Badanie gleby id 77148 Nieznany

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI

Ligia Tuszyńska

Badanie gleby 311[24].Z1.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca:

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Małgorzata Matuszewska
mgr inż. Dorota Wierzbowska

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska

Konsultacja:
dr hab. Barbara Baraniak

Korekta:
mgr inż. Teresa Sagan

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[24].Z1.03
Badanie gleby zawartego w programie nauczania dla zawodu technik ochrony środowiska.

Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie 4

2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania

4.1. Procesy glebotwórcze

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające 10
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 12

4.2. Struktura

gleby

4.2.1.

Materiał nauczania

4.2.2.

Pytania sprawdzające 14

4.2.3.

Ćwiczenia 14

4.2.4.

Sprawdzian postępów

4.3. Żyzność gleby

4.3.1.

Materiał nauczania

4.3.2.

Pytania sprawdzające 16

4.3.3.

Ćwiczenia 17

4.3.4.

Sprawdzian postępów 17

4.4. Klasyfikacja gleb

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające 18
4.4.3. Ćwiczenia 19
4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Profile glebowe

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające 21
4.5.3. Ćwiczenia 21
4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Przyczyny niszczenia i ubytku gleb

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające 24
4.6.3. Ćwiczenia 25
4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Zanieczyszczenia gleb

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające 29
4.7.3. Ćwiczenia 29
4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8. Metody badania gleby

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające 36
4.8.3. Ćwiczenia 36
4.8.4. Sprawdzian postępów

4.9. Aparatura do badania gleby

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytania sprawdzające 40

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.3. Ćwiczenia 40
4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10. Oznaczanie struktury, cech fizycznych i chemicznych gleby

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające 44
4.10.3. Ćwiczenia 44
4.10.4. Sprawdzian postępów

4.11. Ocena jakości gleby

4.11.1. Materiał nauczania

4.11.2. Pytania sprawdzające 47
4.11.3. Ćwiczenia 47
4.11.4. Sprawdzian postępów

4.12. Metody opracowywania wyników badań gleb

4.12.1. Materiał nauczania

4.12.2. Pytania sprawdzające 50
4.12.3. Ćwiczenia 50
4.12.4. Sprawdzian postępów

4.13. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy podczas pobierania prób i

badania gleby

4.13.1. Materiał nauczania

4.13.2. Pytania sprawdzające 53
4.13.3. Ćwiczenia 53
4.13.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć 55
6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiadomości na temat gleb.
W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania, „pigułkę” wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania
treści jednostki modułowej,

−

zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści,

−

ćwiczenia pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności
z zakresu tej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

W materiale nauczania zostały omówione zagadnienia dotyczące procesów

glebotwórczych, struktury gleby, żyzności gleby, klasyfikacji gleb, przyczyn niszczenia
i ubytku gleb, stanu gleb w Polsce, metod badania gleb, oceny stopnia zanieczyszczenia gleb,
oceny jakości gleby.

Przy wyborze odpowiednich treści pomocny będzie nauczyciel, który wskaże Ci metody

badania gleb oraz sposoby zapisywania wyników badań gleb.

Z rozdziałem Pytania możesz zapoznać się:

−

przed przystąpieniem do rozdziału Materiał nauczania – poznając przy tej okazji
wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści,
odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń,

−

po zapoznaniu się z rozdziałem Materiał nauczania, by sprawdzić stan swojej wiedzy,
która będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń.
Kolejny etap poznawania przez Ciebie materiału to wykonywanie ćwiczeń, których

celem jest uzupełnienie i utrwalenie informacji o poznanych celach, zasadach i metodach
badania gleb.

Wykonując ćwiczenia przedstawione w poradniku lub zaproponowane przez nauczyciela,

będziesz poznawał cele, stan, organizację badania gleb oraz zmiany zachodzące w środowisku
glebowym między innymi na podstawie informacji podanych w materiale nauczania
i w instrukcjach ćwiczeń dotyczących:

−

pobierania, znakowania i przechowywania próbek gleby do badań laboratoryjnych,

−

badania składu mechanicznego wybranych próbek,

−

oznaczania zawartości próchnicy i odczynu próbek gleby,

−

wykrywaniu obecności ołowiu w próbach gleby pobranych z terenów skażonych,

−

porównywaniu otrzymanych wyników w określonych odstępach czasu.
Po wykonaniu zaplanowanych ćwiczeń, sprawdź poziom swoich postępów, wykonując

test Sprawdzian postępów, zamieszczony jest zawsze po podrozdziale Ćwiczenia. W tym
celu:

−

przeczytaj pytania i odpowiedz na nie,

−

podaj odpowiedź wstawiając X w podane miejsce,

−

wpisz TAK jeśli Twoja odpowiedź na pytanie jest prawidłowa,

−

wpisz NIE jeśli Twoja odpowiedź na pytanie jest niepoprawna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odpowiedzi NIE wskazują luki w Twojej wiedzy, informują Cię również jakich

elementów materiału nauczania jeszcze dobrze nie poznałeś. Oznacza to także powrót do
treści, które nie są dostatecznie opanowane.

Poznanie przez Ciebie wszystkich lub określonej części wiadomości o badaniu gleb

będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu
przyswojonych wiadomości i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży
się Zestawem testów zawierającym różnego rodzaju zadania. W rozdziale 5 tego poradnika
jest zamieszczony przykład takiego Zestawu zadań testowych, zawiera on:
− instrukcję, w której omówiono tok postępowania podczas przeprowadzania sprawdzianu,

− przykładową kartę odpowiedzi, w której, w wolnych miejscach wpisz odpowiedzi na
pytania – zadania. Będzie to stanowić dla Ciebie trening przed sprawdzianem zaplanowanym
przez nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

wyszukiwać podstawowe informacje na temat rodzajów gleb i procesów glebotwórczych,

−

charakteryzować pierwiastki chemiczne,

− wyszukiwać informacje w różnych źródłach,

− selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,

− dokumentować, notować i selekcjonować informacje,
− przeprowadzać nieskomplikowane rozumowania matematyczne,

− posługiwać się rocznikiem statystycznym, komputerem podczas wyszukiwania danych

i przeprowadzania ćwiczeń,

− interpretować związki wyrażone za pomocą wzorów, wykresów, schematów, diagramów,

tabel,

− obserwować i opisywać zjawiska przyrodnicze,

− dostrzegać i opisywać związki między naturalnymi składnikami środowiska, człowiekiem

i jego działalnością,

− oceniać własne możliwości sprostania wymaganiom stanowiska pracy i wybranego

zawodu,

− posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu ochrony środowiska, a także

bezpieczeństwa i higieny pracy,

− obsługiwać komputer na poziomie podstawowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

dokonać analizy procesów glebotwórczych,

−

określić czynniki wpływające na żyzność gleby,

−

określić strukturę gleby,

−

dokonać analizy typowych profili glebowych,

−

scharakteryzować przyczyny niszczenia i ubytku gleb,

−

określić przyczyny i skutki zanieczyszczenia gleb,

−

sklasyfikować gleby,

−

dobrać metody badania gleby,

−

określić wpływ zanieczyszczenia gleb na środowisko i życie człowieka,

−

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii, zasadami

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej,

−

pobrać próbki gleby do badania,

−

posłużyć się aparaturą pomiarową do badania gleby,

−

zbadać właściwości fizyczne i chemiczne gleby,

−

ocenić wartość pokarmową gleby,

−

zinterpretować wyniki badań gleby w odniesieniu do obowiązujących wymagań,

−

ocenić wpływ czynników środowiska na stan gleby,

−

opracować wyniki badań, wykorzystując techniki komputerowe,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy podczas pobierania próbek i badania

gleby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Procesy glebotwórcze

4.1.1. Materiał nauczania

Gleba jest to przekształcona i ożywiona powierzchniowa część gruntu. Wytworzona

z różnych skał w skutek działania klimatu, organizmów żywych, wody, rzeźby terenu,
czasami przy udziale człowieka. Wykazuje zdolność do produkowania roślin, co odróżnia ją
od martwej skały. Znaczący wpływ na kształtowanie się gleb ma czas trwania
poszczególnych procesów.

Proces glebotwórczy to działanie zespołu czynników fizycznych, chemicznych

i biologicznych przekształcające skały i inne powierzchniowe utwory geologiczne w glebę
o określonych właściwościach biochemicznych i morfologicznych. Procesy glebotwórcze
prowadzą do wytworzenia charakterystycznych dla danego środowiska gleb.

Czynniki glebotwórcze to:

−

klimatyczne (opady, temperatura, wiatr),

−

geologiczne (skład skały macierzystej, rzeźba terenu),

−

biologiczne (wpływ organizmów glebowych - edafonu),

−

gospodarcze (działalność człowieka).
Procesy kształtujące glebę to:

a) procesy przygotowawcze tak zwane wietrzenie – proces ten prowadzi do rozdrobnienia
skał oraz tworzenia się nowych, wtórnych minerałów; powierzchnia staje się przepuszczalna
dla wody i powietrza; w takich warunkach mogą rozwijać się korzenie roślin;
b) właściwe procesy glebotwórcze – podczas ich trwania następuje przeobrażenie substratu
glebowego w utwór częściowo ożywiony przy udziale organizmów żywych, głównie
drobnoustrojów, które wzbogacają go w próchnicę, witaminy, enzymy, hormony;
c) procesy przemieszczania produktów wietrzenia i humifikacji (powstawania próchnicy)
– procesy te mogą prowadzić do koncentracji pewnych składników w jednym miejscu, a ich
ubytku w innych. Podczas tych procesów następuje przemieszanie się materiałów
chemicznych wywołane przemywaniem pionowym i poziomym.

Pierwszy etap tworzenia się gleb to wietrzenie podłoża. Jego intensywność zależy od

klimatu oraz rodzaju wietrzejącej skały. Następnie rozpoczyna się działalność organizmów
żywych: bakterii, grzybów, mchów i porostów. Ze względu na różną aktywność organizmów
na poszczególnym podłożu, w różnym tempie zachodzą przemiany chemiczne.

Drugi etap procesu glebotwórczego dokonuje się pod wpływem wkraczającej roślinności

trawiastej i wysokiej. Rośliny odżywiają się składnikami mineralnymi podłoża. Rozwijające
się jednocześnie drobnoustroje przyspieszają rozkład obumierających roślin, co sprzyja
wytwarzaniu się próchnicy. Ta z kolei wykorzystywana jest ponownie przez rosnące na tym
podłożu rośliny. W końcowym kształtowaniu się gleby uczestniczą, więc: mikroflora oraz
fauna glebowa. Dlatego też takie same gleby mogą powstawać na różnym podłożu skalnym.
Czarnoziemy, gleby brunatne, gleby płowe mogą powstawać – na lessach, a czarne ziemie,
gleby brunatne, gleby płowe - na glinach morenowych. Na niektórych skałach powstaje tylko
jeden rodzaj gleb na przykład: rędziny zawsze powstają na skałach węglanowych lub
siarczanowych.

Każda gleba ma w przekroju charakterystyczny wygląd i budowę, czyli tak zwany profil.

Można odczytać z niego poszczególne warstwy glebowe powstałe w wyniku działania
czynników glebotwórczych. Wygląd i budowa profilu świadczą o kierunku procesów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

glebotwórczych i wskazują, w jakim stadium rozwoju znajduje się dana gleba.

Procesy glebotwórcze przebiegają w określonych warunkach klimatycznych, na

określonych skałach macierzystych, pod wpływem określonej szaty roślinnej i prowadzą do
ukształtowania się odpowiednich typów gleb. Do podstawowych procesów glebotwórczych
zalicza się:
1. Proces inicjalny – prowadzący do powstania gleb prymitywnych, przy udziale

zbiorowisk drobnoustrojów, mchów, porostów,

2. Proces przemywania (płowienia) – polegający na wypłukiwaniu z górnych poziomów

gleby minerałów bez ich uprzedniego rozkładu,

3. Proces bielicowania – przebiega przy kwaśnym odczynie gleby zwłaszcza w lasach

iglastych. Polega na wypłukiwaniu w głąb profilu gleby produktów rozkładu minerałów.
Przemieszczeniu ulegają zwłaszcza żelazo i glin tworząc łatwo rozpuszczalne
kompleksowe związki z substancjami humusowymi,

4. Proces oglejenia – to zespół zjawisk polegający na redukcji (odtlenianiu) mineralnych

części utworu glebowego w warunkach dużej wilgotności w obecności substancji
organicznej. Gleby lub oglejone poziomy glebowe mają charakterystyczne niebiesko-
zielonkawe zabarwienie. Proces ten przebiega najczęściej w poziomach nadmiernie
wilgotnych, zatem o ograniczonej ilości powietrza,

5. Proces brunatnienia – jest typowy dla wielogatunkowych lasów liściastych. Polega na

rozkładzie glinokrzemianów i wydzieleniu zawartego w nich żelaza, nadając glebie
charakterystyczną barwę: od żółtobrunatnej poprzez ceglastą lub czerwonobrunatną po
brunatną,

6. Proces bagienny – to długotrwałe przemiany chemiczne i strukturalne, którym

poddawane są szczątki roślin bagiennych w warunkach stałej, nadmiernej wilgotności
i braku dostępu powietrza (anaerobiozy). W taki sposób tworzą się muły lub torfy,

7. Proces murszenia – przebiega po odwodnieniu torfowiska w warstwach gleb mułowych,

torfowych i gytiowych po ustaniu anaerobiozy, czyli po ustaleniu się warunków
tlenowych (aerobowych). Jest to złożony proces biochemiczny, prowadzący do
humifikacji (próchnienia) i częściowej mineralizacji masy torfowej. W wyniku tego
zanika pierwotna włóknista struktura torfu. Odwodniony torf, muł czy gytia kurczą się
i pękając tworzą drobne bryły. W dalszym procesie murszenia bryły te dzielą się, tworząc
ziarna powstającego murszu.
Cechą charakterystyczną procesów glebotwórczych jest wzajemne oddziaływanie masy

mineralnej gleby oraz organizmów żywych i martwych. W glebie zachodzą złożone procesy
rozkładu i przeobrażania substancji organicznej, a procesy dominujące w poszczególnych
etapach rozkładu można określić na podstawie produktów końcowych. Są to:

−

mineralizacja,

−

humifikacja – czyli tworzenie się próchnicy,

−

torfienie,

−

murszenie,

−

zwęglanie (karbonizacja).

