Studia Judaica 6: 2003 nr 2(12) s. 79-91

A r t y k u ³ d y s k u s y j n y

Jerzy Cieciel¹g

Akademia Pedagogiczna im. KEN, Kraków

ARMIA JUDEI W OKRESIE DOMINACJI RZYMSKIEJ

(63 P.N.E. – 70 N.E.) – SYMBOL ¯YDOWSKOŒCI

CZY OBCA SI£A?

Celem niniejszego artyku³u jest próba odpowiedzi na pytanie, czy

podbój i uzale¿nienie Palestyny przez Rzymian pozwoli³o nadal widzieæ

w armii Judei symbol ¿ydowskoœci. Bez w¹tpienia pojawienie siê rzym-

skich legionów mia³o zasadniczy wp³yw na rozwi¹zania organizacyjne

i sztukê wojenn¹ armii Heroda Wielkiego. O tym, ¿e ¯ydom znana by³a

rzymska sztuka wojenna œwiadczy tzw. Zwój Wojny (1QM), znaleziony

nad Morzem Martwym.

1

Wspomnijmy te¿ o Józefie Flawiuszu, namiest-

niku Galilei w okresie pierwszej wojny ¿ydowskiej (66-70 n.e.), który

jako jedyny ¿ydowski dowódca zorganizowa³ swoje oddzia³y na wzór

rzymski.

2

Armie Heroda Wielkiego i jego nastêpców nie interesuj¹ nas tu

jednak jako si³y œciœle wojskowe,

3

lecz chcemy przeanalizowaæ ich his-

toriê i rozwój jako ¿ydowskiej instytucji politycznej.

Armie hellenistycznych królów klienckich oparte by³y na po³¹czeniu

oddzia³ów najemników i rodzimej ludnoœci. Naturalnie, nie mog³y byæ one

ju¿ tak liczne, jak w okresie niezale¿noœci.

4

Marek Antoniusz dysponowa³

1

Y. Y a d i n: The Scroll of the War of the Sons of Light Against the Sons of Dark-

ness, Oxford 1962; J. D u h a i m e: The War Scroll from Qumran and the Greco-Roman

Tactical Treatises, „Revue de Qumran” 1988 no. 49-52, s. 133nn.

2

D. M e n d e l s: The Rise and Fall of Jewish Nationalism, Grand Rapids and Cam-

bridge 1997, s. 334.

3

Zob. I. S h a t z m a n: The Armies of the Hasmonaeans and Herod, Tübingen 1991,

s. 170-276.

4

O militarnej wartoœci królów klienckich w okresie republiki rzymskiej zob. T. Y o -

s h i m u r a: Die Auxiliartruppen und die Provinzialklientel in der römischen Republik,

„Historia” 10: 1961, s. 473-495. O s³u¿bie w³adców klienckich na wojnie zob. P.C. S a n d s:

80

JERZY CIECIEL¥G

pod Akcjum bardzo liczn¹ armi¹, której czêœæ stanowi³y armie klienckich

królestw Wschodu. Plutarch wspomina Bokchusa, króla Libii, Tarkonde-

mosa, króla Górnej Cylicji, Archelaosa z Kappadocji, Filadelfosa, w³adcê

Paflagonii, Mitrydatesa z Kommagene, Sadalasa, króla Tracji. Ci w³adcy

stawili siê osobiœcie, podczas gdy Polemon z Pontu, Malichos z Arabii,

Herod Wielki oraz Amyntas z Likaonii i Galacji przys³ali tylko wojska;

posi³ki nades³a³ te¿ w³adca Medii.

5

Lista ta pokazuje, jak¹ si³¹ dyspono-

wa³y te armie zebrane razem. W okresie podbojów prowadzonych przez

Rzymian na Wschodzie zdarza³o siê, ¿e próbowano reformowaæ lokalne

armie na wzór rzymski; wspomnieæ tu mo¿na o Mitrydatesie, w³adcy

Pontu

6

czy o Numidii i Germanii.

Jak jednak wygl¹da³a sytuacja w przypadku armii Judei po roku

63 p.n.e.? W 57 r. p.n.e. Aleksander, syn Arystobula II, zebra³ armiê z³o-

¿on¹ z dziesiêciu tysiêcy ciê¿ko uzbrojonych ¿o³nierzy i tysi¹ca piêciuset

jeŸdŸców.

7

Warto zauwa¿yæ, ¿e w okresie tym nie by³o wiêkszych prob-

lemów z rekrutacj¹, bowiem w dyspozycji pozostawa³o wielu ¿o³nierzy

armii hasmonejskiej. Rzymianie, wspierani przez ¿o³nierzy Antypatra,

8

zabili trzy tysi¹ce ¯ydów walcz¹cych po stronie Aleksandra.

9

Po klêsce

tego ostatniego w walkach z Aulusem Gabiniuszem, legatem prowincji

Syrii, z Rzymu uciek³ sam Arystobul II, do którego przy³¹czyli siê liczni

¯ydzi palestyñscy

10

; wielu z nich nie mia³o jednak broni, wobec czego

Arystobul, który wycofa³ siê tymczasem do Macherontu, zwolni³ ich ze

s³u¿by, pozostawiaj¹c sobie tylko osiem tysiêcy uzbrojonych ¿o³nierzy.

Wydaje siê wiêc, ¿e mo¿liwoœci rekrutacyjne Hasmoneusza by³y wiêksze,

problemem natomiast by³o uzbrojenie. Rzymianie zabili piêæ tysiêcy

¿ydowskich ¿o³nierzy, jedynie Arystobul wycofa³ siê do Macherontu z ty-

si¹cem ludzi. Zosta³ jednak pojmany i odes³any do Rzymu w 56 r. p.n.e.

W Palestynie pojawi³ siê jednak znowu Aleksander, który zebra³ du¿¹

armiê i zabija³ wszystkich napotkanych Rzymian.

