Teresa Dobrzyńska „Tekst. Próba syntezy”

:



tekst

:

¶ obejmuje wyłącznie wypowiedzi całościowe (określona sekwencja zdań jest skończonym wyrazem intencji

komunikacyjnej mówiącego, przez odbiorcę wypowiedzi rozpoznawana jest jako pełny komunikat),

¶ jego części składowe podlegają określonemu uporządkowaniu,
¶ uznanie ciągu językowego za tekst jest uwarunkowane rozpoznaniem jego granic,
¶ cechuje się swoistą konstrukcją czynników podmiotowych wypowiedzi – nadawca nie jest tożsamy z osobą autora,

lecz stanowi pewien konstrukt, poznawalny jedynie poprzez zachowania językowe wpisane w ramy pojedynczej
wypowiedzi i poddany różnym konwencjom; partnerem nadawcy nie jest konkretny odbiorca – czytelnik utworu,
lecz pewien twór abstrakcyjny zaprogramowany wewnątrz dzieła literackiego – odbiorca wirtualny; utwór ustala
relację uczestników komunikacji, zarysowuje niezbędny do porozumienia horyzont wspólnej wiedzy, która nie
może się opierać na czynnikach sytuacyjnych,

¶ jest stworzony jako spójny w intencji autora, a jego niespójność jest chwytem literackim; czytelnik ma za zadanie

uchwycić spójność tematyczną w oparciu o sygnały,



spójność

:

↬ sieć nawiązań gramatycznych i semantycznych sprawiających, że znaczenie poszczególnych elementów

językowych ulega modyfikacji, uzupełnieniu pod wpływem znaczeń elementów skorelowanych,

↬ taka właściwość, która sprawia, że rozumiejący tekst odbiorca ujmuje go jako wypowiedź jednego nadawcy do

jednego odbiorcy o jednym przedmiocie (Mayenowa) – zgodność głównych wskaźników referencji zawartych w
treści kolejnych zdań,

↬

spójność linearna (kohezja)

:

 własność sekwencji zdań wynikająca ze znaczenia pewnych wykładników użytych do zespalania kolejnych

elementów zdaniowych w tekście,

 znajduje wyraz na płaszczyźnie semantycznej tekstu,
 jest własnością stopniowalną, różnym tekstom przysługuje w stopniu niejednakowym,


„mocna” definicja tekstu

– tekstem jest jedynie spójny ciąg zdań, o wyraźnie leksykalnych wykładnikach

spójności;

↬ spójność jako warunek rozpoznawania całości komunikacyjnych (granice tekstu – te miejsca w potoku

zdań, gdzie zanika spójność, a więc gdzie brak leksykalnych wykładników zespolenia),

↬ Halliday, Hasan,
↬

tekstura

– siatka nawiązań łączących elementy tekstu w spójną całość,

↬

spójność jako cecha treści wypowiedzi (koherencja)

:

o

manifestuje się w interpretacji zdań w poszczególnych aktach komunikacji,

o

sprawia, że treść kolejnych wypowiedzeń traktowana jest jako niesprzeczna wobec informacji przekazanej w
zdaniach poprzednich,

o

wykorzystuje w szerokim zakresie czynniki pozatekstowe, sytuacyjne,

o

ostateczne spełnienie uzyskuje na płaszczyźnie pragmatycznej,

o

ma pozycję nadrzędną w stosunku do kohezji (tekst może zostać zintegrowany znaczniowo mimo braku
formalnych wykładników międzyzdaniowych),

o

„słaba” (pragmatyczna) definicja tekstu

– spójność linearna nie jest koniecznym warunkiem istnienia

tekstu;