Zróżnicowanie skały macierzystej, urozmaicona rzeźba terenu i odmienny klimat

sprzyjają tworzeniu się różnych typów gleb.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 1. Rodzaje – typy gleb w zależności od utworu macierzystego (Grochowicz E., Korytkowski J.: Ochrona
gleb, WSiP, Warszawa 1997)

Typ gleby

Utwór macierzysty

Gleby inicjalne
skaliste

Skały lite niewapienne – granity,
gnejsy, piaskowce

Gleby inicjalne luźne Utwory

niespoiste

Kwarcowo-krzemianowe, żwiry,
piaski

Gleby inicjalne ilaste

Łupki, gliny, iły

Gleby bezwęglanowe słabo
wykształcone ze skał
masywnych

Skały niewapienne

Gleby słabo wykształcone ze
skał luźnych

Piaskowce ubogie w związki
zasadowe

Rędziny Skały wapienne różnych formacji

geologicznych, wapienie, margle,
opoki, dolomity, gipsy

Czarnoziemy Lessy
Gleby brunatne

Gliny morenowe, pyły, piaski
gliniaste, a w terenach górskich:
piaskowce, granity i gnejsy

Gleby płowe Gliny

zwałowe,

utwory pyłowe,
piaski

Gleby bielicowe

Piaski wydmowe,
granity

Gleby bagienne

Muły, torfy

Mady Lżejsze osady aluwialne, głównie

mułki

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest gleba?
2. Na czym polega proces glebotwórczy?
3. Jakie znasz procesy glebotwórcze?
4. Jakie czynniki mają wpływ na proces tworzenia się gleb?
5. Na czym polega proces inicjalny?
6. Na czym polega proces wymywania?
7. Na czym polega proces bielicowania?
8. Na czym polega proces oglejenia?
9. Na czym polega proces bagienny?
10. Na czym polega proces murszenia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Podaj definicję pojęcia „gleba”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wyszukać w trzech niezależnych źródłach: Internecie, podręczniku, słowniku

geograficznym, definicję pojęcia „gleba”,

2) zanotować definicję, podając ich źródło.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

słownik geograficzny, podręcznik, dostęp do Internetu,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Przedstaw następujące po sobie procesy glebotwórcze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat procesów glebotwórczych,
2) zanotować poszczególne etapy powstawania gleby,
3) korzystając z literatury, krótko scharakteryzować proces glebotwórczy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

−

mapa Gleby w atlasie.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj rodzaj gleb występujący w Twojej okolicy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z mapą Gleby w atlasie,
2) na podstawie informacji znalezionych w atlasie zanotować, jaki typ gleb występuje

w Twojej okolicy,

3) scharakteryzować wskazany przez siebie rodzaj gleby.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie
Czy potrafisz:

1) wyjaśnić pojęcie „gleba”?
2) scharakteryzować, na czym polega proces glebotwórczy?
3) wymienić różne typy gleb?
4) opisać proces inicjalny?
5) scharakteryzować proces wymywania?
6) opisać proces oglejenia?
7) opisać proces bagienny?
8) opisać proces murszenia?
9) wymienić czynniki glebotwórcze?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Struktura gleby

4.2.1. Materiał nauczania

Struktura gleby to kształt, jaki przybiera ona zgodnie z jej chemicznymi i fizycznymi

właściwościami. Każda odrębna jednostka struktury gleby nazywana jest agregatem.

Typy agregatów strukturalnych gleb mineralnych to:

−

struktura warstwowa (cienkie, poziomo ułożone płytki na przykład w madach),

−

struktura słupkowa (agregaty o kształcie wydłużonym, ułożone pionowo – gleby klimatu
suchego i półsuchego),

−

struktura pryzmatyczna (iły, gliny ciężkie),

−

struktura sferyczna (agregaty kuliste).
Struktury agregatów gleb organicznych to:

−

gruzełkowata,

−

koksikowa,

−

proszkowa,

−

ziarnista,

−

gąbczasta,

−

włóknista,

−

kawałkowa,

−

amorficzna,

−

galaretowata.
Gleby niestrukturalne mają tak zwaną strukturę rozdzielnocząsteczkową. Agregaty nie

mają wyraźnego kształtu:

−

strukturę ziarnistą posiada piasek, którego pojedyncze ziarenka nie łączą się w jedną
masę,

−

struktura masywna występuje, gdy gleba zlepia się, nie tworząc przy tym żadnych
konkretnych form.
Często w próbkach gleby spotyka się więcej niż jeden typ struktury.
Gleba strukturalna:

−

wykazuje najkorzystniejsze właściwości powietrzne i cieplne,

−

jest bardziej urodzajna niż gleba niestrukturalna,

−

zabezpiecza potrzebne roślinie ilości wody, powietrza i składników pokarmowych.
Trwałości struktury glebowej sprzyja:

−

stosowanie właściwego płodozmianu,

−

racjonalne zabiegi agrotechniczne: odpowiednie melioracje, właściwe nawożenie
nawozami organicznymi i mineralnymi.
Struktura gruzełkowata i ziarnisto-gruzełkowata jest najkorzystniejszą dla rozwoju roślin.

Stwarza dobre warunki, dzięki:

−

zatrzymywaniu wody w wąskich kanalikach,

−

wypełnieniu przestrzeni powietrzem,

−

dobrej pojemności wodnej,

−

zdolności szybkiego pochłaniania nadmiaru wody, powodującej szybkie ogrzewanie
gleby,

−

rozwijających się w niej pożytecznych mikroorganizmów,

−

zawartości próchnicy.
Porowatość gleby – suma wszystkich wolnych przestrzeni pomiędzy cząstkami

i gruzełkami przypadających na określoną jednostkę objętości gleby. Porowatość gleby zależy
od:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

struktury gleby,

−

składu mechanicznego gleby,

−

wilgotności gleby,

−

temperatury gleby,

−

działalności korzeni i zwierząt glebowych.
Największą porowatość – do 85% – wykazują gleby torfowe, najmniejszą – gleby ilaste.
Zwięzłość gleby – siła, z jaką poszczególne cząstki gleby są ze sobą spojone. Zależy od:

−

składników mechanicznych gleby,

−

wilgotności,

−

zasobności w związki wapnia.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czym jest struktura gleby?
2. Jakie znasz rodzaje gleb strukturalnych?
3. Jakie gleby należą do niestrukturalnych?
4. Czym różni się gleba strukturalna od gleby niestrukturalnej?
5. Jakie są rodzaje struktur gleb mineralnych?
6. Jakie są rodzaje struktur gleb organicznych?
7. Jakie właściwości ma gleba strukturalna?
8. Jaka struktura gleby jest najkorzystniejsza dla rozwoju roślin?
9. Jakie warunki glebowe są niezbędne do rozwoju roślin?
10. Co to jest porowatość gleby?
11. Jak wytłumaczysz pojęcie zwięzłość gleby?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przedstaw znaczenie struktury gleby dla rozwoju roślin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym,
2) zanotować, jakie czynniki sprzyjają rozwojowi roślin i jaki rodzaj gleb ma takie

właściwości.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Określ strukturę próby glebowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przyjrzeć się otrzymanej od nauczyciela próbce gleby,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) rozłożyć i osuszyć otrzymaną próbkę gleby,
3) używając szklanego pręcika rozdzielić poszczególne składniki gleby,
4) obejrzeć za pomocą lupy elementy gleby,
5) określić strukturę próbki gleby.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbka gleby, lupa, szklany pręcik,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Określ zawartość wody w glebie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) otrzymać od nauczyciela próbkę gleby pobranej z głębokości 15 cm,
2) rozcierając w dłoni grudkę, zbadać ją dotykiem palców,
3) zawinąć próbkę gleby w bibułę i ścisnąć w dłoni,
4) na podstawie obserwacji oraz tabeli wilgotności gleby określić wilgotność badanej gleby.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbka gleby z głębokości około 15 cm,

−

tabela wilgotności gleby,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie

Czy potrafisz:
1) wymienić rodzaje struktury gleby?

2) zdefiniować termin struktura gleby?

3) scharakteryzować rodzaje gleb strukturalnych?

4) scharakteryzować rodzaje gleb niestrukturalnych?

5) wymienić struktury agregatów gleb organicznych?

6) wyjaśnić termin porowatość gleby?

7) wyjaśnić znaczenie struktury gleb?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Żyzność gleby

4.3.1. Materiał nauczania

Żyzność gleby to zdolność gleby do przekazywania bytującym na niej roślinom

składników pokarmowych, wody, powietrza, ciepła itp.

Najważniejsze właściwości określające stan żyzności gleby to:

– profil glebowy,
– skład granulometryczny,
– porowatość,
– właściwości cieplne,
– właściwości wodne,
– właściwości powietrzne poszczególnych poziomów profilu,
– zasobność w składniki pokarmowe,
– zawartość substancji toksycznych,
– odczyn i zawartość węglanów,
– właściwości sorpcyjne,
– buforowość,
– zawartość substancji organicznej,
– skład edafonu glebowego.

Wskaźnikiem żyzności gleby jest:

– liczba gatunków lub organizmów żywych, którym dana gleba może zapewnić warunki

rozwoju – gleba jest tym żyźniejsza im więcej i bardziej wymagających gatunków roślin
znajduje w niej odpowiednie dla siebie warunki wzrostu, rozwoju i plonowania,

– przyrost biomasy następujący na różnych glebach: o takiej samej zasobności, w takich

samych warunkach klimatycznych, poddanych identycznym zabiegom agrotechnicznym,
na tej samej powierzchni i w tym samym czasie.
Wpływ działalności człowieka na żyzność gleb:

– nawożenie,
– nawadnianie,
– rekultywacja,
– drenowanie,
– przeciwdziałanie degradacji gleb.

Dla określenia żyzności gleby bada się zawartość azotu, fosforu i potasu w próbach
gleby.
Pojęciem związanym z żyznością gleby jest urodzajność gleby. Urodzajność gleby to

zdolność gleby do plonowania w określonych warunkach siedliskowych i przy zastosowaniu
zabiegów agrotechnicznych. Na urodzajność gleby wpływają wszystkie jej właściwości.
Każde siedlisko wymaga prowadzenia odpowiednich zabiegów agrotechnicznych,
agrochemicznych oraz ochrony gleby przed czynnikami degradującymi środowisko glebowe.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czym jest żyzność gleby?
2. Co wpływa na żyzność gleb?
3. Jakie są wskaźniki żyzności gleb?
4. Zawartość jakich pierwiastków określa żyzność gleb?
5. W jaki sposób można wpływać na żyzność gleb?
6. Czym jest urodzajność gleby?

7. Jaka jest różnica pomiędzy żyznością a urodzajnością gleby?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przedstaw czynniki wpływające na żyzność gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym,
2) zanotować zdobyte informacje i krótko uzasadnić swój wybór.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiały dydaktyczne,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Korzystając z atlasu, sporządź tabelę zawierającą informacje na temat najbardziej

urodzajnych terenów w Polsce. Żyzność gleb w poszczególnych województwach Polski oceń
w sali od 1 do 5. Zwróć uwagę na wynik Twojego regionu. Czy otrzymane dane zgodne są
z Twoimi obserwacjami?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wyszukać w atlasie mapę gleb,
2) sporządzić tabelę, w której wpiszesz województwa i skalę urodzajności gleb,
3) wypełnić tabelę,
4) krótko opowiedzieć o otrzymanych rezultatach,
5) odnieść swoje własne obserwacje z regionu zamieszkania do otrzymanych rezultatów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas,

−

tabela do odnotowania wyników zadania.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie

Czy potrafisz:

1) wyjaśnić termin żyzność gleby?
2) zdefiniować termin urodzajność gleby?
3) wymienić czynniki wpływające na żyzność gleby?
4) wymienić pierwiastki chemiczne świadczące o żyzności gleby
– wskaźniki żyzności gleby?
5) scharakteryzować różnicę pomiędzy żyznością a urodzajnością gleby?
6) wskazać różnicę między żyznością a urodzajnością gleb?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Klasyfikacja gleb

4.4.1. Materiał nauczania

Oceniając przydatność użytkową gleb, należy zwrócić uwagę na kategorie użytkowe
gleb.
Do najważniejszych kategorii zaliczamy:

– gleby orne (gleby uprawne) – odznaczają się dużym dynamizmem procesów

glebotwórczych, dzięki uprawie, nawożeniu i nawadnianiu. W glebach tych następuje
intensywniejszy rozkład substancji mineralnych i organicznych,

– gleby darniowe (łąkowo-pastwiskowe),
– gleby leśne,
– grunty pod wodami.

W Polsce, mimo zmian, największą powierzchnię (51,7% w 2003 r.) zajmują nadal gleby

orne.

Gleby orne podlegają klasyfikacji w oparciu o wartość rolniczą gleb określaną jako

bonitacja. W ramach poszczególnych kategorii użytkowych gleb Rozporządzeniem Rady
Ministrów z 8 stycznia 1957 r. w sprawie klasyfikacji gruntów, wprowadzono Tabelę
Klasyfikacji Gruntów (Dz. U. Nr 5, poz. 21) zawierającą szczegółowe kryteria bonitacyjne.
Podstawą zaliczania gleb do danej klasy bonitacyjnej są przede wszystkim właściwości gleb
i warunki przyrodnicze terenu, decydujące o ich urodzajności.

Klasyfikacja gleb ornych oparta jest głównie na badaniach terenowych odkrywek

glebowych i określania ich właściwości.

Klasy bonitacyjne gleb ornych:

Klasa I

– gleby orne najlepsze,

Klasa II

– gleby orne bardzo dobre,

Klasa III a

– gleby orne dobre,

Klasa III b

– gleby orne średnio dobre,

Klasa IV a

– gleby orne średniej jakości – lepsze,

Klasa IV b – gleby orne średniej jakości – gorsze,
Klasa V

– gleby orne słabe,

Klasa VI

– gleby orne najsłabsze,

Klasa VI Rz – gleby pod zalesienia.