11

Hasmonejski ksi¹¿ê,

The Client Princes of the Roman Empire under the Republic, Cambridge 1908, s. 103-

-106; D. B r a u n d: Rome and the Friendly King, London 1984. O królach klienckich

w tym czasie zob. G.W. B o w e r s o c k: Augustus and the Greek World, Oxford 1965,

s. 42-61.

5

P l u t a r c h: Antonius 61.

6

P l u t a r c h: Lucullus 7, 3-5.

7

J ó z e f F l a w i u s z, Antiquitates Judaicae (dalej Ant.) XIV, 83; ten¿e: Bellum

Judaicum (dalej BJ) I, 160-161.

8

BJ I, 162.

9

Ant. XIV, 85.

10

Ant. XIV, 93-94.

11

Ant. XIV, 100; BJ I, 176.

ARMIA JUDEI W OKRESIE DOMINACJI RZYMSKIEJ

81

maj¹c armiê licz¹c¹ trzydzieœci tysiêcy ludzi, zosta³ jednak pokonany przez

Gabiniusza pod Gór¹ Tabor (pad³o dziesiêæ tysiêcy ¿ydowskich ¿o³nierzy).

12

¯ydowskie oddzia³y pojawiaj¹ siê ponownie w roku 48 p.n.e., kiedy

to Antypater I, ojciec Heroda Wielkiego, przywiód³ do Aleksandrii trzy

tysi¹ce ludzi, wydatnie pomagaj¹c Gajuszowi Juliuszowi Cezarowi uwi-

k³anemu w wojnê aleksandryjsk¹.

13

W nagrodê Antypater, nosz¹cy ju¿

tytu³ epimeletes, zosta³ obdarzony przez Cezara tytu³em epitropos Judei.

Sam zaœ Antypater mianowa³ Heroda strategosem Galilei, natomiast Fa-

zaela strategosem Jerozolimy. Na swoim stanowisku m³ody Herod wyka-

za³ od razu wielk¹ inicjatywê, wystêpuj¹c zbrojnie przeciwko bandom

rabusiów, czym zyska³ wdziêcznoœæ wielu mieszkañców Galilei.

14

Trudno

powiedzieæ, czy w czasie tej akcji przysz³y król Judei dysponowa³ od-

dzia³ami ¿ydowskimi, czy te¿ obcymi. W ka¿dym razie Herod stawi³ siê

z licznym oddzia³em przed Sanhedrynem w Jerozolimie, gdzie mia³ siê

wyt³umaczyæ ze swojego postêpowania.

15

Wydaje siê, ¿e niezale¿nie od

jego energii, oddzia³y, którymi dysponowa³, mia³y raczej lokalny charak-

ter.

16

Po nominacji na strategosa Celesyrii udzielonej przez Sekstusa Ce-

zara, Herod wyruszy³ z wojskiem przeciwko Janowi Hirkanowi II, który

obawia³ siê jego wzrastaj¹cej pozycji. Jednak ojciec i brat Heroda za³a-

godzili sprawê.

17

Równie¿ w tym przypadku nie wiemy, czy mamy do

czynienia z oddzia³ami ¿ydowskimi, czy te¿ nie. Nie jest wykluczone, ¿e

Herod korzysta³ z dawnych ¿o³nierzy hasmonejskich i nastêpców rekru-

tuj¹cych siê z ich rodzin.

18

O ¿o³nierzach ¿ydowskich jest mowa przy okazji interwencji Jana

Hirkana II u Dolabelli, kiedy to arcykap³an prosi³ o zwolnienie ¯ydów ze

s³u¿by z powodów religijnych, na co te¿ rzymski wódz wyrazi³ w Efezie

zgodê. Wydarzenie to zdaje siê wskazywaæ, i¿ w armii rzymskiej s³u¿yli ¯y-

dzi posiadaj¹cy rzymskie obywatelstwo.

19

Po œmierci Cezara w 44 r. p.n.e.

12

Ant. XIV, 102; BJ I, 177.

13

O Bellum Alexandrinum zob. E. S c h ü r e r: The History of the Jewish People in

the Age of Jesus Christ (175 B.C. – A.D. 135), Edinburgh 1973, s. 270-271.

14

Ant. XIV, 159-160.

15

Ant. XIV, 169.

16

Inn¹ ocenê prezentuje tu I. S h a t z m a n, jw., s. 140-141. Na temat ¯ydów w ob-

cych armiach zob. J. J u s t e r: Les Juifs dans l’empire romain, vol. 2, Paris 1914,

s. 265-279.

17

Ant. XIV, 180-181; BJ I, 214.

18

D. M e n d e l s, jw., s. 336.

19

Ant. XIV, 223-224. O stanie liczebnym armii rzymskiej zob. P.A. B r u n t: Italian

Manpower, 225 B.C.-A.D. 14, Oxford 1971; G. F o r n i: Il Reclutamento delle legioni da

Augusto a Diocleziano, Rome 1953.

82

JERZY CIECIEL¥G

Kasjusz i L. Statius Murcus, legat Syrii, mianowali Heroda namiestnikiem

Celesyrii, daj¹c mu statki, piechotê i kawaleriê oraz obietnicê nominacji

na króla Judei.

20

W 40 r. p.n.e. wraz z wojskami partyjskimi pojawi³ siê w Palestynie

Antygonos Matatiasz, a przy³¹czy³o siê do niego wielu ¯ydów. Zebra³ on

liczn¹ armiê i wyruszy³ z zamiarem zdobycia Jerozolimy.

21

Herod zosta³

zmuszony do ucieczki ze stolicy, a w³adzê królewsk¹ obj¹³ ostatni Has-

moneusz. Opuszczaj¹c Jerozolimê, Herod zabra³ ze sob¹ wiernych mu

¿o³nierzy.

