określony sposób, z
podkreśleniem rozwoju, struktury i wzajemnych związków.

Przyczynowość jako zasada rzeczywistości historycznej.
Powszechne przyjęcie ujmowania rzeczywistości dziejowej jako procesu
dynamiczno – rozwojowego, równa się akceptacji przyczynowości w dziejach.
Przyczynowość – zasada prawidłowości zachodzenia zmian w społeczeństwie w
wyniku działania określonych przyczyn. Wynika z tego, że dziejami żądzą
pewne prawa (prawidłowość dziejowa).
Z procesem historycznym jako procesem dynamiczno – rozwojowym wiążą się
pojęcia:
Zmiana następująca między faktami wiąże się z różnicą, tzn. odmiennościami w
występujących po sobie faktach, zaobserwowanymi w danym momencie.
Różnice istniejące w stanach rzeczywistości zaobserwowali już starożytni, gdyż
dawały się one łatwo zaobserwować. Były to różnice klimatu, warunków
geograficznych, cech zewnętrznych i wewnętrznych plemion ludzkich, sytuacji
społecznej, itp.
Rozwój dziejów – zasada wzajemnego uwarunkowania części składowych
rozwijającej się rzeczywistości.
Uwarunkowaniem jest wzajemne powiązanie i oddziaływanie na siebie.
Poszczególne elementy nie mogą istnieć same, lecz we wzajemnym
uwarunkowaniu. Dopiero uwarunkowania powodują pewne przyczyny, a więc
uwarunkowania przyczynowe, które są podstawowym przejawem zależności
zachodzących w społeczeństwie.
Determinizm w wyjaśnianiu dziejów.
Przyczynowość ściśle wiąże się z determinizmem – zasadą uwarunkowań
wszystkich układów, składników i elementów rzeczywistości. Determinizm
zakłada istnienie w świecie przyczynowości i prawidłowości, które określają
odpowiednie działania przyczynowe.
Determinizm czynnikowy – zasada uwarunkowań przyczynowych od czynników:
geograficznych, biologicznych, czy też ekonomicznych.
Indeterminizm – rzeczywistość jest tylko zbiorem zdarzeń nie podlegających
żadnym prawidłowościom. Zasada przyczynowości ograniczona jest tylko do
przyczyn bezpośrednich, zaś pośrednie uwarunkowanie przyczynowe nie
istnieje.
Determinizm umiarkowany – zachodzą zdarzenia prawidłowe i przypadkowe,
jednak przypadkowe pozornie, gdyż także są zdeterminowane. Determinizm
zdarzeń przypadkowych jest tłumaczony w ten sposób:
Aby zdarzenie (fakt historyczny) mogło zaistnieć, muszą na nie wpłynąć dwa
rodzaje przyczyn: główne i uboczne. Przyczyny główne są niezbędnymi
warunkami zajścia zdarzeń określonego typu (np. strajki). Współdziałają z nimi
przyczyny uboczne, które uwarunkowują ściśle określone wydarzenie (strajk) i