W przypadku terenów zielonych (bonitacja użytków zielonych) wyodrębnia się sześć klas

bonitacyjnych.
Struktura użytkowania gruntów w Polsce ulega nieustannym zmianom ze względu na:
– ewolucję gleb,
– rozwój mechanizacji
– chemizację upraw,
– degradację środowiska naturalnego,
– upływ czasu.

Powierzchnia użytków rolnych ciągle maleje, wzrasta natomiast powierzchnia lasów

i zadrzewień.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znasz kategorie użytkowe gleb?
2. Czym charakteryzują się gleby orne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. Co oznacza termin bonitacja gleb?
4. Jakie są klasy bonitacyjne gruntów ornych w Polsce?
5. Czym charakteryzuje się klasa bonitacyjna I, II, III i IV ?
6. Jakie klasy bonitacyjne gruntów ornych występują w Twojej okolicy?

7. Jakie czynniki wpływają na zmianę struktury użytkowania gruntów w Polsce?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przedstaw klasy bonitacyjne gruntów ornych występujących w Polsce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem dotyczącym klasyfikacji gruntów ornych,
2) skonstruować tabelę,
3) wpisać w tabeli klasy bonitacyjne gruntów ornych w Polsce,
4) scharakteryzować wymienione klasy bonitacyjne.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– atlas, dane dotyczące klasyfikacji gleb w Polsce,
– literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Opracuj wraz z kolegami mapę gruntów ornych Polski. Przygotujcie mapę w formie

plakatu. Zaprezentujcie mapę reszcie klasy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z mapą Polski otrzymaną od nauczyciela,
2) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat występowania

poszczególnych klas bonitacyjnych gruntów ornych w Polsce,

3) nanieść zdobyte dane na mapę – plakat,
4) oznaczyć różnymi kolorami poszczególne klasy bonitacyjne gleb,
5) zaprezentować kolegom wynik pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

−

kopia – schemat mapy Polski w formacie A4,

−

atlas, dane dotyczące klas bonitacyjnych gruntów ornych w Polsce.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie

Czy potrafisz:

1) wyjaśnić pojęcie „bonitacja gleb”?
2) wymienić klasy bonitacyjne gruntów ornych w Polsce?
3) scharakteryzować każdą z klas bonitacyjnych gruntów ornych?
4) odnaleźć informacje na temat klasyfikacji gleb w literaturze?
5) odnaleźć informacje na temat klasyfikacji gleb w atlasie?
6) wymienić klasy bonitacyjne gruntów ornych w Twojej okolicy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Profile glebowe

4.5.1. Materiał nauczania

Profil glebowy to pionowy przekrój gleby składający się z poziomów genetycznych

– formujących się podczas procesu glebotwórczego. Występujące w glebie poziomy mówią o
jej genezie i pozwalają na klasyfikację gleb. Poziomy genetyczne różnią się barwą, stopniem
koncentracji składników, strukturą itp. Im gleba jest starsza tym profil jej jest bardziej
zróżnicowany, a poziomy wyraźniej wykształcone. Rozpoznając i opisując profil glebowy
stosuje się umowne symbole, oznaczające kolejne poziomy genetyczne:

Rys. 1 Profil glebowy (Łopata K. Rudnik E.: Tajemnice gleby – Chroń swoje środowisko. WSiP, Warszawa
1997)

1. Poziom akumulacyjny (A) – powstaje w wyniku nagromadzenia się składników
organicznych, próchnicy i składników mineralnych w wierzchniej warstwie gleby.

Poziom ten dzieli się na:

−

poziom ściółki (A

−

poziom próchniczy (A

Poziom próchniczy występuje we wszystkich glebach mineralnych z wyjątkiem bielic.

Charakteryzuje się różną miąższością i barwą od jasnoszarej do czarnej w zależności od
stopnia zmumifikowania materii organicznej. Stanowi główną strefę rozwoju korzeni roślin,
2. Poziom eluwialny (wymywania) (A

) – powstaje wskutek działania zakwaszonych

roztworów glebowych, które przesiąkają w głąb profilu glebowego. Poziom ten ma zawsze
jasne zabarwienie, które pochodzi od krzemionki powstającej w czasie chemicznego
wietrzenia glinokrzemianów,
3. Poziom iluwialny (wmycia) (brunatnienia) (B) – powstaje na skutek strącenia się związków
wymywanych z wyższych części profilu glebowego w niższe. Są to sole żelaza, glinu,
fosforu, wapnia, magnezu oraz koloidy organiczne. Poziom ten ma zabarwienie od
rdzawoszarego poprzez jasnobrunatny po brunatny,
4. Poziom glejowy (G) – powstaje w warunkach nadmiernego uwilgotnienia i słabego
przewietrzenia gleby. Poziom ten zabarwiony jest na kolor zielonkawoniebieski, pochodzący
id związków żelaza (II);
5. Poziom skały macierzystej (C) – stanowi część profilu glebowego w minimalnym stopniu
zmienioną przez procesy glebotwórcze. Znajomość geologicznego pochodzenia skały

–

poziom ściółki

– poziom próchniczy

– poziom eluwialny

– poziom iluwialny

– poziom glejowy

– poziom skały macierzystej

– poziom skały podścielającej

A – poziom
akumulacyjny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

macierzystej wykorzystywana jest do określania rodzaju gleby,
6. Poziom bagienny gleby organicznej (P) – to część profilu gleby organicznej objęta
bagiennym procesem glebotwórczym. Występuje zarówno w glebach mułowych właściwych,
torfomułowych, gytiowych, jak i glebach torfowych,
7. Poziom podłoża mineralnego gleby organicznej (skała podścielająca) (D) – może
występować pod skałą macierzystą. Jest to jeszcze jedna lub więcej warstw odmiennego
geologicznego pochodzenia,
8. Poziom murszowy (M) – tworzy się w wyniku procesów murszenia przebiegających
w glebach torfowych, mułowych. Jest charakterystyczny dla pobagiennych gleb
organicznych,
9. Poziom podłoża skalnego (R) – charakteryzuje litą lub spękaną skałę zwięzłą (magmową,
przeobrażoną lub osadową)występującą w podłożu.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czym jest profil glebowy?
2. Z jakich poziomów składa się profil glebowy?
3. Czym charakteryzuje się poziom profilu glebowego A?
4. Czym charakteryzuje się poziom profilu glebowego A

5. Czym charakteryzuje się poziom profilu glebowego A

6. Czym charakteryzuje się poziom profilu glebowego A

7. Czym charakteryzuje się poziom profilu glebowego B?
8. Jakie czynniki mają wpływ na budowę profilu glebowego?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przedstaw definicję profilu glebowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wyszukać w trzech różnych źródłach informacje na temat profilu glebowego,
2) na podstawie zdobytych informacji sporządzić możliwie najpełniejszą definicję profilu

glebowego,

3) przedstawić na schemacie elementy definicji odpowiadając na pytania: co? z czego się

składa? o czym to świadczy?

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

słownik geograficzny, materiały źródłowe dotyczące procesów glebotwórczych,

−

papier w kratkę,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Zbadaj profil glebowy próbki gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wykopać otwór o głębokości około 90 cm,
2) przyjrzeć się dokładnie odkrytym warstwom profilu glebowego,
3) określić grubość i barwę poziomów genetycznych profilu,
4) nazwać poszczególne poziomy,
5) wykonać schematyczny rysunek,
6) po zakończeniu badania zakopać wykopany otwór,
7) scharakteryzować występujące w profilu glebowym poziomy genetyczne.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

łopata,

−

szpadel,

−

miarka,

−

opis profili glebowych.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie

Czy potrafisz:

1) zdefiniować pojęcie „profil glebowy”?

2) wymienić jakie czynniki wpływają na budowę profilu glebowego?

3) scharakteryzować poszczególne poziomy genetyczne profilu glebowego?

4) rozpoznać poziom akumulacyjny w profilu glebowym?

5) rozpoznać poziom eluwialny w profilu glebowym?

6) rozpoznać poziom iluwialny w profilu glebowym?

7) rozpoznać poziom glejowy w profilu glebowym?

8) rozpoznać poziom skały macierzystej w profilu glebowym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Przyczyny niszczenia i ubytku gleb

4.6.1. Materiał nauczania

Rys. 2 Przyczyny niszczenia gleb (Grochowicz E., Korytkowski J.: Ochrona gleb, WSiP, Warszawa 1997)

Degradacja gleby polega na spadku jej urodzajności spowodowanym niekorzystnymi

czynnikami środowiska, które:
– pogarszają warunki życia i plonowania roślin uprawnych,
– wpływają trwale na skład gatunkowy roślinności,
– zmniejszają wartość użytkową płodów rolnych i leśnych,
– pogarszają ekologiczną funkcję pełnioną w ekosystemach przez pokrywę glebowo-

roślinną. Skutki degradacji:

– obniżanie się jakości i ilości próchnicy w glebie,
– wymywanie niezbędnych mikroelementów,
– zakwaszenie gleby,
– niszczenie struktury gleby,
– spadek zasobności i żyzności gleby.

Czynniki naturalne, powodujące naturalną degradację gleb:

– zmiany klimatyczne,
– zmiany szaty roślinnej,
– przemieszczanie i degradacja gleb w wyniku erozji.

EROZJA

ZMIANY STOSUNKÓW

WODNYCH

MELIORACJE

WYDEPTYWANIE

INNE

DEGRADACJA

PRZYCZYNY NISZCZENIA GLEB

Polega na
mechanicznym
niszczeniu powierzchni
ziemi przez różne
czynniki zewnętrzne.
Rozróżnia się:

• erozję wodną
• erozję wietrzną

Spowodowane przez
człowieka polegają
zarówno na nadmiernym
osuszaniu gleb jak i na
nadmiernym ich
nawadnianiu (powodem
osuszenia są kopalnie
głębinowe i odkrywkowe,
wycinanie lasów,
pobieranie wody do
celów komunalnych)

Polegają na technicznych
zabiegach w celu odprowadzenia
nadmiaru wód lub nawadnianiu
terenów o deficycie wodnym.
Dotyczą ściśle określonych
terenów, negatywnie jednak
wpływają na tereny sąsiednie.

To niszczenie przez
człowieka i zwierzęta na
przykład nadmierny wypas
owiec niszczy strukturę

Zajmowanie terenów pod
budownictwo: przemysłowe,
mieszkaniowe, rekreacyjne,
komunikacyjne
– to DEWASTACJA
oraz EKSPLOATACJA
ODKRYWKOWA, która
niszczy układ warstw
geologicznych.

To pogorszenie się właściwości i wartości gleb, co przejawia się
obniżeniem żyzności. Pojawia się to w pobliżu wulkanów lub na
pustyniach, częściej są rezultatem działania człowieka. Na przykład:

• skażenia przemysłowe

• skażenia komunikacyjne

• chemiczne metody walki ze szkodnikami
• chemizacja rolnictwa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czynniki antropogeniczne, powodujące degradację antropogeniczną gleb:

– uprawa i zmianowanie gleb,
– mechanizacja,
– melioracja,
– chemizacja,
– działalność gospodarcza: likwidacja lasów i wprowadzanie upraw rolniczych,

zakwaszanie gleb, zbyt intensywne wykorzystywanie terenów rolnych, stosowanie
pestycydów jako środków ochrony roślin, nawozy mineralne, nieodpowiednie nawożenie
gnojowicą, stosowanie ścieków do nawożenia terenów rolnych,

– ubytki gleb – nieczynne wyrobiska piasku, żwiru lub gliny.

Najistotniejsze przyczyny degradacji gleb:

– intensywne zakwaszenie lub alkalizacja gleb,
– niedobór składników pokarmowych niezbędnych roślinom i naruszenie równowagi

jonowej między nimi,

– nadmierne stężenie soli w roztworach,
– akumulacja substancji chemicznych oddziałujących niszcząco na organizmy roślinne,
– okresowy lub trwały niedobór tlenu i wynikające z tego procesy gnilne,
– okresowy lub trwały niedobór wody,
– pogarszanie się struktury lub porowatości gleby,
– nadmierna mineralizacja substancji organicznej,
– niszczenie poziomu próchniczego przez erozje,
– osuwanie się mas ziemnych i ich obrywy,
– zamulanie i zasypywanie gleby,
– geotechniczne niszczenie gleb,
– osiadanie gruntu w rejonach eksploatacji górniczej,
– podtapianie i zatapianie gruntów.

Większość gleb Polski cierpi na niedobór wody i składników pokarmowych. Jest to

związane z właściwościami gleb piaskowych łatwo ulegających zakwaszeniu i zubożeniu
w substancje pokarmowe.

Gleby o zwięzłej strukturze są znacznie bardziej odporne na działania degradujące

przemysłu.
Źródłem degradacji gleb są nie tylko zanieczyszczenia przemysłowe. Duże znaczenie ma
nawożenie mineralne i stosowanie chemicznych środków ochrony roślin. Na degradację gleb
wpływ mają również czynniki lokalne – przesuszenie w wyniku obniżenia nadmiernie
eksploatowanej wody gruntowej, wadliwa melioracja, zasolenie gleby lub jej rozdeptywanie
przez ludzi i zwierzęta (zbocza skarp, łąki, trawniki) czy rozjeżdżanie i rozpylanie przez
maszyny i sprzęt rolniczy.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Na czym polega degradacja środowiska?
2. Jak dochodzi do degradacji gleb?
3. Czym jest degradacja naturalna?
4. Jakie są czynniki degradacji antropogenicznej?
5. Jakie znasz czynniki powodujące degradację gleb?
6. Jakie są najistotniejsze przyczyny degradacji gleb?
7. Jakie są skutki degradacji gleb?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przedstaw na schemacie główne czynniki będące przyczyną niszczenia gleb.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym,
2) wymienić główne czynniki prowadzące do niszczenia gleb,
3) podzielić wymienione czynniki na naturalne i antropogeniczne,
4) wykonać schemat,
5) zaprezentować dwa rodzaje czynników degradacji gleb.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiał dydaktyczny,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Zbadaj, jaki wpływ na rośliny ma nadmierne zasolenie gleb.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przygotować dwa roztwory soli kuchennej z wodą destylowaną – jeden 1%, drugi 10%,
2) napełnić trzy probówki – jedną 10%, drugą 1%, a trzecią wodą z kranu (próba

kontrolowana),

3) w każdej probówce umieścić po jednym liściu,
4) zaznaczyć na probówkach poziom wody,
5) przez kilka dni obserwować zachodzące na liściach zmiany,
6) zanotować i omówić swoje obserwacje – wygląd liści, poziom wody,
7) przedstawić wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

trzy podobnej wielkości liście geranium,

−

trzy probówki,

−

woda destylowana,

−

sól kuchenna,

−

waga laboratoryjna,

−

flamaster do oznaczenia poziomu wody.