22

Nie jest wykluczone, ¿e czêœæ armii odst¹pi³a go, kiedy szala

zwyciêstwa zaczê³a przechylaæ siê na stronê Antygonosa Matatiasza.

Wiêkszoœæ nadal wiernych mu oddzia³ów tworzyli Idumejczycy w liczbie

oko³o dziewiêciu tysiêcy.

23

Wiosn¹ 39 r. p.n.e. Herod powróci³ do Pales-

tyny ju¿ jako król Judei z woli Oktawiana, Marka Antoniusza i rzymskiego

senatu. Wyl¹dowa³ w Ptolemaidzie, zebra³ oddzia³y z³o¿one zarówno z ob-

cych, jak i ¯ydów i wyruszy³ przez Galileê przeciwko Antygonosowi

Matatiaszowi.

24

Si³y Heroda wzrasta³y z ka¿d¹ chwil¹ i Galilea szybko

znalaz³a siê w jego rêku.

25

Walka miêdzy dwoma królami Judei dopro-

wadzi³a oczywiœcie do roz³amu wœród ¯ydów i w konsekwencji do bra-

tobójczej walki. Przy czym trudno raczej doszukiwaæ siê tu szczególnych

motywów ideologicznych. ¯ydzi brali po prostu stronê tego, którego

uwa¿ali za silniejszego. W ka¿dym razie w 37 r. p.n.e. Herod z pomoc¹

Rzymian zdoby³ Jerozolimê i sta³ siê jedynym królem Judei.

O tej zwyciêskiej armii Heroda mo¿na powiedzieæ kilka szczegó³ów.

Przed zdobyciem Jerozolimy Herod uda³ siê do Jerycha z piêcioma rzym-

skimi i piêcioma ¿ydowskimi kohortami oraz z mieszanymi si³ami na-

jemników.

26

Tam rozpuœci³ swoje rzymskie oddzia³y na le¿a zimowe do

Idumei, Galilei i Samarii.

27

Nie pozosta³ jednak zupe³nie bezczynny,

poniewa¿ wys³a³ swego brata Józefa do Idumei z dwoma tysi¹cami pie-

choty i czterystu jeŸdŸcami, sam natomiast uda³ siê do Samarii. Nastêp-

nie wyruszy³ do Galilei, aby spacyfikowaæ tamtejsze bandy i zarazem

zdobyæ niektóre twierdze Antygonosa Matatiasza.

28

W Galilei pozostawi³

20

Ant. XIV, 280; BJ I, 225.

21

Ant. XIV, 334-336; BJ I, 337-338.

22

Ant. XIV, 353.

23

Ant. XIV, 362.

24

Ant. XIV, 394.

25

Ant. XIV, 395.

26

Ant. XIV, 410; I. S h a t z m a n, jw., s. 165-166.

27

Ant. XIV, 411.

28

Ant. XIV, 413-417.

ARMIA JUDEI W OKRESIE DOMINACJI RZYMSKIEJ

83

jako dowódcê Ptolemeusza, a sam uda³ siê do Samarii z szeœciuset

jeŸdŸcami i trzema tysi¹cami piechurów, aby stoczyæ bitwê z Anty-

gonosem.

29

Po drodze do Jerozolimy zabra³ oœmiuset ludzi z Góry Liban

i przyby³ do Ptolemaidy z rzymskim legionem. Nastêpnie uda³ siê do

Jerycha, gdzie zaatakowa³ szeœciotysiêczn¹ armiê Antygonosa. Tak wiêc

spotka³y siê dwie armie ¿ydowskie – z jednej strony armia hasmonej-

skiego w³adcy, z drugiej mieszana armia ¯ydów, najemników i Rzymian

pod wodz¹ cz³owieka, który chcia³ zostaæ klienckim królem Judei.

30

Po œlubie z Mariamme I w Samarii Herod wraz z rzymskim genera-

³em Sozjuszem rozpoczêli oblê¿enie Jerozolimy, dysponuj¹c ju¿ wielk¹

armi¹.

31

Trudno jednak zgodziæ siê z pogl¹dem wyra¿anym przez niektó-

rych uczonych,

32

¿e wiêkszoœæ armii Heroda w tym czasie tworzyli ¯ydzi,

tym bardziej ¿e nie dysponujemy w pe³ni przekonuj¹cymi dowodami.

33

Po ostatecznym zwyciêstwie Heroda Wielkiego w 37 r. p.n.e. w pob-

li¿u Jerozolimy pozosta³ rzymski legion, który mia³ strzec jego królestwa.

34

Nie mamy póŸniejszych informacji o jego losie, ale nie jest wykluczone,

¿e zosta³ on zabrany z Judei przez Marka Antoniusza dopiero przed roz-

strzygaj¹c¹ batali¹ z Oktawianem (oko³o 32 r. p.n.e.). Byæ mo¿e chodzi³o

o wzmocnienie w³adzy króla Judei, niew¹tpliwie niepewnej w pierw-

szych latach panowania, choæ legion mia³ te¿ przypominaæ o zale¿noœci

Heroda od Rzymu.

Herod jako w³adca kliencki nie móg³ posiadaæ du¿ej armii, chyba ¿e

tak nakazali mu Rzymianie. Polityka rzymska œciœle przestrzega³a zakazu

posiadania przez królów klienckich du¿ych armii jednolitych etnicznie.

35

Mimo tego pierwsze starcie Heroda z Nabatejczykami przynios³o mu suk-

ces,

36

póŸniej jednak poniós³ klêskê w bitwie z wielk¹ armi¹ nabatejsk¹.

37

29

Ant. XIV, 431.

30

D. M e n d e l s, jw., s. 337.

31

Ant. XIV, 468-469; BJ I, 342-346.