» czyni spójność (coherence) podstawowym założeniem komunikacyjnym i punktem dojścia,
» stanowisko lepiej uzasadnione i bardziej operatywne (wystarczy, że sekwencja zdań będąca tekstem

zgodnie z intencją nadawcy traktowana jest jako całość komunikacyjna, a więc z założenia podlega
zintegrowanej interpretacji; dla odbiorcy tekst jest zadaniem do spójnego odczytania – niezależnie od
tego, czy i na ile zespolone są jego elementy konstytutywne, zdania),

» Maria Renata Mayenowa, Andrzej Bogusławski,

» założenie o zamkniętym charakterze sekwencji zdań składających się na tekst (tekstem jest ciąg zdań

uznanych za całościowy komunikat),

o

bywa ujmowana w sposób:

- statyczny (gdy przedmiotem rozważań jest gotowy tekst jako wytwór aktu komunikacji),

- dynamiczny (gdy przedmiotem rozważań są procesy wytwarzania i interpretacji tekstu):



jedność tematyczna tekstu ujmowana bywa jako zamiar mówiącego, cel komunikacyjny, który chce on osiągnąć w
swojej wypowiedzi,



globalne znaczenie tekstu przejawia się w procesie jego komunikowania jako plan, aktualizowany i modyfikowany w
czasie formułowania kolejnych odcinków wypowiedzi; w toku odbioru tekstu odtwarzanie owego planu i
podporządkowywanie mu kolejnych posunięć interpretacyjnych zapewnia tekstowi koherencję treści,

↬ w procesie komunikowania poszczególnych wypowiedzi i w akcie ich interpretacji występują oba rodzaje procedur

spójnościowych,

 zdanie:

- funkcja komunikatywna,
- podział zdania:

 aktualne rozczłonkowanie zdania (perspektywa funkcjonalna zdania, struktura rematyczno-tematyczna, topic-

focus articulation, opozycja presupozycji semantycznych związanych z tematem i implikacji związanych z
orzekającą częścią zdania - asercją) – Mathesius:

punkt wyjścia wypowiedzi jądro wypowiedzi

(datum, temat, topic) (remat, novum, focus, comment)

- te elementy treści zdania, które ujęte są jako presuponowane,
czyli zakomunikowane w taki sposób, iż nie podlegają
zaprzeczeniu w wypadku negacji całego zdania

→ nieodłączny czynnik w procesie komunikacji,

→ dokonuje się ponad podziałem składniowym zdania,

→ ma charakter systemowy,

→ może stać się podstawą charakterystyki stylistycznej różnych gatunków, stylów funkcjonalnych oraz

indywidualnych sposobów kształtowania komunikatu

(taką charakterystykę dla języka rosyjskiego wykonała

Kowtunowa)

,

→ sposoby sygnalizowania aktualnej funkcji elementów zdania:

* w języku mówionym – intonacja wypowiedzi (antykadencja i kadencja, akcent),

* w języku pisanym – szyk wyrazów w zdaniu,

* operacja kontrastowania eliminacyjnego (Andrzej Bogusławski) – zestawianie treści orzekanej w

danym zdaniu z jej zaprzeczeniem (element podlegający kontrastowaniu eliminacyjnemu pełni
funkcję rematu);

temat indeks dictum tematyczne remat

- przedmiot, do którego odnosi - niepredykatywny element zdania,
się zdanie który kieruje uwagę na określony
przedmiot

wyrażenie tematyczne

→ tylko remat jest nieredukowalną częścią zdania,

→ szyk obiektywny – najpierw punkt wyjścia, a potem jądro wypowiedzi,

→ szyk subiektywny – najpierw jądro wypowiedzi, a potem punkt wyjścia; służy wyrażeniu emfazy i łączy

się z przesunięciem akcentu fazowego na początek wypowiadanego zdania lub (ogólniej) na człon
rematyczny stojący przed tematem;

→ emfaza:

◈ remat kontrastywny (uwydatniony) – wypowiadany jest z silniejszym przyciskiem, może wystąpić

zarówno w pozycji końcowej, jak i na początku zdania, mogą towarzyszyć mu zwroty uwypuklające
kontrast

(np. To Piotr..., Piotr, a nie ktoś inny...)