Ćwiczenie 3

Zbadaj wpływ skażenia gleb na kiełkowanie roślin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) pobrać próbki gleby – obrzeże drogi, ziemia zakupiona w sklepie ogrodniczym, ziemia

zakwaszona octem,

2) wysiać na trzech próbkach gleby rzeżuchę – po 10 ziaren rzeżuchy w jednakowych

odstępach,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) przez kilka dni obserwować kiełkowanie roślin na trzech próbkach gleby,
4) zanotować wyniki obserwacji,
5) po 5 dniach policzyć, ile ziaren wykiełkowało w każdej próbie,
6) porównać wygląd prób,
7) zanotować wyniki obserwacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki gleb: ziemia zakupiona w sklepie ogrodniczym, ziemia zakwaszona octem, ziemia

z obrzeża drogi,

−

nasiona rzeżuchy,

−

doniczki,

−

karta obserwacji.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wyjaśnić pojęcie „degradacja środowiska”?
2) zdefiniować termin degradacja gleb?
3) wskazać czynniki naturalne degradacji gleb?
4) wskazać czynniki antropogeniczne degradacji gleb?
5) wyjaśnić różnicę między degradacją naturalną a antropogeniczną?
6) określić wpływ zasolenia gleby na wzrost i rozwój roślin?
7) określić wpływ zakwaszenia gleby na wzrost i rozwój roślin?
8) wymienić przyczyny niszczenia gleb?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Zanieczyszczenia gleb

4.7.1. Materiał nauczania

Rys. 3

Zanieczyszczenia gleb

Zanieczyszczenia gleb to przede wszystkim wynik niewłaściwej działalności ludzkiej,

prowadzącej do ich degradacji.

Źródła zanieczyszczeń gleb i gruntów:

– ścieki komunalne,
– gazy i pyły,
– odpady stałe i ciekłe.

W wyniku niewłaściwej działalności rolniczej do gleb i gruntów przedostają się

zanieczyszczenia pochodzące z użytych w nadmiarze nawozów mineralnych i organicznych.
Szczególnie niebezpieczne związki pochodzące z tej gałęzi gospodarki to pestycydy i inne
środki ochrony roślin. Bardzo szkodliwe działanie dla środowiska mają wszelkie
zanieczyszczenia nawozów sztucznych. Przykładem może tu być kadm występujący
w nawozach fosforowych.

Najbardziej zanieczyszczone gleby występują w pobliżu dróg i autostrad. Zawierają

zwiększone ilości niebezpiecznych związków ołowiu i tlenków azotu.

Na skutek posypywania powierzchni dróg solami, gleby i grunty w pobliżu szlaków

komunikacyjnych są silnie zasolone.

Zanieczyszczenia zmieniają gleby pod względem:

– chemicznym,
– fizycznym,
– biologicznym.

Szkodliwe substancje zmieniają w znaczny sposób odczyn gleb. Zwiększone

zakwaszenie lub alkalizacja gleb negatywnie wpływa na stan mikrofauny i mikroflory
glebowej. Na skutek tego zmniejsza się szybkość rozkładu organicznych szczątek roślinnych
i zwierzęcych i tworzenia humusu. Ograniczony rozwój bakterii azotowych powoduje
zmniejszenie tempa nitryfikacji (utlenianie NH

do NO

-, głównie przez bakterie z grupy

Nitrosomonas) i denitryfikacji (redukcja azotanów do NH

lub azotu cząsteczkowego N

najczęściej przez bakterie z grupy Pseudomonas lub Nitrocallus). Zmniejsza się ich wartość
użytkowa. Gleby o zmienionym odczynie stają się mniej urodzajne, co ujawnia się
w zmniejszonej ilości i jakości plonów. Na zmniejszenie odczynu pH gleby (zwiększenie
kwasowości) mają wpływ również kwaśne deszcze, będące konsekwencją nadmiernego
zanieczyszczania powietrza atmosferycznego.

ZANIECZYSZCZENIA GLEB

ŚCIEKI

PYŁY

ODPADY

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Bardzo groźnymi dla roślin zanieczyszczeniami gleb są azotany. Powodują one znaczne

zmniejszenie odporności roślin na choroby i szkodniki. Rośliny pochodzące
z zanieczyszczonych terenów zawierają toksyczne substancje. Po spożyciu mogą, więc
powodować u ludzi zatrucia pokarmowe. Głównym źródłem zanieczyszczenia gleb metalami
ciężkimi (Cd, Cu, Ni, Zn, Pb) są przemysłowe emisje pyłów i gazów. Nadmierna akumulacja
metali ciężkich w warstwie powierzchniowej gleb stanowi jedną z podstawowych chemicznej
degradacji właściwości gleb. Nagromadzenie w glebach metali ciężkich, szczególnie
w formie łatwo dostępnej dla roślin może być przyczyną ich nadmiernego pobierania przez
rośliny i stanowić poważne zagrożenie dla ludzi i zwierząt.

O dostępności metali ciężkich dla roślin decyduje wiele czynników środowiska

przyrodniczego, przy czym trzy z nich mają znaczenie szczególne, są to:
1. skład granulometryczny gleby (kształtuje zdolności sorpcyjne gleby, ograniczając

dostępność metali ciężkich dla roślin),

2. odczyn pH gleby (większość metali ciężkich jest łatwo pobierana przez rośliny

w warunkach kwaśnego odczynu gleby),

3. zasobność gleby w próchnicę (zawartość substancji organicznych ogranicza

rozpuszczalność metali ciężkich zmniejszając ich dostępność dla roślin).

W zależności od składu granulometrycznego, zakwaszenia i zawartości substancji

organicznych wyróżnia się trzy grupy gleb:
Jakość A
– gleby bardzo lekkie, zawierające do 10% frakcji spławialnej (grudki < 0,02 mm),

niezależnie od pH,

– gleby lekkie zawierające 11–20 % frakcji spławialnej (grudki < 0,02 mm), bardzo kwaśne

(pH< 4,5), kwaśne (pH 4,6–5,5 ) i słabo kwaśne (pH 5,6–6,5 ),

Jakość B
– gleby lekkie, zawierające 11–20 % części spławialnych (< 0,02 mm ), odczyn obojętny

(pH> 6,4 ),

– gleby średnie, zawierające 21–35 % części spławialnych (< 0,02 mm ), bardzo kwaśne

(pH < 4,5 ) i kwaśne (pH 4,6–5,5 ),

– gleby ciężkie, zawierające > 35 % części spławialnych (< 0,02 mm ), bardzo kwaśne

(pH <4,5 ) i kwaśne (pH 4,6–5,5 ),

– gleby mineralno-organiczne zawierające 6 – 10% substancji organicznej, bez względu na

pH,

Jakość C
– gleby średnio ciężkie, zawierające 21–35 % części spławialnych (< 0,02 mm) i ciężkie

zawierające 21 – 35 % części spławialnych (< 0,02 mm ), słabo kwaśne (pH 5,6–6,5) lub
obojętne ( pH>6,5),

– gleby organiczno-mineralne i organiczne zawierające ponad 10% substancji organicznej,

bez względu na pH.
Frakcja spławialna – zbiór ziaren gleby o najmniejszej średnicy.
Poszczególne grupy gleb, w zależności od ilości obecnych w nich metali, mają określony

stopień zanieczyszczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 2. Graniczne zawartości metali ciężkich w 0 – 20 cm warstwie gleb (Raport o stanie środowiska
w Wielkopolsce 2004, BIP, www.bip.gov.pl)

Stopień zanieczyszczenia gleb w mg/kg gleby

Metal

Grupa gleb

III

Ołów - Pb

A
B
C

30
50
70

70
100
200

100
250
500

500
1000
2000

2500
5000
7000

>2500
>5000
>7000

Cynk - Zn

A
B
C

50
70
100

100
200
300

300
500
1000

700
1500
3000

3000
5000
8000

>3000
>5000
>8000

Miedź - Cu

A
B
C

15
25
40

30
50
70

50
80
100

80
100
150

300
500
750

>300
>500
>750

Nikiel - Ni

A
B
C

10
25
50

30
50
75

50
75
100

100
150
300

400
600
1000

>400
>600
>1000

Kadm - Cd

A
B
C

0,3
0,5
1,0

1,0
1,5
3,0

2,0
3,0
5,0

3,0
5,0
10,0

5,0
10,0
20,0

>5,0
>10,0
>20,0

O – zawartość naturalna (gleby niezanieczyszczone)
I – zawartość podwyższona,
II – słabe zanieczyszczenie,
III – średnie zanieczyszczenie,
IV – silne zanieczyszczenie,

V – bardzo silne zanieczyszczenie.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie cechy gleby wskazują na jej degradację?
2. Jakie substancje zanieczyszczają gleby?
3. Jakie są główne źródła zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi?
4. Jakie są główne źródła zanieczyszczenia gleb ściekami?
5. Jakie są główne źródła zanieczyszczenia gleb pyłami?
6. Jakie czynniki glebowe wpływają na dostępności metali ciężkich dla roślin?
7. Jakie wyróżniamy stopnie zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opracuj plakat informujący o najbardziej zniszczonych glebach metalami ciężkimi na

terenie Polski.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) odszukać w roczniku statystycznym dane o zanieczyszczeniu metalami ciężkimi gleb

w Polsce,

2) zanotować informacje o terenach Polski najbardziej zniszczonych,
3) wykonać plakat na podstawie zdobytych informacji,
4) zaprezentować efekt swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablice poglądowe dotyczące wskaźników oceny zanieczyszczeń gleb metalami ciężkimi,

−

rocznik statystyczny – ochrona środowiska,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Przedstaw trzy grupy jakości gleb pod względem zanieczyszczenia ołowiem - Pb.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje o grupach jakości gleb,
2) zanotować zdobyte informacje dotyczące zanieczyszczeń ołowiem,
3) krótko scharakteryzować grupy jakości gleb.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

−

tablice poglądowe dotyczące wskaźników oceny zanieczyszczeń gleb metalami ciężkimi.

Ćwiczenie 3

Wskaż czynniki glebowe wpływające na dostępności metali ciężkich dla roślin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wyszukać w literaturze informacje o czynnikach glebowych wpływających na

dostępność metali ciężkich dla roślin,

2) wypisać czynniki sprzyjające pobieraniu metali ciężkich z gleby przez rośliny.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiały dydaktyczne,

−

tablica granicznych zawartości metali ciężkich,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie

Czy potrafisz:
1) wymienić źródła zanieczyszczenia gleb przez ścieki?

2) wymienić źródła zanieczyszczenia gleb przez pyły?

3) wymienić źródła zanieczyszczenia gleb przez odpady?

4) wskazać substancje zanieczyszczające glebę?

5) wskazać główne cechy gleb wskazujące na ich degradację?

6) określić czynniki glebowe wpływające na dostępności metali

ciężkich dla roślin?

7) scharakteryzować grupy gleb w zależności od skażenia metalami

ciężkimi?

8) wskazać składniki zanieczyszczające glebę?

9) wskazać graniczne zawartości metali ciężkich w zewnętrznej

warstwie gleb ornych w rejonach o najbardziej zanieczyszczonych
glebach w Polsce?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Metody badania gleby

4.8.1. Materiał nauczania

Metody badań gleb dotyczą przede wszystkim:

– właściwości podstawowych gleb (skład granulometryczny, zawartość próchnicy, odczyn

pH, zawartość przyswajalnych dla roślin form P, K, Mg, i S , radioaktywność),

– zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi - Cd, Cu, Ni, Pb, Zn, wielopierścieniowymi

węglowodorami aromatycznymi (WWA) i siarką siarczanową (S-SO

) w 0–20 cm

warstwie gleb.
Makroskopowe metody badania gleb mają na celu określenie: rodzaju, stanu, barwy

i wilgotności gruntu oraz zawartości węglanu wapnia bez pomocy przyrządów.
W terenie wykonuje się wstępny opis gruntu i pobiera się próby do badań laboratoryjnych.

Technika odsłaniania profilu glebowego:

– wykopuje się dół o głębokości 1 m na tyle duży, aby można było łatwo obserwować

wszystkie poziomy od dna do jego krawędzi,

– obserwacje prowadzi się na ścianie profilu najbardziej oświetlonej,
– zaczynając od górnych partii i przesuwając wzrok niżej, należy ustalić, gdzie występują

zmiany w wyglądzie,

– obserwuje się wyróżniające się elementy: zróżnicowanie barwy, obecność korzeni,

rozmiar
i ilość kamieni, małych, jasnych lub ciemnych agregatów (zwanych konkrecjami),
dżdżownic lub innych małych zwierząt (owadów) oraz ich tuneli, a także wszystkich
innych zauważalnych cech,

– jeżeli gleba jest bardzo sucha, zwilżenie jej za pomocą tryskawki może pomóc

w zauważeniu różnicy w kolorach pomiędzy poziomami,

– zaznacza się położenie każdej z tych zmian lub granic poprzez wetknięcie w glebę

gwoździa, pałeczki lub innego znacznika,

– kolejno mierzy się głębokość dolnej i górnej granicy każdego poziomu (w cm) i notuje je

w formularzu charakterystyki gleby,

– po dokonaniu obserwacji należy scharakteryzować właściwości każdego rozpoznanego

poziomu gleby,

– po dokonaniu badania dołek należy zasypać wcześniej wykopaną ziemią.

Technika odsłaniania profilu przy powierzchni
W sytuacji, gdy odsłonięcie 1 metra gleby jest niemożliwe, istnieje możliwość

wykorzystania do opisu warstwy o grubości 10 cm – jako próbkę pojedynczego poziomu.
Należy użyć rydla ogrodowego lub szpadla i ostrożnie usunąć górne 10 cm ziemi
z powierzchni. Następnie położyć wydobytą glebę obok na ziemi i traktując ją jako poziom
gleby scharakteryzować.

Pobrane próbki poddaje się badaniom laboratoryjnym.