odróżniają jedne od drugich. Przyczyny uboczne mogą być wspierające
(motywujące robotników do strajku) i przeszkadzające (uniemożliwiające
rozpoczęcie strajku w określonym terminie). Warunkiem zajścia zdarzenia
(faktu) jest zespolenie przez przyczyny główne przyczyn ubocznych
(wspierających i przeszkadzających). Bez zespolenia koniecznego fakt
historyczny nie zaistnieje. Dzieje się tak wtedy, gdy przyczyny uboczne
(głównie przeszkadzające, ale nie zawsze) są w stanie przezwyciężyć przyczyny
główne. Przyczyny uboczne są w stosunku do przyczyn głównych przypadkowe,
ale również konieczne (prawidłowe). Potocznie za przypadek uważane są
przyczyny uboczne.
Dla zajścia faktu historycznego niezbędne i wystarczające jest istnienie
przyczyn głównych i przyczyn ubocznych, które działają na rzecz określonych
przyczyn głównych.
Wola jednostki działającej i jej rola historyczna.
Determinizm umiarkowany zakłada, że człowiek posiada określony margines
wolności, pozwalający mu na działanie twórcze w rzeczywistości dziejowej –
społecznej i przyrodniczej. Działania te dążą do przekształceń i urządzenia
świata dla własnych potrzeb, jednak zdeterminowane (ograniczone) są przez
dwa podstawowe czynniki: przyrodniczy i społeczny.
Czynniki przyrodnicze wynikają z tego, że człowiek jako cząstka przyrody
podlega jej różnym prawom, ograniczającym możliwości jego działania. Na
przestrzeni dziejów człowiek zdołał opanować wiele sił przyrody, jednak nigdy
przez to nie zmienił jej praw. Ogranicza się tylko do wykorzystywania ich dla
własnych potrzeb. Poznając prawa przyrody człowiek może w pewnym stopniu
się od niej uniezależnić (ochrona przed kataklizmami), jednak korzystając coraz
więcej z jej dóbr, zarazem coraz bardziej się od niej uzależnia. Jest to paradoks
wynikający ze społecznego przymusu potrzeb człowieka.
Czynniki społeczne także w poważnym stopniu ograniczają wolę człowieka i to
już w momencie jego narodzin, gdyż nie ma możliwości wyboru określonych
warunków społecznych i musi żyć w zastanych, podporządkowując się im.
Podporządkowanie wynika ze „stadnego” trybu życia ludzi, tworzących
zorganizowane społeczeństwo, w którym obowiązują pewne nakazy i zakazy,
normy etyczne, zachowania grupowe, itp.
Wolna wola człowieka może być najszerzej realizowana poprzez jego konkretne
czyny. Człowiek zawsze realizuje jakiś cel (działanie celowe) i ma możliwość
jego wolnego wyboru. Następnie w trakcie jego realizacji wielokrotnie staje
przed możliwością wyboru strategii działania. Im większą posiada wiedzę o
rzeczywistości i rządzących nią prawach, tym zwiększa szansę wybrania
korzystniejszej strategii, uwzględniającej owe prawa. W efekcie zwiększa swoją
wolność. „Wolność jest uświadomioną koniecznością” (J. Topolski).
Jaką zaś rolę w procesie historycznym spełniają wybitne jednostki? Ich rola
polega na możności spełniania przez nich funkcji inicjatorów i koordynatorów.
Wybitna jednostka posiada zdolność przewidywania skutków społecznych

własnych działań, które potrafi sprzężyć z działaniami jednostek mających
podlegać jej wpływom. Zwykły człowiek ma jedynie zdolność przewidywania
skutków indywidualnych działań, bez uświadomienia ich efektów społecznych.
Dzięki rozwiniętej zdolności przewidywania, wybitna jednostka potrafi podjąć
decyzję odpowiedniego działania, a podczas jego realizacji, wyboru
najwłaściwszej strategii. Posiada też zdolność wyboru najdogodniejszego
momentu do działania i umiejętność jego należytego wykorzystania.
Problematyka prawidłowości historycznych.
Determinizm dialektyczny – zakłada, że dziejami społecznymi rządzą określone
prawa połączone z czynnymi działaniami ludzi.
Trzy rodzaje praw historycznych:

- prawa synchroniczne (strukturalne) – warunkują określone zależności

pomiędzy poszczególnymi elementami układu wskazując, że pomiędzy
faktami historycznymi istnieje wzajemne uzależnienie,

- prawa diachroniczne (przyczynowe, kierunkowe) – wskazują na

szeregowe (kierunkowe) uzależnienia faktów zakładających upływ czasu
między wyjściem elementu, stanowiącego przyczynę, a wejściem
elementu będącego skutkiem,

- prawa synchroniczno – diachroniczne (rozwoju, strukturalno –

kierunkowe) – łącząc cechy obu wymienionych praw wyznaczają rozwój
historyczny i wprawiając układ w ruch, wskazują na mechanizm
dynamizmu dziejowego sprzężonego. Oddziaływanie elementu (faktu) A
na element B. Wówczas zawsze układ A powoduje zmiany w układzie B,
a w procesie tym występują określone sprzeczności, których
przezwyciężenie poprzez przemiany powoduje nowy układ.

Prawa strukturalne (synchroniczne).
Do praw strukturalnych należą:

- prawo makrostruktury – obejmuje największy układ, jakim jest całe

społeczeństwo ludzkie. Podstawowymi elementami tego układu są: siły
wytwórcze (narzędzia, ludzie posługujący się narzędziami, przedmioty, na
które narzędzia oddziałują), stosunki produkcji (wszelkie stosunki jakie
nawiązują się między ludźmi w toku produkcji), nadbudowa (czynnik
wynikający z dwóch pierwszych, zwłaszcza ze stosunków produkcji,
które tworzą ekonomiczną strukturę społeczeństwa. Struktura ta jest bazą,
na której wznosi się nadbudowa prawna i polityczna, spełniająca rolę
regulatora stosunków społecznych. Należą do niej: państwo, rodzina,
naród, normy prawne i moralne, ideologia). Prawo makrostruktury
zakłada, że żaden z elementów makroukładu, jakim jest rzeczywistość
społeczna, nie może istnieć samodzielnie, lecz we wzajemnym
powiązaniu,