32

Zauwa¿my, ¿e I. S h a t z m a n, jw., s. 157-165, jest zwolennikiem okreœlenia armii

Heroda Wielkiego jako ¿ydowskiej w mo¿liwie szerokim znaczeniu. Spekuluje równie¿

na temat wielkoœci armii. Pamiêtajmy, ¿e trudno jednak uznawaæ za „pe³nych” ¯ydów

Idumejczyków, podobnie tzw. epichorioi (mieszkañcy kraju) niekoniecznie byli ¯ydami.

Bez w¹tpienia ¯ydzi tworzyli czêœæ armii Heroda Wielkiego, ale chyba nie jej wiêkszoœæ

(I. S h a t z m a n, jw., s. 186).

33

Ant. XIV, 482.

34

Ant. XV, 72.

35

Zob. D. B r a u n d, jw., passim.

36

Ant. XV, 111.

37

Odnoœnie do tej wojny zob. A. K a s h e r: Jews, Idumaeans and Ancient Arabs,

Tübingen 1988, s. 130-151, który dowodzi, ¿e Herod by³ inicjatorem tej wojny, aby

84

JERZY CIECIEL¥G

Józef Flawiusz podaje, ¿e w armii Heroda s³u¿y³o wielu ¯ydów.

38

Wy-

daje siê jednak, ¿e ¿ydowski dziejopis chcia³ tutaj dokonaæ jedynie roz-

ró¿nienia z armi¹ arabsk¹.

39

W ka¿dym razie, jest rzecz¹ bezsporn¹, i¿

armia Heroda nie mog³a siê w tym czasie równaæ z armi¹ nabatejsk¹,

wobec czego król Judei obra³ taktykê ³upieskich najazdów i ci¹g³ego

nêkania terytorium wroga.

40

Po trzêsieniu ziemi i stracie nadziei na suk-

ces w walce z Nabatejczykami Herod przemówi³ do dowódców i ca³ego

wojska.

41

Dysponujemy sk¹din¹d dwiema ró¿nymi wersjami tej mowy.

42

Wydaje siê jednak, ¿e skierowana by³a ona do armii, która w wiêkszoœci

nie by³a ¿ydowska,

43

dlatego Herod nie odwo³ywa³ siê w niej do ¿ydow-

skiej historii, jak to chêtnie czynili bracia Machabeusze. Przy pomocy tej

armii Herod ostatecznie pokona³ Nabatejczyków,

44

a walki z nimi uchro-

ni³y go przed klêsk¹, gdyby wzi¹³ udzia³ w bitwie pod Akcjum. W tym

czasie zosta³a ona powiêkszona tylko na potrzeby wojny z pañstwem

nabatejskim i po jej zakoñczeniu powróci³a zapewne do swych dawnych

rozmiarów.

45

Po bitwie pod Akcjum król Judei uda³ siê jesieni¹ 30 r. p.n.e. do

Egiptu na spotkanie z Oktawianem i zosta³ obdarowany czterystu Ga-

lami, którzy pe³nili rolê stra¿y Kleopatry VII. Nieco póŸniej Aleksandra,

teœciowa Heroda, próbowa³a przej¹æ kontrolê nad twierdz¹ jerozolimsk¹

w czasie, kiedy król le¿a³ z³o¿ony chorob¹ w Samarii.

46

Jego akcja prze-

ciwko synom Baby wskazuje, i¿ u¿y³ wtedy ma³ej armii lub te¿ nieco

unikn¹æ udzia³u w bitwie pod Akcjum. O armii nabatejskiej zob. J.M.C. B o w s h e r: The

Nabataean Army, w: The Eastern Frontier of the Roman Empire, eds. D.H. F r e n c h,

C.S. L i g h t f o o t, Oxford 1989, s. 19-30. O nabatejskim bogu wojny Arsu zob.

G.W. B o w e r s o c k: An Arabian Trinity, w: Christians among Jews and Gentiles, eds.

G.W.E. N i c k e l s b u r g, G.W. M a c R a e, Philadelphia 1986, s. 19-20.

38

Ant. XV, 113, 117.

39

Kiedy wzmiankowani s¹ Macedoñczycy lub Rzymianie nie zawsze oznacza to wy³¹-

czenie innych narodowoœci.

40

Ant. XV, 119-20.

41

Ant. XV, 127-146.

42

BJ I, 373-379; Ant. XV, 127-146.

43

Przeciwnego zdania jest A. S c h a l i t: König Herodes: Der Mann und sein Werk,

Berlin 1969, s. 170, przyp. 86, który widzi to wydarzenie jako etniczny spór miêdzy Ara-

bami, a ¿ydowsk¹ armi¹. Zob. te¿ I. S h a t z m a n, jw., s. 186. O mowach u Józefa Fla-

wiusza zob. P. V i l l a l b a i V a r n e d a: The Historical Method of Flavius Josephus,

Leiden 1986, s. 89-117.

44

Ant. XV, 159-160; BJ I, 380-385.

45

D. M e n d e l s, jw., s. 339.

46

Ant. XV, 247-252.

ARMIA JUDEI W OKRESIE DOMINACJI RZYMSKIEJ

85

tylko powiêkszonej stra¿y osobistej; podobnie by³o w przypadku ¯ydów,

którzy chcieli dokonaæ zabójstwa Heroda w teatrze.

47

Analizuj¹c to, co sk³ada³o siê na podstawy w³adzy Heroda Wielkiego

i dawa³o mu stabilnoœæ polityczn¹ (poza uk³adem z Rzymem), nale¿y

wskazaæ przede wszystki na twierdze

48

i utrzymywanie ma³ej sta³ej armii,

49

która s³u¿y³a przede wszystkim do zabezpieczania spokoju wewnêtrznego.

Mo¿na by j¹ porównaæ raczej do si³ policyjnych, ni¿ formacji wojsko-

wych zapewniaj¹cych zewnêtrzne bezpieczeñstwo. W razie dzia³añ wo-

jennych móg³ j¹ Herod powiêkszaæ za zgod¹ Rzymian. Niemniej i z tych

ma³ych si³ w 25/24 r. p.n.e. pos³a³ Augustowi jako si³y auxiliarne piê-

ciuset wyborowych ¿o³nierzy ze swej stra¿y.