Metody laboratoryjne:

Metoda sitowa
To jedna z metod określania składu granulometrycznego gruntów sypkich z wyjątkiem

piasku pylastego. Polega na rozdzielaniu poszczególnych frakcji w wyniku przesiewania
próbki na znormalizowanych sitach. Do badania tego potrzebujemy sita o wymiarach boków
oczek kwadratowych: 40 mm; 25 mm; 10 mm; 2 mm; 1 mm i 0,5 mm, 0,25 mm; 0,1 mm;
0,63 mm, wiaderko lub garnek, do którego przesiewana będzie gleba, kilka pustych naczyń,
menzurka, waga.

Najpierw przesiewa się próbę gleby przez sito o największych oczkach, waży się frakcję

pozostałą w sicie, a glebę przesianą przekłada do sita o mniejszych oczkach. Należy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zapisywać masę frakcji pozostających na kolejnych sitach.

Badanie pH gleby

Sposób I: Badanie pH gleby za pomocą paska wskaźnikowego.

Do probówki należy nasypać niewielką ilość (grudkę) gleby, zalać ją 3 cm

wody

destylowanej, a następnie zatkać korkiem i wytrząsać przez kilka minut. Po wykonaniu tych
czynności należy odstawić probówkę aż do sklarowania cieczy.

Kroplę tej cieczy trzeba nanieść pręcikiem szklanym na papierek uniwersalny lub pasek

wskaźnikowy o zasięgu skali pH 1 do pH 14 i wysuszyć.

Po wysuszeniu papierka na podstawie skali można odczytać wartość pH i określić odczyn

gleby.
Sposób II: Badanie pH gleby za pomocą pHametru kieszonkowego (pHpen)

Do probówki należy nasypać niewielką ilość (grudkę) gleby, zalać ją 3 cm

wody

destylowanej, a następnie zatkać korkiem i wytrząsać przez kilka minut. Po wykonaniu tych
czynności należy odstawić probówkę aż do sklarowania cieczy.

Końcówkę pHametru zanurzyć w roztworze w górnej części probówki przez 5 sekund.

Odczytać wynik na skali pehametru.

PHametr o dokładności skali 0,2 i zasięgu od pH 1 do pH 14. Zasięg temperatury

działania musi być pomiędzy 0 °C do 50 °C. Musi istnieć możliwość kalibracji pHametru
przy użyciu roztworów buforowych o znanym pH.

W zależności od kwasowości wyróżniamy gleby:

– bardzo kwaśne pH < 4,0
– kwaśne pH 4,1–4,5
– średnio kwaśne pH 4,6–0
– słabo kwaśne pH 5,1–6,0
– obojętne pH 6,1–6,5
– słabo zasadowe pH 6,6–7,0
– średnio zasadowe pH 7,1–7,5
– zasadowe pH powyżej 7,5.
Badania składu granulometrycznego

Skład granulometryczny wskazuje na ilości piasku, pyłu oraz części iłu w glebie. Za

pomocą dotyku można określić skład granulometryczny. Piasek ma największe
i gruboziarniste cząstki. Pył jest gładki, mączasty w dotyku. Ił ma najmniejsze drobiny, jest
lepki i ciężko go rozkruszyć. Rzeczywista ilość cząstek piasku, pyłu i iłu w próbce nazywa się
podziałem cząstek glebowych i może być mierzona w laboratorium lub w klasie,
Badanie obecności węglanów

Wolne węglany są to sole wapnia okrywające drobiny gleby o wartościach powyżej pH 7,

szczególnie w klimatach suchych lub półsuchych. Węglany mają zazwyczaj biały kolor i dają
się łatwo zeskrobać. Test na obecność węglanów można przeprowadzić poprzez spryskiwanie
gleby octem. Jeśli węglany są obecne, zajdzie reakcja chemiczna pomiędzy octem (czyli
kwasem) i węglanami, które są podstawą produkcji dwutlenku węgla. W wyniku produkcji
dwutlenku węgla, powstają pęcherzyki CO

i tworzy się piana. Im więcej węglanów w glebie,

tym więcej pęcherzyków CO

. Do wykonania testu na obecność węglanów może by

wykorzystany ocet spożywczy.

Badanie gęstości objętościowej gleby

Gęstość objętościowa utworu glebowego jest to stosunek suchej masy utworu glebowego

do jego objętości w stanie maksymalnego nasycenia wodą z zachowaniem naturalnej
struktury. Wielkość gęstości objętościowej zależy przede wszystkim od zawartości w utworze
glebowym substancji organicznej. Im większa jest gęstość objętościowa tym luźniej ułożone
są cząstki, a gleba jest bardziej pulchna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Aby określić gęstość gleby należy zważyć wysuszoną próbę gleby i podzielić masę próby

w g przez objętość w cm

Badanie wilgotności gleby

Proste metody suszenie i ważenie używane są do określenia zawartości wody w próbce

gleby. Próbki do oznaczania wilgotności gleby zbiera się w specjalnych zbiornikach na próbki
i waży. Następnie próbki są osuszane w piecu niskotemperaturowym (75-105 °C), aż do
całkowitego wyparowania wody. Kolejny raz waży się próbki. Różnica w masie przed i po
wysuszeniu równa się ilości wody, która była w glebie. Naukowcy nazywają to techniką
wagową, co oznacza mierzenie przy pomocy wagi. Stosunek masy wody do masy suchej
gleby zwany jest zawartością wody w glebie. Masa suchej gleby jest wskaźnikiem rozmiaru
próbki. Ta zależność jest często używana, ponieważ gęstość objętościowa jest zazwyczaj stałą
cechą gleby. Kiedy podzieli się masę wody przez masę suchej gleby, otrzyma się liczbę
(zawartość wody w glebie). Zawartość wody w glebie przeważnie waha się pomiędzy 0,05
i 0,40 g/g. Nawet gleby pustynne zawierają minimalne ilości wody mimo, że zawartość wody
w glebach na powierzchni może spaść poniżej 0,05 g/g. Gleby bogate w materię organiczną,
torf i niektóre rodzaje iłu mogą wchłonąć duże ilości wody, toteż możliwe jest otrzymanie
wyniku powyżej 0,40 g/g.
Badanie temperatury gleby

Mierzenie temperatury gleby można przeprowadzić w następujący sposób:

Należy wydrążyć otwór pilotujący do głębokości 5 cm. Wbić gwóźdź w drewienko tak, aby
wystawał na 2 cm. Jeśli gleba jest bardzo twarda i trzeba pogłębiać otwór, pomagając sobie
młotkiem, należy wywiercić otwór pilotujący do pełnej głębokości. Następnie należy
wykręcić gwóźdź z drewienka. Jeżeli podczas wyciągania gwoździa ziemia popęka lub
wybrzuszy się, trzeba wydrążyć nowy otwór 25 cm dalej. Należy włożyć termometr do
otworu na pełną głębokość 7 cm. Należy odczytać temperaturę z głębokości 5 cm. Poczekać
przynajmniej 2 minuty i odczytać temperaturę ponownie. Poczekać jeszcze minutę
i ponownie odczytać temperaturę. Powtarzać badanie dopóki wyniki kilku pomiarów z kolei
nie będą się od siebie różniły więcej niż o 0,5 – 1,0 °C. Następnie należy zapisać odczyty
w odpowiednim formularzu.
Całą czynność można powtórzyć bez użycia drewienka. Tym razem dokonując pomiaru
kolejno na głębokości 10 i 12 cm.
Badanie zawartości substancji organicznych w glebie

W prosty sposób można zbadać rozkład materii organicznej przez zwierzęta glebowe.

W tym celu należy przygotować liście, kawałki ligniny i papieru oraz siateczkę z tworzywa
sztucznego. Do siateczki należy włożyć liście, kawałki ligniny i papier. Następnie woreczek
zakopać na głębokości około 20 cm. Obok, dla porównania należy zakopać drugą podobną
wiązkę liści, papieru lecz bez osłony. Po tygodniu na paskach papieru można stwierdzić
tworzenie się ciemnych plam, a następnie pojawianie się w tych miejscach otworów. Brzegi
pasków są postrzępione i zabarwione na kolor żółtobrunatny. Na powierzchni liści także
pojawiają się otwory, a ich brzegi są postrzępione. Rozkład liści, papieru i ligniny w torebce
z tworzywa sztucznego przebiega wolniej niż rozkład tych samych składników zakopanych
bez osłony. Oczka w siatce są bowiem tak małe, że większe zwierzęta glebowe nie mogą

masa

próbki

gleby

Gęstość objętościowa gleby =
objętość próbki gleby

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przeniknąć do jej środka.
Badanie zawartości węgla w glebie

Zawartość węgla oznacza się metodą Tiurina polegającą na utlenianiu go do CO

w środowisku silnie kwaśnym z zastosowaniem utleniaczy.
Badanie zawartości azotu w glebie

Polega na określeniu obecności w glebie azotu organicznego (w substancjach

organicznych w glebie) oraz różnych związków azotu mineralnego. W warstwie ornej gleb
Polski zawartość azotu to około 0,1–0,3 %, a w glebach leśnych 0,5–2,5%.

Wskaźnikiem obecności azotu jest cały szereg roślin, na przykład pokrzywa zwyczajna,

gwiazdnica i szczyr roczny.

Zawartość azotu w glebie można oznaczać w następujący sposób:

1. Przy użyciu pipety przenieść czysty roztwór znajdujący się nad glebą do probówki.
Zapełnić probówkę do samej góry, a jeśli jest zbyt mało roztworu, powtórzyć czynności
z części 1.
2. Dodać jedną azotanową tabletkę WR CTA. Zamknąć probówkę i wymieszać roztwór do
całkowitego rozpuszczenia się tabletek.
3. Odłożyć probówkę do wiaderka lub zlewki. Poczekać 5 minut, aż wywoła się kolor. Nie
czekać dłużej niż 10 minut.
4. Porównać różowy kolor roztworu z listą w katalogu kolorów azotu. Zapisać wynik.
5. Wylać roztwór i umyć pipetę oraz probówkę wodą destylowaną.
6. Powtórzyć badanie na każdej próbce. Zawsze myć pipetę i probówkę wodą destylowaną.
Badanie zdolności sorpcyjnej gleby
– Sorpcja mechaniczna polega na mechanicznym zatrzymywaniu w wolnych

przestrzeniach gleb zawiesin oraz mikroorganizmów zawartych w roztworach
glebowych. Aby zbadać sorpcję mechaniczną gleby należy przygotować: próbkę gleby,
na przykład 50g lessu i ziemi ogrodowej, sprzęt: kolbka stożkowa, zlewki, lejki, sączki.
Do kolbki stożkowej należy nasypać próbkę lessu, a następnie nalać 200cm

wody.

Zawartość dokładnie wymieszać i odstawić w celu opadnięcia na dno cięższych cząstek.
Po około 20–30 minutach opalizującą ciecz należy rozlać do dwóch zlewek. Ciecz
z jednej zlewki przesączyć przez sączek z bibuły filtracyjnej. Ciecz z drugiej zlewki
trzeba przesączyć przez sączek, na którym znajduje się dodatkowo gruba warstwa ziemi
ogrodowej. Następnie należy porównać oba otrzymane przesącze. Stosując do filtracji
nawet bardzo gęsty sączek nie otrzyma się klarownego przesączu, gdyż drobne cząstki
ilaste gleby przechodzą przez pory bibuły. Jeśli jednak tę samą zawiesinę przesączy się
przez sączek z dużą ilością gleby, wówczas gleba zatrzymuje mechaniczne nawet bardzo
drobne cząstki glebowe – otrzymany przesącz jest klarowny.

– Sorpcja fizyczna polega na zatrzymywaniu przez rozdrobnione składniki stałe gleby

mikroorganizmów, cząstek związków chemicznych, pary wodnej, CO

, azotu i innych.

Do oceny sorpcji fizycznej gleby potrzebny będzie: less, piasek, probówki, woda
zabarwiona atramentem. Wykonanie: Do 3 probówek należy nalać po około 3 cm

wody

zabarwionej atramentem. Do pierwszej probówki trzeba wsypać ok. 2 cm

lessu, a do

drugiej 2 cm

piasku. Zawartość obu probówek należy dobrze wymieszać. Po opadnięciu

cząstek na dno probówki należy porównać barwę cieczy nad osadem w obu probówkach
z roztworem w trzeciej probówce. Odbarwienie się cieczy świadczy o zdolności gleby do
zatrzymywania cząsteczek niektórych związków chemicznych, przy czym ciecz

w pierwszej probówce odbarwiła się lepiej niż w drugiej. Wskazuje to, iż różne rodzaje
gleb mają różne zdolności sorpcyjne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czego dotyczą metody badań gleby?
2. Jakie znasz metody badań gleby?
3. Gdzie prowadzi się badania gleby?
4. Jakie cechy określają badania makroskopowe?
5. Jak wykonać profil glebowy?

6. Jakie cechy gleby można określić, badając profil glebowy?
7. Jak pobrać próbę zewnętrznej powierzchni gleby?
8. Jak przechowywać próby gleby?
9. Jakie składniki gleby określa skład granulometryczny?
10. Jak zbadać zawartość węglanów w glebie?
11. Co świadczy o zawartości węglanów w glebie?
12. Jak określić gęstość objętościową gleby?
13. Jak badać pH gleby?
14. Jak zbadać wilgotność gleby?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ cechy profilu glebowego i pobierz próby gleby zewnętrznej warstwy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wykopać dół o głębokości 90 cm,
2) odsłaniając kolejne warstwy, odkładać ziemię na oddzielne kupki,
3) zaobserwować i zanotować: barwę każdej warstwy, obecność korzeni, rozmiar kamieni,

obecność fauny glebowej,

4) zmierzyć i zanotować głębokość każdej warstwy,
5) pobrać próby do przygotowanych cylindrów lub naczyń na przykład 25cm

6) zasypać wykopany dół.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

łopata,

−

cylinder lub naczynie do pobrania prób,

−

notes,

−

miarka.