- prawo struktury społecznej – zakłada, że ludzie nawiązując stosunki

(układy) w toku produkcji, oraz produkując określone dobra są od siebie
wzajemnie uzależnieni,

- prawo nadbudowy – zakłada wzajemne powiązanie (zarówno sprzężenie

zwrotne, jak i równoległe) poszczególnych elementów, z których składa
się nadbudowa.

Prawa przyczynowe (diachroniczne).
Prawa przyczynowe stwierdzają, że określone fakty A wywołują zawsze inne
fakty B. Także zmiany w obrębie jednych faktów (układów) A stanowią bodziec
do wywołania reakcji w obrębie innych określonych faktów (układów) B. Oba
przykłady różnią się w kwestii głębokości procesu zachodzących zmian. W
przypadku pierwszym powstaje zupełnie nowy układ, zaś w drugim, w układzie
B powstają tylko nowe elementy.
Podobne reakcje zachodzą w makroukładach:

- prawo przemian w stosunkach produkcji – każda zmiana w siłach

wytwórczych (np. ich rozwój), powoduje zmianę w stosunkach produkcji,

- prawo przemian w nadbudowie – zmiany w stosunkach produkcji,

wywołują zmiany w nadbudowie.

Prawa rozwoju historycznego.
Podstawowe prawa rozwoju w makroukładzie (społeczeństwo):

- prawo rozwoju sił wytwórczych (postępu historycznego) – naczelne

prawo rozwoju. Sprzeczności występujące między człowiekiem a
przyrodą (opanowywanie przyrody) wywołują rozwój sił wytwórczych, a
te są wskaźnikiem postępu historycznego. Przebieg i wyniki
opanowywania środowiska naturalnego są zarazem bodźcem do dalszych
działań i zwiększają materialny dorobek człowieka. Ustala się przez to
nowy poziom równowagi między człowiekiem a przyrodą,

- prawo rozwoju stosunków produkcji – inaczej prawo zgodności

stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych. Każda zmiana w
układzie „siły wytwórcze” powoduje zmiany w układzie „stosunki
produkcji”, z podkreśleniem silniejszego oddziaływania sił wytwórczych
na stosunki produkcji. Powoduje to powstawanie sprzeczności między
stanem sił wytwórczych a charakterem stosunków produkcji. Najlepszym
stanem dla postępu historycznego byłby stan idealnej równowagi,

- prawo rozwoju nadbudowy – prawo koniecznej zgodności nadbudowy z

bazą ekonomiczną. Zmiany w układzie „stosunki produkcji” powodują
odpowiednie zmiany w układzie „nadbudowa”. Zmiany te występują, aby
nie hamować rozwoju tych stosunków, a ich głębokość zależy od skali
przemian w charakterze sił wytwórczych.

POSTĘPOWANIE BADAWCZE HISTORYKA

Szczeble i etapy badania historycznego.
Metoda badawcza posiada kilka etapów, które pozwalają znaleźć odpowiednie
źródła i literaturę, przeprowadzić krytykę źródeł, ustalić fakty historyczne,
odpowiednio je poselekcjonować, a następnie wyjaśnić i związać w proces

dziejowy. Najogólniej rzecz biorąc jest ona sposobem odtwarzania procesu
rzeczywistości dziejowej.
Podstawowe etapy postępowania badawczego historyka:

- ustalenie dziedziny badań i przemyślenie procedury badawczej,
- praca

źródłoznawcza (wyszukiwanie i gromadzenie),

- krytyka

zewnętrzna i wewnętrzna źródeł,

- interpretacja i wyjaśnianie źródeł,
- opracowanie syntezy dziejów.