,

◈ temat kontrastywny (uwydatniony) – stoi zawsze na początku zdania i cechuje się silną

antykadencją, po której następuje krótka pauza; może zostać uwydatniony słownie

(np. Jeśli chodzi o

Piotra, to kupił małego fiata)

,

→ zdania egzystencjalne (zdania niepodzielne, wypowiedzenia czysto rematyczne):

◘ pozycja inicjalna w tekście

(występują np. w postaci formuł rozpoczynających baśń czy w typowych początkach

opowiadań)

, funkcja inicjowania pewnego ciągu wypowiedzi,

◘ komunikują temat tekstu i są równoznaczne z zapowiedzią: Chcę, żebyście wiedzieli, że tamatem

tych zdań będzie...,

◘ nie są zdaniami w sensie logicznym, gdyż nie zawierają wyrażenia przypisującego jakiemuś

obiektowi pewne cechy,

 wyznaczniki delimitacji tekstu:

- emiczne (należące do przestrzeni wewnętrznej),

Ҩ zdania egzystencjalne,
Ҩ występowanie nazw dominujących i substituendów (niewystępowanie wyrażeń nawiązujących do wyrażeń już

użytych lub nazw o niejasnym statusie) – zaimki nieokreślone

(np. ktoś, gdzieś, kiedyś)

, wyrażenia nieokreślone

(np. pewnego razu)

, rzeczowniki pospolite z wykładnikiem nieokreśloności,

Ҩ ciąg zdarzeń może być zdelimitowany np. narodzinami i śmiercią bohatera, przebiegiem pewnych zjawisk

przyrodniczych

(dzień – od wschodu do zachodu słońca, cztery pory roku) itp

.,



tekst emiczny

– tekst będący rezultatem kryteriów delimitacyjnych wewnątrztekstowych, immanentnych

wobec tekstu,

- etyczne (należące do przestrzeni ramowej):

Ҩ konieczność wykorzystania języka w funkcji fatycznej (nawiązanie i przerwanie kontaktu językowego) –

wypowiedzi ustne, listy, wstępy powieściowe, epilogi,

Ҩ występowanie wypowiedzi metatekstowych, których tematem jest cały tekst – komunikacja oralna

(np.

Opowiem ci pewną historię, Zaśpiewam piosenkę o...)

, tytuł (komentuje w różny sposób nazywaną całość),

Ҩ sygnały delimitacji tekstu (typ wyrażeń metatekstowych pełniący funkcję delimitacyjną w sposób

bezpośredni),

np. Uwaga, zaczynam..., I na tym koniec, Koniec, Skończona historia, Na początku tej opowieści...

,



tekst etyczny

– tekst stanowiący rezultat kryteriów delimitacyjnych zewnątrztekstowych (rozumianych w

sensie wypowiedzi metatekstowych),



rama

– strefa graniczna przeciwstawiona przestrzeni wewnętrznej, ukierunkowanej przedmiotowo,

wyznaczona wyraziście przez inicjalne i finalne wypowiedzi metatekstowe obramowujące tekst,

- delimitatory z różnych płaszczyzn tekstu nakładają się na siebie, tworząc wiązki znakowe, swoiste dla danego typu

wypowiedzi; ich wielopoziomowość sprawia, że można mówić o dublowaniu się, redundancji sygnałów,

- tekst niewyraźnie zdelimitowany nie jest jednolitym znakiem, wyraża raczej pewną potencję znakową, a w jego

odbiorze współistnieje kilka pełnoprawnych sensów integrujących, związanych z różnie wydzielanymi całościami,

- utwór literacki, w którym uchylone zostają pewne mocno utrwalone konwencje delimitacyjne, narusza zasadę

integralności tekstu, podważając w ten sposób samą istotę komunikacji literackiej,