Ćwiczenie 2

Dobierz metody badań laboratoryjnych gleb.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wyszukać w literaturze informacje o badaniach laboratoryjnych gleb,
2) wymienić cechy gleb oznaczone tymi metodami,
3) zanotować te metody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Wykonaj badanie pH gleby za pomocą paska wskaźnikowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) nasypać niewielką ilość (grudkę) gleby do probówki ,
2) zalać ją 3 cm

wody destylowanej,

3) zatkać korkiem probówkę i wytrząsać przez kilka minut,
4) odstawić probówkę aż do sklarowania cieczy,
5) kroplę tej cieczy nanieść pręcikiem szklanym na papierek uniwersalny lub pasek

wskaźnikowy o zasięgu skali pH 1 do pH 14 i wysuszyć,

6) po wysuszeniu papierka na podstawie skali odczytać wartość pH i określić odczyn gleby,
7) zapisać wynik w tabeli.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

probówka,

−

pręcik szklany,

−

paski testowe (wskaźnikowe),

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie

Czy potrafisz:
1) zdefiniować termin „struktura gleby”?
2) opisać skład granulometryczny gleby?
3) scharakteryzować termin „gęstość objętościowa gleby”?
4) zbadać wilgotność gleby?
5) zbadać pH gleby?
6) zbadać skład granulometryczny gleby?
7) zbadać gęstość objętościową gleby?
8) scharakteryzować profil glebowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Aparatura do badania gleby

4.9.1. Materiał nauczania

W zależności od prowadzonych badań używa się odpowiedniej aparatury:

Tabela 3. Spis aparatury do poszczególnych badań gleby

Badanie Sprzęt

Pobieranie próbek gleby

świder, szpadel, szufla, pojemniki na próbki,
próbniki glebowe – wyskalowane pierścienie lub
cylindry

Opis profilu glebowego, makroskopowe badanie gleby,
struktura, konsystencja,
Zawartość węglanu wapnia (Ca CO

)

aparat fotograficzny, miarka metrowa

Odczyn gleby

papierki wskaźnikowe,
pHpen, pHmetr, roztwory buforowe

Skład granulometryczny gleby
- analiza sitowa
- analiza areometryczna

waga laboratoryjna, suszarka laboratoryjna,
komplet sit, areometr

Gęstość, gęstość objętościowa gleby

waga laboratoryjna, suszarka laboratoryjna,
próbniki glebowe

Wilgotność gleby

waga laboratoryjna, suszarka laboratoryjna,

Temperatura gleby

Termometry rtęciowe glebowe – kolankowe,
pionowe w obudowie

1. Profil glebowy

– aparat fotograficzny z kolorowym filmem lub aparat cyfrowy,
– miarka (sztywna miarka z oznaczeniem co każdy cm i mm).

2. Barwa gleby

– katalog barw gleby.

Katalog powinien być odporny na wilgoć i dla ułatwienia czytania zbudowany w formie
skoroszytu. Zakres barw zawiera wszystkie barwy znajdujące się w pełnym zestawie
Międzynarodowych Barw Gleb.
3. Wolne węglany
– ocet
Destylowany biały ocet. Może być ocet spożywczy. Butelka o pojemności przynajmniej 200
ml.
4. Przygotowanie próbki do badania gęstości objętościowej, podziału cząstek glebowych, pH
gleby i żyzności
– sito
Sito numer 10 z 2 mm oczkami.
– wyskalowany cylinder - 100 ml
Szklany wyskalowany cylinder o pojemności 100 ml ze skalą oznaczoną co 1 ml lub mniej.
Zasięg skali co najmniej od 10-100 ml.
– waga i świder
Ten sam świder i waga będą używane przy pomiarze wilgotności gleby i gęstości
objętościowej.
– pojemniki na próbki
Pojemniki powinny mieć tą samą specyfikację jak przy pomiarze wilgotności gleby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Podział cząstek glebowych

– areometr
Używany areometr powinien spełniać następujące wymagania:
– skalibrowany dla konkretnej temperatury wody (15,6

C / 15,6

C),

– zakres: 1,0000 – 1,0700,
– najmniejszy przedział: 0,0005,
– termometr.
Termometr do kalibracji opisywany przy mierzeniu temperatury powietrza.
– wyskalowany cylinder – 500 ml
Plastikowy, przezroczysty, wyskalowany cylinder o pojemności 500 ml, oznaczony
przynajmniej na poziomie 500 ml. Powinien być plastikowy nie szklany.
– płyn dyspersyjny
Heksametafosforan sodu proszek lub 10% roztwór heksametafosforan sodu lub detergent nie
powodujący mydlenia.
6. pH gleby
– probówka,
– pręcik szklany,
– paski testowe (wskaźnikowe),
– pHametr kieszonkowy (pHpen)
pHametr o dokładności skali 0,2 i zasięgu od pH 1 do pH 14. Zasięg temperatury działania
musi być pomiędzy 0° C do 50° C. Musi istnieć możliwość kalibracji pHametru przy użyciu
roztworów buforowych o znanym pH.
7. Żyzność gleby
– zestaw do oznaczania zawartości azotu, fosforu i potasu w glebie.
Zestaw pomiarowy musi:
– zawierać dawkę potrzebną do przeprowadzenia testów z 50 próbek gleby (zawartość

azotu, fosforu i potasu),

– zawierać jasną instrukcję użytkowania zestawu z wykresami i rysunkami,
– zawierać wodoodporny katalog barwy dla interpretowania rezultatów testów

kolorymetrycznych i katalog mętności dla testów mętności.

8. Wilgotność gleb metodą wagową
– waga laboratoryjna posiadająca zdolność ważenia do 300 gramów z dokładnością +/- 0,1

gramów,

– suszarka.
Piec do suszenia powinien mieć zdolność utrzymania temperatury 95

C – 105

C przez okres

przynajmniej 10 godzin lub temperatury 75

C – 95

C przez okres 24 godzin. Piec musi

posiadać wentylację, a jego wnętrze powinno mieć wymiary przynajmniej 25 cm x 30 cm x
25 cm.
– mikrofalówka,
– pojemniki na próbkę gleby – okrągłe puszki o średnicy 7 cm i wysokości 5 cm ze

zdejmowanym wieczkiem mogą być wyczyszczone puszki po żywności. Pojemniki
muszą posiadać otwór w dnie,

– inne pojemniki - wystarczająco duże, aby przenieść całkowicie próbki gleby; szklane

słoje, plastikowe pojemniki po żywności z wieczkiem lub inne pojemniki do
przechowywania próbki gleby podczas suszenia w suszarce,

– świder holenderski dla gleb kombinowanych.
Świder holenderski (lub Edelmana) dla gleb kombinowanych, z końcówką (głowa)
o minimalnej średnicy 7 cm i długości 18 cm. Zestaw (głowa i trzonek) powinien mieć
długość przynajmniej 120 cm tak, żeby możliwe było wykopanie otworu do głębokości 1 m.
Powinna to być jednolita konstrukcja.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

– świder holenderski dla gleb piaszczystych
Świder do gleb piaszczystych z głową o minimalnej średnicy 7 cm i długości 18 cm. Zestaw
(głowa i trzonek) powinien mieć długość przynajmniej 120 cm tak, żeby możliwe było
wykopanie otworu do głębokości 1m. Powinna to być jednolita konstrukcja.
– świder Bucketa
Świder Bucketa (lub rzeczny) dla ciężkich i kruchych gleb z końcówką (głowa) o minimalnej
średnicy 7 cm i długości 18 cm. Zestaw (głowa i trzonek) powinien mieć długość 120 cm, tak
żeby możliwe było wykopanie otworu do głębokości 1 m. Powinna to być jednolita
konstrukcja.
– świder do torfu
Świder dla gleb torfowych z końcówką (głowa) o minimalnej średnicy 7 cm i długości 18 cm.
Zestaw (głowa i trzonek) powinien mieć długość 120 cm tak, żeby możliwe było wykopanie
otworu do głębokości 1 m. Powinna to być jednolita konstrukcja.
9. Temperatura gleby
– termometr glebowy
Sonda z nierdzewnej stali o długości od 11 cm do 20 cm, odporna konstrukcja tarczowa lub
cyfrowy termometr o zasięgu od -10 do 50

C i dokładności 1% pełnej skali (ponad

zasięgiem nie większym niż 200

C. Czujnik powinien umożliwiać stały odczyt

w izotermicznej kąpieli po upływie czasu mniejszego niż 60 sekund. Czujnik powinien mieć
procedury kalibracyjne i określoną jasno dokładność. Termometry tarczowe muszą posiadać
zabezpieczenie zamgleniowe i być przykryte nietłukącym się szkłem lub plastikiem.
Podziałka skali co 1,0

C i 0,1

C są kolejno preferowane dla tarczowych i cyfrowych

termometrów.

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie sprzęty wykorzystywane są podczas pobierania prób gleby w terenie?
2. Jaka aparatura jest niezbędna do określenia gęstości objętościowej gleby?
3. Jaki sprzęt wykorzystywany jest w badaniach laboratoryjnych gleby?
4. Jakie badanie gleby można wykonać areometrem?
5. Do badania jakich właściwości gleby używane jest sito?
6. Do badania jakich właściwości służy pHmetr?
7. W jakich pojemnikach przechowuje się próby gleby?
8. Do czego w badaniach gleby służy suszarka?
9. Do czego w badaniach gleby służy termometr glebowy?

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wymień podstawową aparaturę używaną w badaniach laboratoryjnych gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z listą aparatury wykorzystywanej przy badaniach gleby,
2) zanotować nazwę sprzętu oraz do czego jest wykorzystywany.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

lista przyrządów do pobierania gleby,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Wskaż sprzęt używany przy pobieraniu próbek gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje o przyrządach używanych do

pobierania prób gleby,

2) obejrzeć przyrządy w pracowni,
3) narysować potrzebne przyrządy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– lista aparatury badawczej,
– aparatura w wyposażeniu pracowni (szpadle, pobieraki, cylinderki, naczynia z

nakrywkami, torebki foliowe),

– literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

4.9.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie

Czy potrafisz:
1) wyjaśnić co to jest pHmetr?
2) wskazać do badań jakich właściwości gleb używa się sita?
3) wskazać zastosowanie areometru?
4) wymienić podstawowe sprzęty używane w badaniach

właściwości gleby?

5) odpowiedzieć, do badań jakich właściwości gleby używana jest

suszarka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10. Oznaczanie struktury, cech fizycznych i chemicznych gleby

4.10.1. Materiał nauczania

Oznaczanie struktury gleby – polega na określeniu jej składu mechaniczno-

granulometrycznego – czyli zawartości cząstek mineralnych powstałych z rozkruszenia
i zwietrzenia skały macierzystej. Są to minerały krzemianowe, bezkrzemianowe i ilaste. Mogą
mieć one różne wielkości. W Polsce obowiązuje podział materiału glebowego pod kątem
wielkości cząstek ustalony przez Komisję Klasyfikacji i Nomenklatury Gleb Polskiego
Towarzystwa Geologicznego, według którego wyróżniamy dwie grupy granulometryczne:
– części szkieletowe – to minerały o średnicy cząstek większej niż 1 mm,
– części ziemiste - o średnicy mniejszej niż 1 mm.

Na podstawie średnic cząstek glebowych wyróżnia się frakcje granulometryczne.

Oznaczanie struktury gleby, jej cech fizycznych i chemicznych odbywa się na podstawie
wykonanej odkrywki i pobrania próbki glebowej. Mając próbkę glebową, możemy przystąpić
do kolejnych analiz. Jedną z metod określania składu granulometrycznego jest analiza sitowa
(opisana w dziale Metody badań gleby).

Oznaczanie cech fizycznych gleb to określanie:

– składu granulometrycznego gleby,
– gęstości (ciężaru) gleby – określenie gęstości wymaga pobrania próbek glebowych

z zachowaniem naturalnej struktury, wysuszenia ich, a następnie zważenia i obliczenia
stosunku masy do objętości,

– zwięzłości gleby,
– porowatości gleby,
– plastyczności gleby,
– przylepności gleby,
– pęcznienia i kurczenia się gleby,
– właściwości wodnych gleby,
– właściwości cieplnych.

Gęstość gleby jest to stosunek masy stałej fazy gleby (wysuszonej w temperaturze

105

C) do jej objętości (bez przestrzeni powietrznych).

Zwięzłość – siła, z jaką cząsteczki glebowe są ze sobą spojone. Zwięzłość gleby

poprawiają występujące w niej związki koloidalne. Zwięzłość gleby określa się na podstawie
gęstości gleby,

Tabela 4. Zwięzłość gleby (Myślińska E.: Laboratoryjne badania gruntów. PWN, Warszawa 1998)

Gęstość w g/cm

Zwięzłość gleby

< 0,9
0,9 – 1,1
1,1 – 1,3
1,3 – 1,5
1,5 – 1,7
1,7 – 1,9
1,9 – 2,1

Bardzo pulchna
Pulchna
Normalnie zwięzła
Słabo zbita
Zbita
Silnie zbita
Bardzo silnie zbita

Porowatość – suma wszystkich wolnych przestrzeni przypadających na określoną

jednostkę objętości gleby. Porowatość gleby zależy od jej struktury, składu mechanicznego,
wilgotności, temperatury, działalności korzeni i zwierząt glebowych. Największą porowatość
do 85% wykazują gleby torfowe, najmniejszą zaś gleby ilaste. Przeciętna porowatość wynosi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

około 50% objętości gleby. Zmniejsza się wraz z głębokością,

Plastyczność – jest to podatność gleby będącej w stanie wilgotnym do formowania

w różne kształty. Zależy ona od wymiarów cząsteczek. Gleby cięższe – gliniaste i ilaste są
bardziej plastyczne niż pylaste. Plastyczność gleby ocenia się poprzez próby jej formowania,

Przylepność – to zdolność przylegania gleby do różnych przedmiotów. Nie jest to

pożądana cecha – powoduje zwiększenie oporu podczas obróbki gleby i zużycie większej
ilości energii. Lepkość zależy od wilgotności i składu mechanicznego gleby. Przylepność gleb
ocenia się poprzez sprawdzanie przylegania gleby do przedmiotów. Gleby gliniaste przylegają
do przedmiotów drewnianych, a gleby piaszczyste do żelaza,

Pęcznienie i kurczenie się – występuje w glebach bogatych w związki koloidalne.