Głównym materiałem badawczym są źródła historyczne, które dostarczając
informacji o faktach, poszerzają wiedzę źródłową historyka. Zanim jednak
dojdzie do etapu pracy ze źródłami, należy zapoznać się z dotychczasową
literaturą na temat wybranej dziedziny badań. Razem z wiedzą pozaźródłową
historyka, elementy te tworzą podstawę rekonstrukcji wybranego odcinka
rzeczywistości dziejowej.
Wybór przedmiotu badań.
Przedmiotem badań może być każdy fakt lub zjawisko historyczne. Jego wybór
stanowi moment wyjściowy pracy badawczej i sprowadza się do ustalenia
tematu pracy, którą historyk napisze. Przedmiot badań (problematyka) wymaga
bliższego określenia z uwzględnieniem zasięgu czasowo – przestrzennego,
elementów składowych (jakie fakty będą brane pod uwagę), itd. Zanim jeszcze
nastąpi wybranie problematyki, a co dalej, sprecyzowanie tematu, już na tym
etapie historyk musi postawić szereg pytań względem przeszłości, na które
zechce odpowiedzieć w swojej pracy. Pytania są więc podstawową czynnością
w postępowaniu badawczym, a właściwie składa się ono głównie z pytań i
szukania na nie odpowiedzi.
Wiedza pozaźródłowa jest elementem sterowniczym w badaniach historycznych
i odgrywa szczególną rolę w ustalaniu problematyki. Pozwala ona odpowiednio
dobrać temat, określić jego miejsce i rolę w procesie dziejowym, a przede
wszystkim ukierunkować postępowanie badawcze.
Stawianie pytań przeszłości i szukanie odpowiedzi.
Istnieją trzy zasadnicze pytania, stawiane przez historyka w toku procesu
badawczego:

- co było? (pytanie faktograficzne) – historyk udziela na nie odpowiedzi

dokonując opisu, np. jakiegoś wydarzenia w konkretnym czasie,

- dlaczego tak było? (pytanie eksplikacyjne) – odpowiedź jest wyjaśnieniem

przez historyka, także w formie opisu,

- jakie prawa naukowe dadzą się ustalić w badaniu? (pytanie teoretyczne) –

wiąże się ściśle z drugim typem pytania, a odpowiedź na nie powinno
przybrać formę zdania ogólnego.

Wszystkie trzy pytania należą do pytań otwartych, na których udzielona
odpowiedź nigdy nie jest wyczerpująca.
Pytania zamknięte dają odpowiedź wyczerpującą, np.: Kto był królem polskim
w latach 1548 – 1571?

Oprócz podziału na pytania otwarte i zamknięte, istnieje podział na pytania:

- rozstrzygnięcia – Czy..., czy też...? – odpowiedź jest jednoznaczna, w

której wskazujemy jedno prawdziwe zdanie, lub kilka, wszystkich
prawdziwych, zdań,

- dopełnienia (pytania poszukiwania) – odpowiedź na nie jest

niejednoznaczna, gdyż można ją wybrać z całego zbioru odpowiedzi,
zawierających dużą ilość elementów. Pytania: które, który, jakie, jaka,
czy, dlaczego?

Odpowiedzi na dwie wymienione powyżej grupy pytań mogą być: bezpośrednie
– udzielane na podstawie bezpośrednich informacji o faktach; pośrednie –
udzielane gdy brak jest bezpośrednich informacji i trzeba zastosować procedurę
formułowania szeregu odpowiedzi pośrednich, na podstawie ustaleń
cząstkowych. Kategorią obu typu odpowiedzi są hipotezy, czyli inaczej
propozycje odpowiedzi na pytania badawcze.
Hipotezy w pracy badawczej historyka.
Hipoteza to przypuszczenie, które ma wyjaśnić określone zdarzenie historyczne.
Jest nią wszelki domysł tłumaczący (wyjaśniający) stwierdzone fakty.
Stawianie i uzasadnianie hipotez nazywane jest postępowaniem hipotetycznym.
Towarzyszy one całemu procesowi badawczemu, który można określić (obok:
stawianie pytań i udzielanie odpowiedzi) jako: stawianie, uzasadnianie i
sprawdzanie hipotez.
Hipotezą jest wszelkie zdanie o przeszłości przed poddaniem go procedurze
sprawdzania (heurystyczne), a także po, jeśli nie uzyskaliśmy w jej wyniku
dostatecznego stopnia uzasadnienia (uzasadnione, mniej lub bardziej). Jeśli
warunek uzasadnienia i potwierdzenia w źródłach zostanie spełniony, hipoteza
staje się tezą naukową. Pełne poznanie świata jest rzeczą niemożliwą, tak więc
wszystkie twierdzenia na temat dziejów są mniej lub bardziej hipotetyczne.
Hipotezy można też podzielić ze względu na etapy procedury badawczej:

- faktograficzne – towarzyszące odczytywaniu informacji źródłowych;

stawiane w toku obu krytyk źródła; hipotezy przy ustalaniu faktów,

- eksplanacyjne (odpowiadające na pytanie dlaczego?) – towarzyszące

wyjaśnianiu faktów i ustalaniu praw rządzących procesem dziejowym,

- konstrukcyjne – towarzyszące scalaniu informacji o przeszłości. Dotyczą

głównie periodyzacji i podziału materiału.