50

Zostali oni wykorzystani

przez Aeliusa Gallusa w jego s³awnej wyprawie nad Morze Czerwone.

51

Nieliczne oddzia³y Heroda wystarczy³y mu te¿ do zaprowadzenia

spokoju w tetrarchii Zenodorosa (obejmuj¹c¹ przede wszystkim Tracho-

nitis), gdzie rozprawi³ siê z grasuj¹cymi bandami.

52

Uczyni³ to g³ównie

przy pomocy rz¹dów terroru.

53

W czasie swego panowania Herod Wielki zbudowa³ oko³o czter-

dziestu twierdz, które znakomicie zastêpowa³y du¿¹ sta³¹ armiê (w ka¿-

dym razie w utrzymywaniu porz¹dku wewnêtrznego). Niektóre z tych

twierdz mia³y stosunkowo nieliczne za³ogi.

54

Pomoc¹ w utrzymaniu po-

rz¹dku w królestwie s³u¿y³y te¿ zak³adane przez króla kolonie wojskowe

obsadzane g³ównie przez najemników,

55

co wywo³ywa³o sprzeciw pobo¿-

nych ¯ydów.

W 14 r. p.n.e. Herod uda³ siê nawet nad Morze Czarne, aby udzieliæ

pomocy Markowi Wipsaniuszowi Agryppie.

56

Wydaje siê jednak, i¿ nie

uczestniczy³ w ¿adnych dzia³aniach militarnych,

57

tym bardziej ¿e przyby³

tam prawdopodobnie tylko ze swoj¹ stra¿¹ i ma³¹ flot¹.

58

Dwa lata

47

Ant. XV, 289.

48

Ant. XV, 291-298.

49

O twierdzach Heroda zob. I. S h a t z m a n, jw., s. 217-276.

50

Ant. XV, 317. Wed³ug Strabona, Geographia 16, 4, 23, byli to ¯ydzi. Pamiêtajmy

jednak, ¿e prawdopodobnie ka¿da grupa pochodz¹ca z Judei by³a dla niego ¿ydowska.

51

W Ant. XV, 323-327, mowa o zbudowaniu Herodion, w Ant. XVI, 142-143, mowa

o zbudowaniu Antipatris i Kypros. Por. I. S h a t z m a n, jw., s. 217-276.

52

Ant. XV, 344-348.

53

Ant. XV, 366; XVI, 1.

54

I. S h a t z m a n, jw., s. 183-216, twierdzi, ¿e Herod Wielki mia³ wielk¹ armiê sta³¹.

55

O tych coloni por. tam¿e, s. 170-183.

56

Ant. XVI, 16-23.

57

Ant. XVI, 22.

58

Por. I. S h a t z m a n, jw., s. 187.

86

JERZY CIECIEL¥G

póŸniej podczas pobytu Heroda z synami w Rzymie w 12 r. p.n.e. w Tra-

chonitis wybuch³a rewolta, z któr¹ jednak poradzili sobie pozostawieni

przez króla dowódcy.

59

PóŸniej uda³ siê do Arabii z ekspedycj¹ karn¹,

mimo ¿e dysponowa³ niewielk¹ armi¹ lub tylko si³ami policyjnymi. Wbrew

zdaniu Syllajosa wydaje siê, ¿e akcja Heroda mia³a pe³n¹ akceptacjê

ze strony Rzymian, którzy pozwolili na rekrutacjê u¿ytych wówczas si³

policyjnych.

60

Od chwili objêcia w³adzy przez Heroda dopiero w tym

momencie mowa jest o nieco powiêkszonej armii.

61

Po powrocie z Cy-

licji Herod wyg³osi³ mowê, w której stwierdzi³, i¿ je¿eli dowódcy i wojsko

bêd¹ przy nim jednym staæ, mog¹ wieœæ spokojne ¿ycie.

62

Pamiêtajmy, ¿e

byli oni podpor¹ jego rz¹dów.

Oczywiœcie, armia operuj¹ca przeciwko w³asnym poddanym nie mog-

³a byæ przychylnie postrzegana przez ¯ydów. Ci spoœród nich, którzy

ci¹gle wierzyli we wskrzeszenie niezale¿nej w³adzy ¿ydowskiej nie mog-

li uwa¿aæ armii Heroda Wielkiego za prawdziwie rodzim¹. Co ciekawe,

istniej¹ dowody, ¿e nawet w samej armii istnia³a przeciwko Herodowi

opozycja, która popiera³a Aleksandra I i Arystobula I, synów króla

Judei zrodzonych z Hasmoneuszki Mariamme I. Wspomnieæ tu trzeba

starego ¿o³nierza Tirona, który próbowa³ wystêpowaæ w obronie obydwu

synów, maj¹c za sob¹ poparcie innych ¿o³nierzy.

63

PóŸniej Tiro i trzystu

innych dowódców zosta³o zabitych „rêkami ludu”. Nie jest wykluczone,

¿e mamy tu do czynienia z szeroko rozga³êzionym spiskiem przeciwko

Herodowi.

64

By³y równie¿ inne ogniska opozycji, likwidowane przez si³y

policyjne. Oddzia³y te by³y oczywiœcie postrzegane przez ¯ydów jako

„diabelska si³a” i jako symbol dzia³añ przeciwko ¿ydowskim uczuciom

nacjonalistycznym.

65

Tak wiêc, w przeciwieñstwie do armii hasmonej-

skiej, zajmuj¹cej siê podbojami i walkami z obcym zagro¿eniem, armia

Heroda podejmowa³a funkcje policyjne, zabezpieczaj¹c przede wszystkim

rz¹dy królewskie, i dlatego by³a postrzegana przez ¯ydów jako zagro¿e-

nie, a nie jako symbol ¿ydowskoœci.