Pęcznienie to zwiększanie objętości gleby przy nawilgotnieniu, kurczenie się to tracenie
objętości przy wysuszaniu. Oznaczamy te dwie właściwości gleb na podstawie doświadczeń
nawadniania i suszenia próbek gleb;

Właściwości wodne – to woda i roztwory glebowe wchodzące w skład gleby. Jest to

woda wolna, woda kapilarna, woda błonkowata, woda higroskopowa, woda molekularna, para
wodna. Woda glebowa zawiera sole oraz powietrze i związki organiczne, jest roztworem
glebowym, z którego rośliny czerpią składniki odżywcze i mineralne.

Tabela 5. Właściwości wodne gleby (Łopata K. Rudnik E.: Tajemnice gleby – Chroń swoje środowisko. WSiP,
Warszawa 1997)

Rodzaj gleby

Cechy charakterystyczne gleby

Gleba sucha

Sucha, przy rozcieraniu ulega rozpyleniu

Gleba słabo wilgotna

Nieco wilgotna, przy rozcieraniu nie ulega rozpyleniu, nie
rozmazuje się w palcach, bibuła przemaka dopiero przy ściśnięciu

Gleba wilgotna

Bibuła przyłożona do gleby natychmiast chłonie wodę

Gleba mokra

Przy ściskaniu gleby woda przecieka między palcami

Właściwości cieplne – to pojemność cieplna. Przewodnictwo i wypromieniowanie ciepła

z gleby. Intensywność nagrzewania gleby i szybkość utraty ciepła związane są z jej barwą
i wilgotnością.

Oznaczanie cech chemicznych gleb to określanie:

– zawartości substancji organicznych w glebie,
– zawartości węgla organicznego utlenianego, zawartości próchnicy w glebie,
– zawartości azotu w glebie,
– odczynu (pH) gleby,
– zdolności sorpcyjnych gleby.

Zawartość substancji organicznych w glebie – w glebach prawidłowo wykorzystywanych

panuje równowaga między rozkładem substancji organicznej a powstawaniem próchnicy.
Jeżeli takiej równowagi nie ma oznacza to, że w glebie toczą się procesy, tj. zakwaszenie,
akumulacja substancji toksycznych. Zawartość substancji organicznych może wahać się od
kilku do kilkunastu i więcej procent.

Zawartość węgla organicznego utlenianego, zawartość próchnicy – jest miarą ilości

substancji organicznej w glebie oraz wskaźnikiem stopnia humifikacji. Ilość węgla
organicznego w warstwie ornej gleb Polski waha się od 1 do 2 %, w czarnoziemach, madach
i rędzinach 1–3%, w glebach leśnych 10–40 %. Na podstawie zawartości węgla w glebie
oznacza się ilość próchnicy. Jest to 58%, taka jest zawartość węgla w substancji
próchnicowej.

Zawartość azotu – to obecność w glebie azotu organicznego (w substancjach

organicznych w glebie) oraz różnych związków azotu mineralnego.
Wskaźnikiem obecności azotu mogą być rośliny na przykład pokrzywa zwyczajna,
gwiazdnica i szczyr roczny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odczyn (pH) gleby – to odczyn środowiska glebowego określający aktywność

biologiczną gleby, czyli warunki bytowania roślin, mikroorganizmów i fauny glebowej.

Zdolności sorpcyjne gleby – to właściwość polegająca na pochłanianiu i zatrzymywaniu

przez koloidy (rozłożone cząstki skał, resztek roślinnych i zwierzęcych występujących
w glebie) różnych cennych związków i poszczególnych składników wchodzących w skład
soli rozpuszczonych w wodzie glebowej. W szczególności zdolność tą posiada próchnica
glebowa. Od pojemności sorpcyjnej gleby zależy jej odporność na degradację. Właściwości
sorpcyjne chronią składniki pokarmowe: potas, wapń, magnez, grupę amonową przed
wypłukiwaniem z gleb i regulują odczyn. Neutralizują też dostające się do gleby substancje
szkodliwe.

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są cechy fizyczne gleb?
2. Jakie elementy określają strukturę gleby?
3. Jakie są właściwości chemiczne gleb?
4. Co oznacza termin sorpcja?
5. Co to jest pH gleby?
6. Jakie właściwości gleby określamy metodą sitową?
7. Jakie są metody oceny właściwości fizycznych i chemicznych gleby?
8. Jakie właściwości gleby można ocenić na podstawie obecności na niej danych roślin?

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zbadaj cechy fizyczne gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) odsłonić profil glebowy,
2) pobrać próbę z wierzchniej warstwy profilu,
3) określić rodzaj, barwę, strukturę gleby,
4) zanotować zaobserwowane cechy,
5) po badaniu zakopać miejsce pobierania próby.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

szpadel,

−

łopata,

−

pojemnik na próbę gleby,

−

materiał dydaktyczny,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Oznacz gęstość objętościową gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zważyć wysuszoną próbę gleby,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) oznaczyć objętość próby (cm

3) podzielić masę gleby przez jej objętość,
4) zanotować wynik.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próba gleby

−

waga laboratoryjna,

−

cylinder miarowy,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Porównaj skład granulometryczny dwóch próbek gleby na podstawie analizy sitowej.
Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przesiać kolejno próbki gleby przez sito o średnicy oczek 2 mm, 0,63 mm i 0,22 mm
2) ważyć kolejne frakcje gleby pozostałe na sitach 2 mm, 0,63 mm i 0,22 mm,
3) zapisywać masę kolejnych, pozostałych na sitach frakcji,
4) porównać wyniki obu prób,
5) scharakteryzować skład granulometryczny obu prób.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dwie próby gleby,

−

sita: 2 mm, 0,63 mm, 0,22 mm,

−

waga laboratoryjna,

−

pojemniki na kolejne frakcje gleby,

−

notatnik, ołówek,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

4.10.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie
Czy potrafisz:

1) wymienić cechy fizyczne gleb?
2) wymienić cechy chemiczne gleb?
3) wskazać metody badania struktury gleby?
4) wskazać metody badania cech fizycznych gleby?
5) zdefiniować termin „porowatość”?
6) zdefiniować „gęstość gleby”?
7) zdefiniować „zwięzłość gleby”?
8) zdefiniować „plastyczność gleby”
9) zdefiniować „przylepność gleby”?

10) zdefiniować „pęcznienie gleby”?
11) wskazać gęstość gleby ornej?
12) wskazać zakres zawartości azotu w glebach ornych Polski?
13) wskazać najkorzystniejsze dla roślin pH gleby?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.11. Ocena jakości gleby

14.11.1. Materiał nauczania

Jakość lub przydatność gleby jest to zdolność do produkcji roślin, pojawiająca się dzięki

zawartości składników odżywczych, wody, powietrza i ciepła. Użytkowanie gleb oddziałuje
na ich skład oraz właściwości. Gleba może zaspokajać wymagania roślin, gdy posiada
odpowiednią strukturę oraz właściwości chemiczne, fizyczne i fizykochemiczne.
Cechy decydujące o jakości gleb:
– struktura gleby – czyli kształt, jaki przybiera ona zgodnie z jej chemicznymi i fizycznymi

właściwościami. Najkorzystniejszą dla rozwoju roślin jest struktura gruzełkowata,
a dokładnie ziarnisto – gruzełkowata. Stwarza ona najkorzystniejsze warunki dzięki
zatrzymywaniu wody w wąskich kanalikach, wypełnieniu przestrzeni powietrzem, dobrej
pojemności wodnej. Nadmiar wody opadowej szybko w nią wsiąka, co powoduje szybkie
ogrzewanie gleby. Struktura ta sprzyja rozwojowi pożytecznych mikroorganizmów
i tworzeniu się próchnicy,

– zdolności sorpcyjne gleby – dzięki tym zdolnościom – składniki takie jak: potas, wapń,

magnez czy grupy amonowe się są wypłukiwane z gleby i regulują jej odczyn,
neutralizując jednocześnie dostające się do gleby substancje szkodliwe,

– skład mechaniczny (granulometryczny) gleby,
– odczyn (zakwaszenie). Zarówno środowisko o odczynie bardzo kwaśnym, jak i silnie

zasadowym nie są korzystne dla większości roślin i organizmów glebowych,

– zasobność w makro i mikroelementy jako składniki pokarmowe roślin,
– zawartość substancji organicznej (próchnicy),
– zawartość pierwiastków toksycznych (metali ciężkich),
– właściwości biochemiczne i mikrobiologiczne.

Znajomość zawartości w glebach zarówno składników (pierwiastków przyswajalnych)

pokarmowych jak i metali ciężkich oraz ich zakwaszenia stała się podstawowym wymogiem
i koniecznym warunkiem utrzymania równowagi ekologicznej, prawidłowej produkcji
roślinnej i zwierzęcej, uzyskiwania „zdrowej” żywności oraz utrzymania środowiska
glebowego w stanie zabezpieczającym potrzeby ludzi i zwierząt.

Oceniając przydatność użytkową gleb, należy zwrócić uwagę na kategorie użytkowe
gleb.

Do najważniejszych kategorii zaliczamy:
– gleby orne (gleby uprawne) – odznaczają się dużym dynamizmem procesów

glebotwórczych, dzięki uprawie, nawożeniu i nawadnianiu. W glebach tych następuje
intensywniejszy rozkład substancji mineralnych i organicznych,

– gleby darniowe (łąkowo-pastwiskowe),
– gleby leśne,
– grunty pod wodami.

Jakość gleby ocenia również bonitacja. Bonitacja gleb ornych oparta jest na badaniach

terenowych odkrywek glebowych i określania ich właściwości.

Gleby orne klasyfikuje się według sześciu klas bonitacyjnych:

Klasa I

– gleby orne najlepsze

Klasa II

– gleby orne bardzo dobre

Klasa III a

– gleby orne dobre

Klasa III b

– gleby orne średnio dobre

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Klasa IV a

– gleby orne średniej jakości – lepsze

Klasa IV b – gleby orne średniej jakości – gorsze
Klasa V

– gleby orne słabe

Klasa VI

– gleby orne najsłabsze

Klasa VI Rz – gleby pod zalesienia

4.11.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest jakość gleby?
2. Jakie są najważniejsze czynniki wpływające na jakość gleb?
3. Co to jest zdolność sorpcyjna gleby?
4. Czym jest skład granulometryczny gleby?
5. Jaki odczyn gleby jest najkorzystniejszy dla roślin i organizmów glebowych?

6. Co decyduje o zakwalifikowaniu gleby do klasy bonitacyjnej?
7. Którą klasę bonitacyjną mają gleby przeznaczone do zalesienia?
8. Jakie zabiegi poprawiają jakość gleby?

4.11.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj oceny jakości gleby na podstawie wyników badań.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z cechami decydującymi o jakości gleby,
2) zapoznać się z przedstawionymi przez nauczyciela wynikami badań gleby,
3) ocenić wyniki badań pod względem: struktury gleby, zdolności sorpcyjnych, składu

mechanicznego, odczynu, zasobności w mikro – i makroelementy, zawartości substancji
organicznej badanej gleby,

4) dokonać oceny jakości gleby.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– wyniki badań jakości gleby,
– materiał dydaktyczny,
– literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Oceń wartość pokarmową gleby na podstawie różnorodności gatunków roślin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) na wskazanym przez nauczyciela terenie wyznaczyć powierzchnię równą 1m

2) zapisać liczbę gatunków roślin występujących na badanym terenie,
3) oznaczyć gatunek dominujący,
4) porównać wynik z wynikami kolegów,
5) sformułować wniosek dotyczący wartości pokarmowej badanej gleby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kolorowy sznurek,

−

miarka,

−

lupa,

−

notatnik, ołówek,

−

klucz do oznaczania roślin,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

−

materiały dydaktyczne.

4.11.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie

Czy potrafisz:
1) zdefiniować termin „jakość gleb”?
2) zdefiniować termin „struktura gleby”?
3) określić zdolność sorpcyjną gleby?
4) wymienić najistotniejsze elementy mające wpływ na ocenę

przydatności gleby?

5) scharakteryzować elementy mające wpływ na ocenę
przydatności gleby?
6) wymienić klasy bonitacyjne gleb?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.12. Metody opracowywania wyników badań gleb

4.12.1. Materiał nauczania

Wyniki badań gleb opracowuje się zapisując je w odpowiednich arkuszach lub ankietach.

Na przykład:

Arkusz danych roboczych charakterystyki gleby

Metryka

Nazwa miejsca:____________________________
Numer:________________________
Nachylenie terenu: ________________________
Metoda (wybierz jedną)z dołka lub z powierzchni ________________
Świder _________________
Istniejący odkryty profil glebowy ____________________
Inne cechy miejsca:________________________________

Tabela wyników

Poziom (lite

lub

nume

Górn

a grani

pozi

omu (cm

)

Doln

a gra

nica

pozi

omu (cm

)

Wilgotn

ość

(mokra,

wilgotn

a, su

cha)

Kolor domi

nuj

ący

(ko

d z

kat

alo

kolo

ró

Kolor drugo

ędn

(ko

d z

kat

alo

kolo

ró

Struktu

ra (ty

ons

yst

(lu

źn

zbita, bardzo zbita)

Teks

tura, s

kł

gran

ulom

etryczny

(na

Kamienie (brak,

kilka, wiele

)

Korzenie (bra

kilka,wiel

ęgl

y (b

niewi

elka ilo

ść

ża ilo

ść

)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Arkusz danych roboczych pH gleby

Data zebrania prób:__________Miejsce:__________________________________________
Metoda badania pH (zaznacz jedną):_____papierkiem lakmusowym ______pHpenem
_____pHmetrem
Numer poziomu: ________Głębokość poziomu: górna granica poziomu _____cm
dolna granica poziomu _____cm
_______________________________________________________________________________
Próbka numer 1 Próbka numer 2 Próbka numer 3

A. pH wody przed dodaniem

A. wody przed dodaniem A. wody przed dodaniem

gleby:_____

B. pH gleby oraz mieszaniny:_____ B. pH gleby oraz mieszaniny: _____B. pH gleby oraz mieszaniny:_____
_______________________________________________________________________________________
Numer poziomu:________

Głębokość poziomu: górna granica poziomu _____cm
Dolna granica poziomu _____cm

3. Tabela wyników badań pH gleby

Nr próby

pH według pasków
wskaźnikowych

pH według pehametru

Zapisane w arkuszach dane służą do analizy i wnioskowania. Laboratoria badające gleby

posiadają standaryzowane arkusze danych roboczych. Każdy arkusz danych powinien
zawierać metryczkę i tabelę wyników, miejsce na uwagi i komentarz.