Hipoteza a teoria historyczna.
Teoria historyczna jest pewnego rodzaju hipotezą tyle, że używa się jej w
bardziej ważnych kwestiach dla procesu historycznego, czyli powstania,
pochodzenia lub pojawienia się czegoś.
Postępowanie hipotetyczne historyka.
Trzy etapy:

- formułowanie hipotezy,

- uzasadnienie

hipotezy,

- sprawdzanie

hipotezy.

SYNTEZA HISTORIOGRAFICZNA

Podstawowe pojęcie syntezy historiograficznej.
Synteza historiograficzna – jest końcowym etapem postępowania badawczego
historyka. Po odpowiednim zestawieniu zebranych faktów następuje łączenie
ich w związki, a następnie wiązanie związków mniejszych w większe.
Selekcja i porządkowanie faktów jako etap przygotowawczy tworzenia syntezy
(obrazu dziejów).
Po etapie ustalenia faktów historiograficznych następuje etap ich selekcji i
porządkowania. Jest to przejściowy etap do etapu wyjaśniania faktów i łączenia
w ciągi chronologiczno – rzeczowe. Etap selekcji nazywany jest etapem
przygotowawczym do syntezy.
Najpierw następuje

gradacja ważności faktów. Dobrane zespoły

najważniejszych faktów muszą umożliwić uchwycenie w przedstawianym
odcinku rzeczywistości podstawowych elementów obrazu dziejowego i jego
kierunki rozwojowe.
Po selekcji faktów według ich ważności następuje etap uszeregowania
(grupowania). Można grupować fakty na zasadzie następstwa w czasie i
kryterium rzeczowego.
Chronologiczne uszeregowanie faktów jest naczelnym grupowaniem, bez
względu na to jakie kryterium będzie zastosowane następnie. Samo w sobie nie
wystarczy do wykrycia związków pomiędzy faktami, gdyż różnią się one
treściowo i nawet jeśli występują po sobie, nie muszą być powiązane.
Następnie fakty zestawia się w grupy terytorialne. Odbywa się to poprzez
poszukiwanie związku między faktami a terytorium, na którym wystąpiły.
Oprócz grupowania chronologicznego i terytorialnego (lub chronologiczno –
terytorialnego) stosuje się także kryteria rzeczowe, np.: gospodarcze, kulturalne,
itp.
Postępowanie historyka w procesie wyjaśniania i łączenia faktów.
Poprzednie etapy badawcze można nazwać etapem analizy. Gdy fakty są
odpowiednio pogrupowane można przystąpić do właściwej syntezy. Odbywa się
to poprzez wyjaśnianie i wiązanie faktów w proces dziejowy. Wyjaśnianie
polega na zrozumieniu działalności ludzkiej w przeszłości w oparciu o fakty
przedstawione zgodnie z ich znaczeniem i rolą jaką spełniały. Wyjaśnia się
związki między faktami i ustala ich współzależności bacząc, aby odpowiadały

one rzeczywistym powiązaniom w przeszłości. Tylko w ten sposób nastąpi
prawidłowe powiązanie ich w proces dziejowy.
Fakty wyjaśnia się poprzez pytania wyjaśniające ich genezę (stadia rozwojowe),
pytania wyjaśniające ich miejsce w strukturze i pytania wyjaśniające przyczyny
sprawcze powstania faktów.
W ostatnim etapie historyk ustala prawa rozwoju historycznego, które rządzą
rozwojem społeczeństwa. Prawa ustalane są przy pomocy zdań ściśle ogólnych,
tzn. nie posiadających wyznaczników czasu i przestrzeni. Prawa są zdaniami o
prawidłowościach, które zostały zaakceptowane przez naukę (poddane
procedurze sprawdzania).
Rodzaje syntez historiograficznych.

- syntezy strukturalne – przekazują one możliwie nienaruszone struktury

układu, wynikające z określonego powiązania jego elementów,

- syntezy genetyczne – główną rolę odgrywa następstwo czasu oraz

powiązania przyczynowo – skutkowe,

- syntezy dialektyczne – połączenie momentu ciągu genetycznego z

momentem struktury. Ciągi genetyczne przedstawiane są bez rozrywania
struktur.