66

59

Ant. XVI, 130.

60

Ant. XVI, 271-284.

61

Por. argumenty Miko³aja z Damaszku przed Augustem o tym incydencie, Ant. XVI,

342-350.

62

Ant. XVI, 134.

63

Ant. XVI, 386.

64

D. M e n d e l s, jw., s. 341.

65

Por. stanowisko Antypatra II w sprawie wojska, Ant. XV, 2.

66

D. M e n d e l s, jw., s. 341.

ARMIA JUDEI W OKRESIE DOMINACJI RZYMSKIEJ

87

Nawet relacje o pogrzebie Heroda Wielkiego wiosn¹ 4 r. p.n.e. za-

wieraj¹ pewne informacje o jego armii. Józef Flawiusz podaje, i¿ armia

maszerowa³a w kondukcie pogrzebowym wed³ug kryteriów etnicznych

i nazw oddzia³ów. Najpierw kroczy³a stra¿ przyboczna, za ni¹ ci¹gn¹³

oddzia³ tracki, nastêpnie Germanowie i Galowie, wszyscy w pe³nym

uzbrojeniu. Dalej postêpowa³a reszta wojska, uzbrojonego jakby sz³o na

wojnê, pod wodz¹ swoich setników i taksjarchów. Za wojskiem po-

stêpowa³o piêciuset s³ug nios¹cych wonnoœci.

67

Ju¿ z tej relacji widaæ,

¿e przynajmniej czêœæ armii Heroda nie by³a ¿ydowskiego pochodzenia.

Pogrzeb króla Judei jeszcze raz pokaza³, ¿e armia, obok twierdz, by³a

g³ówn¹ podpor¹ jego rz¹dów. Poza tym z opisu tego nie wynika, w jakiej

czêœci by³a to armia z³o¿ona z ¯ydów.

68

Z faktu, i¿ armia jest g³ówn¹ podpor¹ tronu doskonale zdawa³ sobie

sprawê Herod Archelaos,

69

poniewa¿ ona udzieli³a mu poparcia, pozy-

tywnie odpowiadaj¹c na list Heroda, w którym prosi³ o poparcie dla

swego syna.

70

Byæ mo¿e nie ca³a stanê³a po stronie Archelaosa, niemniej

jednak wiernoœæ wiêkszoœci ¿o³nierzy przyda³a siê w czasie zamieszek

w Jerozolimie, kiedy to armia zosta³a u¿yta w charakterze si³ prewencyj-

nych.

71

Rzecz ciekawa, ¿e w czasie procesu w Rzymie w sprawie sukce-

sji po Herodzie Wielkim Antypater III, syn Salome I i adwokat Antypasa

oskar¿y³ Archelaosa przed cesarzem Augustem o zmiany dokonane przez

niego wœród oficerów armii Heroda (hegemones).

72

Wartoœci armii herodiañskiej nie dowierza³ P. Kwintyliusz Warus,

legat Syrii, który wys³a³ do Judei rzymski legion pod wodz¹ Sabinusa.

Kiedy ów prokurator Syrii próbowa³ zaj¹æ maj¹tek Heroda Wielkiego,

nie pojawia siê w tym konteœcie ¿adna wzmianka o armii herodiañskiej.

Jednak póŸniej, kiedy Sabinus i Rzymianie zostali oblê¿eni w œwi¹tyni,

wspomniano, i¿ wiêkszoœæ armii przesz³a na stronê mieszkañców Jero-

zolimy.

73

Jednak Rzymianie zostali wsparci przez Rufusa i Gratusa wraz

z trzema tysi¹cami najlepszych ¿o³nierzy Heroda (prawdopodobnie Se-

bastejczyków).

74

Pod wodz¹ Rufusa znajdowa³ siê te¿ oddzia³ kawalerii.

67

Ant. XVII, 198-199; BJ I, 672-673.

68

D. M e n d e l s, jw., s. 342.

69

Ant. XVII, 202.

70

Ant. XVII, 193-194.

71

Ant. XVII, 237, 240, 313.

72

Ant. XVII, 232.

73

Ant. XVII, 265-266.

74

BJ II, 52.

88

JERZY CIECIEL¥G

Na tym jednak nie koniec k³opotów Rzymian, bowiem w ca³ym kró-

lestwie wybuch³o powstanie. Przeciwko wojskom królewskim walczy³o

m.in. dwa tysi¹ce by³ych ¿o³nierzy królewskich, którym próbowa³ siê

przeciwstawiæ Achiab, kuzyn zmar³ego króla.

75

Œwiadczy to, ¿e w przypadku armii mamy do czynienia z dychoto-

mi¹, któr¹ mo¿emy zaobserwowaæ tak¿e w rz¹dach i naturze Heroda.

Bardzo szybko czêœæ armii herodiañskiej przy³¹czy³a siê do powstañców

¿ydowskich walcz¹cych z Rzymianami.

76

Mog³o siê wydawaæ, ¿e po

œmierci Heroda pañstwo upada, wobec czego wœród ¯ydów, wliczaj¹c

w to równie¿ ¿ydowskich ¿o³nierzy Heroda, o¿ywi³y siê uczucia nacjona-

listyczne. Mamy tu do czynienia z doœæ typow¹ sytuacj¹, kiedy to armia

przejmuje rolê symbolu ¿ydowskoœci wolnego pañstwa, tym bardziej,

i¿ by³a to jedyna instytucja, mog¹ca utrzymaæ niezale¿n¹ w³adzê poli-

tyczn¹. Z faktu tego zdawali sobie równie¿ sprawê ró¿ni pretendenci do

tronu, którzy pojawili siê w okresie powstania i rekrutowali w³asne armie,

maj¹ce siê staæ podpor¹ ich w³adzy królewskiej,

77

które jednak nie prze-

trwa³y zbyt d³ugo.