- odbiór tekstu o rozchwianych granicach zdominowany jest przez czynniki pragmatyczne,

 mechanizmy spójności tekstu:

♠ czynniki podmiotowe,
♠ powtarzanie

mieszczące się na wszystkich poziomach tekstu, np. fonetycznym (aliteracja, rym), składniowym (paralelizm

składniowy)

,

♠ związki na płaszczyźnie sensu o charakterze czysto znaczeniowym

(wykorzystują relacje semantyczne cechujące dany

język)

i semantyczno-pragmatycznym

(wynikają z uwikłania elementów językowych w sytuację komunikacyjną, czyli kontekst

podmiotowo-przedmiotowy wypowiedzi)

,

♠ „wspólna wiedza” nadawcy i odbiorcy,
♠ argumentacja, egzemplifikacja, ilustrowanie przykładem, wyjaśnianie, prostowanie pewnych sformułowań (związki

kompozycyjne),

♠ komentarze metatekstowe

(np. Zacznę od..., Nawiasem mówiąc..., Po pierwsze... po drugie..., Z kolei zajmę się...)

, wyrażenia, w

których funkcja metatekstowa przejawia się w sposób utajony (rodzajniki i zaimki),

♠ związki o charakterze logicznym łączące treść zdań:



opowiadanie:

‣ dopełnianie treści kolejnych sądów hipotezą odbiorczą o ich następstwie czasowym,
‣ następstwo linearne zdań w tekście jest traktowane jako odwzorowanie układu wydarzeń w czasie –

obrazuje ich kolejność,



opis:

‣ ciąg zdań, w których różne rematy połączone są tym samym tematem lub odnoszą się do pewnych

tematów cząstkowych skłądających się na hipertemat (szeregowi zdań jest podporządkowany jeden
przedmiot wymieniony lub dający się wymienić, wyodrębnić),

♠ redundancja – pewien nadmiar informacji, który pojawia się dzięki zazębianiu się treści poszczególnych

wypowiedzeń (skutek tematyczno-rematycznej budowy zdania);

 wiąże się z nią problem wyrazistości (salience),

 izotopia tekstu – relacja wydarzeń referencjalnych w tekście do ich poprzedników i związana z tym sprawa rozpoznawania

odniesienia przedmiotowego elementu wypowiedzi,

 relacja izotopiczna (anaforyczna) – każde kolejne wyrażenie referencjalne wskazuje swój przedmiot odniesienia niebezpośrednio,



zasada jednoznaczności: użycie zaimka czy nazwy ogólnej jest wykluczone, gdy odsyłać mogłyby do dwóch
różnych nazw inicjalnych,



nazwa derywowana nie może być bogatsza treściowo od nazwy inicjalnej,



nazwy derywowane mogą być równe znaczeniowo nazwie inicjalnej lub wprowadzać wyrażenia uboższe
treściowo (hiperonimy),



jako nazwy derywowanej można użyć tej samej nazwy, zastąpić ją zaimkiem, użyć nazwy synonimicznej,
zastosować elipsę, użyć podstawienia motywowanego pozasemantycznie (wiedzą o świecie),

♠ konkatenacje polegające na powtarzaniu na początku każdej kolejnej strofy zakończenia strofy poprzedniej,

np. już

wyjeżdżamy od pana młodego. / Od pana młodego...

(występują w foklorze,

poza jego obrębem pełnią funkcję stylizacyjną

),

 tekst jako przedmiot badań dyscyplin naukowych:

*

retoryka, poetyka,

*

stylistyka,

*

genologia,

*

językoznawstwo,

* teoria tekstu (lingwistyka tekstu, gramatyka tekstu, składnia tekstu, analiza tekstu, nauka o tekście),

*

logika, psychologia, socjologia, antropologia, folklorystyka,

*

psycholingwistyka,

*

afazjologia,

*

socjolingwistyka, antropologia, etnografia.