4.12.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są metody zapisywania wyników badań?
2. Jakie dane zawiera metryczka arkusza roboczej charakterystyki gleb?
3. Jak sporządzić tabelę wyników?

4.12.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opracuj arkusz danych roboczych charakterystyki profilu glebowego.

Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z cechami profilu glebowego,
2) wynotować te cechy,
3) wykonać metryczkę arkusza danych,
4) opracować tabelę cech dla poszczególnych poziomów profilu glebowego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

schemat profilu glebowego,

−

notes,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Uszereguj cechy fizyczne i chemiczne gleby w arkuszu danych roboczych.

Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje o cechach chemicznych i fizycznych

gleby,

2) wynotować te cechy,
3) skonstruować tabelę wyników dla określenia tych cech.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Przedstaw wyniki badania zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi.

Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wyszukać w roczniku statystycznym wyniki skażenia gleb,
2) opracować arkusz danych roboczych (metryczka i tabela).

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

4.12.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie

Czy potrafisz:
1) wyjaśnić zasady konstruowania metryczki arkusza danych?
2) wyjaśnić zasady konstruowania tabeli wyników?
3) wymienić metody badań gleby?
4) wymienić nazwy miejsc badania gleby?
5) wymienić narzędzia do pobierania próbek gleby?
6) wymienić podstawowy sprzęt laboratoryjny do badania gleb?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.13. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy podczas pobierania

prób i badania gleby

4.13.1. Materiał nauczania

Bezpieczne przeprowadzanie doświadczeń i badań wymaga przestrzegania

obowiązujących przepisów. W Polsce podstawowym aktem prawnym regulującym
wymagania odnośnie bezpieczeństwa i higieny pracy jest Kodeks Pracy (ustawa z dnia
26.06.1974 r.). Rozporządzenie z dnia 20 kwietnia 2005 r. Ministra Zdrowia (Dz. U. Nr 73,
poz. 645) w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku
pracy regulują zasady kontroli substancji niebezpiecznych dla zdrowia nakładając szczególne
wymagania, co do postępowania w trakcie używania jakichkolwiek odczynników
chemicznych lub biologicznych. Dotyczy to również kontroli nad substancjami
niebezpiecznymi i rakotwórczymi oraz odczynnikami biologicznymi, zawierającymi
drobnoustroje chorobotwórcze.

Rys. 4 Oznaczenia substancji chemicznych (Baranowicz W.: Wytyczne w zakresie ochrony przeciwpożarowej
oraz wzór instrukcji bezpieczeństwa pożarowego dla obiektów szkół. MEN, Warszawa 1997)

Podstawowe przepisy podczas pobierania prób gleby:

– przed podjęciem pobierania próby należy upewnić się czy dobrze zrozumiane zostały

założenia pracy w terenie, potencjalne źródła zagrożenia oraz sposoby im zapobiegania,

– praca w terenie musi być dokładnie zaplanowana, przygotowane i omówione kolejne

punkty wykonywanych prac,

– przed wyruszeniem na badania terenowe należy sporządzić listę niezbędnego sprzętu,
– w teren należy zabrać apteczkę pierwszej pomocy. Przynajmniej dwoje uczestników musi

być przeszkolonych w zakresie udzielania pierwszej pomocy,

– nigdy nie należy pracować w pojedynkę, bez pozwolenia osób prowadzących zajęcia,
– grupa terenowa powinna być wyposażona w mapę i kompas – powinna też umieć się

nimi posługiwać,

– należy prowadzić badania w odzieży ochronnej,
– posługując się narzędziami do pobierania próbek gleby, należy zachować najwyższą

ostrożność,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

– nigdy nie należy kopać głębiej niż na głębokość równą wysokości osoby kopiącej. Ściany

głębszego wykopu należy zabezpieczyć taśmą wokół wykopu,

– po pobraniu próbek gleby miejsce pracy należy pozostawić w stanie sprzed rozpoczęcia

prac,

– w terenie należy unikać ryzyka wywołania pożaru, szczególnie podczas prac w lesie, na

piaszczystych wydmach lub wrzosowisku,

– nie wolno hałasować i zakłócać spokoju zwierząt dzikich i hodowlanych,
– wyruszając na zajęcia w terenie, należy poinformować dokładnie o czasie trwania,

i miejscu prac,

– należy uzyskać pozwolenie na wykonanie odkrywki glebowej.

Podstawowe przepisy podczas pracy w laboratorium:

– wszyscy powinni wiedzieć, co należy robić w przypadku pożaru. Należy znać drogi

ewakuacji, wiedzieć, jak wszcząć alarm oraz gdzie należy się gromadzić w celu
opuszczenia budynku, pamiętając, że najważniejsze jest bezpieczeństwo ludzi. Nigdy nie
należy przystępować do gaszenia ognia, nie mając pewności, że jest to bezpieczne,

– we wszystkich laboratoriach znajdują się ogłoszenia, gdzie znajduje się apteczka

pierwszej pomocy i z kim należy skontaktować się w razie wypadku lub
niebezpieczeństwa. Należy informować nauczyciela o każdym wypadku przy pracy,

– podczas pobytu w laboratorium należy nosić odzież ochronną. Jeżeli występuje

zagrożenie dla oczu także okulary ochronne,

– w laboratorium obowiązuje zakaz spożywania posiłków i napojów oraz bezwzględny

zakaz palenia,

– przebywający w laboratorium nie mogą być pod wpływem alkoholu i narkotyków,
– korzystając z pipety, nigdy nie powinno się napełniać jej ustami. Należy korzystać

z przyrządów służących do tego celu,

– należy zachować szczególną ostrożność przy użyciu naczyń i przyrządów szklanych,
– zawsze należy używać minimalnej ilości niebezpiecznej substancji,
– każdy powinien zapoznać się ze znakami ostrzegawczymi o zagrożeniach chemicznych,
– powinno się pracować starannie i w sposób rozsądny, zawsze pamiętając o grożącym

niebezpieczeństwie,

– po każdym ćwiczeniu należy starannie uporządkować swoje stanowisko pracy.

4.13.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie dokumenty regulują wymagania odnośnie bezpieczeństwa i higieny pracy?
2. Co oznacza skrót bhp?
3. Jakich podstawowych zasad bezpieczeństwa należy przestrzegać przy przeprowadzaniu

badań terenowych?

4. Jakie podstawowe zasady bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązują podczas zajęć

w laboratorium?

5. Które z przepisów bhp uważasz za najistotniejsze dla bezpieczeństwa prac w terenie,

a jakie podczas pracy w laboratorium?

6. Które z przepisów bhp są twoim zdaniem najczęściej łamane przez wykonujących prace

w terenie i laboratorium?

4.13.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ akty prawne, mówiące o BHP dotyczące pracy w laboratorium podczas badań
gleb.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

[

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznaj się z aktami prawnymi dotyczącymi przepisów bhp,
2) wybierz akty prawne dotyczące pracy w laboratorium,
3) podaj nazwy tych aktów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

akty prawne dotyczące przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Do oznaczeń substancji niebezpiecznych, dopasuj odpowiednie podpisy

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałami dotyczącymi oznaczeń substancji chemicznych,
2) dopasować do rysunków odpowiednie podpisy,
3) przedstawić rezultat pracy kolegom i nauczycielowi.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

−

plansze z oznaczeniami substancji chemicznych

−

kartki z podpisami do plansz.

Ćwiczenie 3

Wybierz najważniejsze zasady bezpieczeństwa podczas pobierania prób gleby. Uzasadnij

Wasz wybór.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wyszukać w literaturze informacji o zasadach bezpieczeństwa podczas prac terenowych,
2) omówić z kolegami poszczególne przepisy,
3) spośród wszystkich przepisów wybrać najistotniejsze,
4) uzasadnić wybór.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

akty prawne regulujące zasady bezpieczeństwa i higieny pracy,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

4.13.4. Sprawdzian postępów

Tak Nie

Czy potrafisz:
1) wyjaśnić pojęcie bhp?
2) wyjaśnić znaczenie symboli substancji chemicznych?
3) określić, jakie są zasady bezpieczeństwa podczas pobierania próbek
gleby?
4) wymienić najważniejsze zasady bezpieczeństwa podczas prac
w laboratorium?
5) wymienić akty prawne dotyczące przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy?
6) wymienić zasady bhp?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 9 pytań. Do każdego pytania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko

jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi stawiając w odpowiedniej

rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 30 min.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zestaw zadań testowych

1. Czynniki glebotwórcze kształtujące glebę to:

a) klimat, pH, bonitacja,

b) wietrzenie, urodzajność, geologia,

c) wietrzenie, żyzność, geologia,

d) sorpcja, żyzność, humifikacja.

2. Podstawowe procesy glebotwórcze to:

a) proces inicjalny, wymywania, bielicowania, brunatnienia,

b) proces bonitacji, oglejenia, murszenia, klasyfikacji,

c) proces aluwialny, iluwialny, glebowy, wymywania,

d) proces inicjalny, mineralizacji, systematyzacji, sorpcji.

3. Procesy rozkładu i przeobrażania substancji organicznej zachodzące w glebie to:

a) mineralizacja, humifikacja, torfienie, murszenie, zwęglanie,

b) karbonizacja, sorpcja, humifikacja, zwęglanie, glejenie,

c) wymywanie, torfienie, murszenie, zwęglanie, kondensacja,

d) mineralizacja, humifikacja, sorpcja, murszenie, zwęglanie.

4. Najkorzystniejszą strukturą gleby dla rozwoju roślin jest:

a) gąbczasta,
b) ziarnista,

c) gruzełkowata,
d) proszkowa.

5. Pozytywne zabiegi wpływające na żyzność gleby to:

a) nawadnianie, nawożenie,
b) osuszanie, wycinanie lasów,

c) wypalanie traw, nawadnianie,

d) wypalanie, nawożenie.

6. Klasa bonitacyjna określająca gleby orne dobre to:

a) klasa I,

b) klasa II,

c) klasa III a,

d) klasa III b.

7. Podstawowe poziomy profilu glebowego to:

a) poziom ściółki, próchnicy, wody gruntowej,

b) poziom akumulacyjny, iluwialny, glejowy,

c) poziom bagienny, skały macierzystej, bonitacji,

d) wymywania, wymycia, zraszania.

8. Celem wykonania profilu glebowego jest:

a) pobranie prób gleby do badań,
b) określenie pH gleby,

c) określenie sorpcji,

d) wykrycie zanieczyszczeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Analiza sitowa gleby określa:

a) pH gleby,

b) skład granulometryczny gleby,

c) sorpcję gleby,

d) plastyczność gleby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.....................................................................................................

Badanie gleb

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź Punkty

1 a b c d

2 a b c d

3 a b c d

4 a b c d

5 a b c d

6 a b c d

7 a b c d

8 a b c d

9 a b c d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Baranowicz W.: Wytyczne w zakresie ochrony przeciwpożarowej oraz wzór instrukcji

bezpieczeństwa pożarowego dla obiektów szkół. MEN, Warszawa 1997

2. Grochowicz E., Korytkowski J.: Ochrona gleb. WSiP, Warszawa 1997
3. Hansen A.: Bezpieczeństwo i higiena pracy. WSiP, Warszawa 1998
4. Jerzak M.: Bezpieczeństwo i higiena pracy w budownictwie. PWN, Warszawa1980
5. Jones A., Duck R., Reed R., Weyers J.: Nauki o środowisku. Ćwiczenia praktyczne.

PWN, Warszawa 2002

6. Karczun Zb., Indeka.: Ochrona środowiska. Aries, Warszawa 1999
7. Kozak D., Chmiel B., Nieko J.: Ochrona środowiska. Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001
8. Łopata K., Rudnik E.: Tajemnice gleby – Chroń swoje środowisko. WSiP, Warszawa

1997

9. Miłaszewski R.: Interdyscyplinarne podstawy ochrony środowiska przyrodniczego.

Ossolineum, Wrocław 1993

10. Myślińska E.: Laboratoryjne badania gruntów. PWN, Warszawa 1998
11. Pawelczyk-Szpilowa Ekologia.: Biologia i Ekologia. Wydawnictwo Politechniki

Wrocławskiej, 1999

12. Pyłka-Gutowska E.: Ekologia z ochroną środowiska. Wydawnictwo Oświatowe,

Warszawa 1999

13. Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce 2004, BIP, www.bip.gov.pl
14. Stępczak K.: Ochrona i kształtowanie środowiska, WSiP, Warszawa 1995
15. Umiński T.: Ekologia, Środowisko, Przyroda. WSiP, Warszawa 1995
16. Wiśniewski H., Kowalewski G.: Ekologia z ochroną i kształtowaniem środowiska.

AGHEN, Warszawa 2000

17. Wróbel J.: Ochrona przyrody w Polsce. Wydawnictwo Ministerstwa Środowiska,

Warszawa 2000

Czasopisma specjalistyczne: Przyroda Polska

Akty prawne dotyczące ochrony środowiska w Polsce:
– Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62, poz. 627),
– Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. Nr 121, poz.

1266 z późn. zm.),

– Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów

jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165, poz. 1359).

Internet: www.mos.gov.pl, www.bip.gov.pl

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
badania operacyjne 3 id 76767 Nieznany (2)
24 Badanie czwornikow id 30562 Nieznany
badania spoleczne id 76697 Nieznany
Badania Marketingowe id 76354 Nieznany
Badania laboratoryjne id 76309 Nieznany
analiza i badanie rynku id 6045 Nieznany (2)
5 Badanie funkcji id 39644 Nieznany (2)
badania operacyjne 1 id 76766 Nieznany
Badanie przedmiotowe id 77693 Nieznany (2)
badania operacyjne 9 id 76768 Nieznany
Badania mikrotwardosci id 76478 Nieznany (2)
badanie twardosci id 78000 Nieznany
21 badanie wentylatora id 53079 Nieznany (2)
Badania narzedzia id 76492 Nieznany (2)
badania fizykalne 4 id 76252 Nieznany (2)
Badania operacyjne id 76520 Nieznany (2)
Badanie gwintu id 77152 Nieznany
Badanie multimetru id 77335 Nieznany
badania elastooptyczne id 76228 Nieznany (2)

więcej podobnych podstron