Po wybuchu powstania P. Kwintyliusz Warus przyby³ do Palestyny

z dwoma legionami, czterema alas kawalerii i oddzia³ami auxiliarnymi

dostarczonymi przez klienckich w³adców. Wspomnijmy tu o Berytos,

które da³o mu tysi¹c piêciuset auxiliarnych ¿o³nierzy. Znaczne posi³ki

przys³a³ te¿ Aretas IV, król Nabatejczyków.

78

Ogó³em wiemy o dzie-

siêciu tysi¹cach rebeliantów (byæ mo¿e ¿o³nierzy), którzy poddali siê

Rzymianom.

79

Po st³umieniu powstania Warus pozostawi³ w Jerozolimie

jeden rzymski legion.

80

Z armii Heroda w s³u¿bie garnizonowej pozostali

tylko nie¿ydowscy ¿o³nierze.

Od chwili st³umienia powstania w 4 r. p.n.e. nie by³o w Palestynie

¿adnej ¿ydowskiej armii, nawet oddzia³ów, które strzeg³yby œwi¹tyni

jerozolimskiej. W póŸniejszym okresie obecnoœæ rzymskich legionistów

w Jerozolimie i innych newralgicznych punktach sta³a siê powodem wielu

75

Ant. XVII, 270.

76

Zob. I. S h a t z m a n, jw., s. 186, 193-216.

77

Ant. XVII, 276, 278-284.

78

Ant. XVII, 286-287. O armiach innych pretendentów zob. D. M e n d e l s: Pseudo-

-Philo’s Biblical Antiquities, the ‘Fourth Philosophy’ and the Political Messianism of

the First Century A.D., w: The Messiah, ed. J.H. C h a r l e s w o r t h, Minneapolis 1992,

s. 261-275.

79

Ant. XVII, 297.

80

Ant. XVII, 299.

ARMIA JUDEI W OKRESIE DOMINACJI RZYMSKIEJ

89

perturbacji, g³ównie z powodu obraŸliwego zachowania Rzymian,

81

którzy

byli zarazem symbolem utraconej niezale¿noœci. Je¿eli chodzi o rz¹dy

synów Heroda, to warto wspomnieæ o udziale Antypasa w rokowaniach

z Partami, które prowadzi³ legat Syrii, L. Witeliusz. Nie ma jednak mowy

o tym, ¿eby z tetrarch¹ Galilei i Perei by³y jakieœ oddzia³y wojskowe.

82

Podobnie rzecz ma siê z Filipem, który wiele podró¿owa³ po swojej

tetrachii, ale raczej bez jakichœ wiêkszych oddzia³ów wojskowych.

83

Du¿¹ armi¹ dysponowa³ natomiast Aretas IV, król nabatejski, który w razie

potrzeby móg³ j¹ jeszcze powiêkszaæ.

84

Lokalne walki miêdzy królami

klienckimi zdarza³y siê od czasu do czasu. Doœæ wspomnieæ wojnê spo-

wodowan¹ sporem granicznym miêdzy Antypasem, a Aretasem IV

85

(w grê wchodzi³a te¿ ura¿ona ambicja w³adcy nabatejskiego, bowiem An-

typas rozwiód³ siê z jego córk¹, aby poœlubiæ Herodiadê). Armia Anty-

pasa, prawdopodobnie zebrana w tym szczególnym celu, ponios³a ca³-

kowit¹ klêskê. Niektórzy widzieli w tym karê Bo¿¹ za stracenie Jana

Chrzciciela. Poniewa¿ Antypas cieszy³ siê szczególn¹ przychylnoœci¹

cesarza Tyberiusza, legat Witeliusz otrzyma³ rozkaz podjêcia wyprawy

karnej przeciwko Aretasowi IV,

86

przerwanej z powodu œmierci cesarza.

Mamy wiêc kolejny dowód na to, i¿ nastêpcy Heroda Wielkiego, podob-

nie jak inni w³adcy klienccy, mogli rekrutowaæ du¿e armie tylko w razie

potrzeby, oczywiœcie za zgod¹ Rzymian.

Na poparcie tego wniosku istniej¹ inne dowody. Antypas nie móg³

zaprzeczyæ w czasie pos³uchania przed cesarzem Kaligul¹, ¿e zebra³ uzbro-

jenie dla siedemdziesiêciu tysiêcy ¿o³nierzy

87

(liczba sk¹din¹d zupe³nie

fantastyczna; byæ mo¿e Antypas nosi³ siê z zamiarem porzucenia Rzy-

mian i przejœcia na stronê Partów). W ka¿dym razie po roku 6 n.e. (rok

wygnania Archelaosa i przekszta³cenia Judei w rzymsk¹ prowincjê) jedy-

nie Antypas posiada³ jakiœ rodzaj armii w Palestynie. Tak wiêc w gruncie

rzeczy armia jako symbol ¿ydowskoœci (przy wszystkich zastrze¿eniach

dotycz¹cych armii Heroda Wielkiego) przesta³a istnieæ w 4 r. p.n.e. Taka

sytuacja trwa³a do czasu objêcia w³adzy królewskiej przez Agryppê I,

81

Ant. XVIII, 55-59; por. T a c y t: Annales 1. O rzymskich legionach zob. L.J.F. K e p -

p i e: The Making of the Roman Army: From Republic to Empire, Totowa 1984;

R.W. D a v i e s: Service in the Roman Army, Edinburgh 1989.

82

Ant. XVIII, 101-105.

83

Ant. XVIII, 107.

84

Ant. XVIII, 112-114.

85

Ant. XVIII, 113-119.

86

Ant. XVIII, 120-125.

87

Ant. XVIII, 251-252.

90

JERZY CIECIEL¥G

którego dowódc¹ armii by³ Silas.

88

Armia ta mia³a zakaz dzia³añ poza

w³adztwem Agryppy. Dowodzi tego fakt, ¿e podczas incydentu w Dor

Agryppa nie interweniowa³ sam z wojskiem, lecz z³o¿y³ skargê u Publiu-

sza Petroniusza, legata Syrii. Sam Silas niezbyt d³ugo cieszy³ siê dowódz-

twem,

89

jego nastêpc¹ zosta³ Aleksas Helkiasz, który po œmierci Agryppy

I kaza³ zamordowaæ Silasa.

90

Agryppa I, nie mog¹c posiadaæ silnej armii, podj¹³ próbê wzmocnie-

nia murów Jerozolimy, jednak cesarz Klaudiusz nakaza³ mu wstrzymanie

prac.

91

Rzecz ciekawa, ¿e w relacji o tajemniczej œmierci Agryppy I

w Cezarei Nadmorskiej nie ma w ogóle mowy o armii.

92

Zauwa¿my, ¿e

po œmierci Filipa w 34 r. n.e. i usuniêciu Antypasa w 39 r. n.e. w Pales-

tynie nie by³o ¿adnych si³ policyjnych. Stacjonowali tam ¿o³nierze rzym-

scy, a sam Agryppa po nominacji na króla Judei nie posiada³ ¿adnej

armii znacz¹cych rozmiarów, lecz jedynie niewielkie si³y maj¹ce strzec

jego osobistego bezpieczeñstwa i porz¹dku publicznego.

93

Wydaje siê,

¿e si³y te nigdy nie zosta³y u¿yte przeciwko ¯ydom, wobec czego ta ma³a

armia byæ mo¿e by³a postrzegana jako przynajmniej namiastka ¿ydow-

skoœci. Wœród wielu ¯ydów wzrasta³a bowiem nostalgia za starymi

czasami niezale¿noœci. Wspomnijmy, ¿e w kawalerii królewskiej s³u¿yli

jeŸdŸcy z kolonii Batanea, któr¹ za³o¿y³ jeszcze Herod Wielki. Dowódc¹

tej jednostki by³ Jakimos, syn Zamarisa.

94

Po œmierci Agryppy I w 44 r. n.e.,

kiedy nawet jego niewielkie oddzia³y zosta³y zlikwidowane, pozosta³ je-

dynie sen o ¿ydowskiej armii. Wzrastaj¹cy ferment prowadzi³ zaœ do

powstawania ró¿nych oddzia³ów tak walcz¹cych z Rzymianami, jak i miê-

dzy sob¹.

95

Dopiero po wybuchu pierwszej wojny ¿ydowskiej i zwyciêstwie nad

Cestiuszem Gallusem, legatem Syrii, w 66 r. n.e., sformowano na nowo

armiê ¿ydowsk¹ i mianowano dowódców.

96

Jednym z nich zosta³ Józef

88

Ant. XIX, 299.

89

O sprawie Silasa por. Ant. XIX, 317-325 i D.R. S c h w a r t z: Agrippa I: The Last

King of Judaea, Tübingen 1990, s. 13-15, 70-71.

90

Ant. XVIII, 353.

91

W Ant. XIX, 333, wzmiankowany jest strategos Jerozolimy.

92

Ant. XIX, 343-352; równie¿ Agryppa II mia³ do dyspozycji w³asn¹ armiê, Ant. XVII,

30-31.

93

Ant. XIX, 357-366. O armii Agryppy I zob. D.R. S c h w a r t z, jw., s. 113-115.

94

N. K o k k i n o s: The Herodian Dynasty. Role in Society and Ecclipse, Sheffield

1998, s. 292.

95

Ant. XX, 120; BJ II, 232-240. O sicarii zob. Ant. XX, 164-165, 185-188, 204, 208-

-210; BJ II, 254-257.

96

BJ II, 562-568.

ARMIA JUDEI W OKRESIE DOMINACJI RZYMSKIEJ

91

Flawiusz, odpowiedzialny za organizacjê walki w Galilei.

97

Armia ta nie

przetrwa³a zbyt d³ugo. Oddzia³y rzymskie by³y w tej wojnie wspierane

przez Greków.

98

Po raz ostatni w staro¿ytnoœci armia ¿ydowska zosta³a

wskrzeszona w okresie powstania Bar Kochby w latach 132-135 n.e.

Je¿eli chodzi o armiê herodiañsk¹ to literatura tego okresu nie wnosi

o niej w gruncie rzeczy niczego nowego. Józef Flawiusz nie pisze o armii

¿ydowskiej z ideologicznego punktu widzenia. W swojej parafrazie Biblii

mówi z wielk¹ dum¹ o dawnych armiach izraelskich. Wydaje siê te¿,

¿e pierwsza wojna ¿ydowska (której zreszt¹ by³ przeciwnikiem) zmieni³a

jego pogl¹d na armiê jako najwa¿niejszy symbol polityczny w historii

Izraela.

99

Mo¿emy powiedzieæ, ¿e literatura okresu rzymsko-herodiañskiego

nie poœwiêca uwagi rzeczywistej, ziemskiej armii, poniewa¿ nie do-

strzega ¿adnego jej znaczenia dla dziejów. Pojawia siê w niej tylko armia

Boga. Jej koncepcja dobrze siê ju¿ zreszt¹ zakorzeni³a we wczeœniejszej

literaturze. Prowadzi to do wniosku, ¿e symbol armii, postrzegany na tle

szerszych kwestii zwi¹zanych z samookreœleniem ¯ydów i tworzonych

przez nich struktur spo³ecznych, podda³ siê wówczas fali mesjañsko-

-apokaliptycznych nastrojów i sta³ siê bardziej transcendentny ni¿ w lite-

raturze okresu hasmonejskiego.

100

97

BJ II, 569-584.

98

Ant. XIX, 366.

99

Zob. P. V i l l a l b a i V a r n e d a, jw., s. 19-24, 135-157.

100

D. M e n d e l s, Pseudo-Philo’s Biblical Antiquities, s. 349.