Temat nr 3: Znaczenie wywiadu w badaniach
epidemiologicznych.
Zasady budowy kwestionariusza wywiadu.
Etapy planowania badania z zastosowaniem
kwestionariuszy
1. Ogólny cel badania
2. Cele szczegółowe
3. Kwestionariusz
4. Wybór populacji
5. Oszacowanie kosztów badań
6. Badania terenowe (mogą być poprzedzone
badaniami pilotażowymi)
7. Gromadzenie danych
8. Kodowanie
9. Tabulacja wyników
10. Analiza
Definicja wywiadu ogólnego
Wywiad to jedna z podstawowych
metod zbierania informacji poprzez
zadawanie pytań i uzyskiwanie odpowiedzi
na konkretny temat.
Rodzaje wywiadów
W zależności od celu badania i formy
odpowiedzi dzieli siÄ™ wywiady na:
1) ustne i pisemne
2) pojedyncze i zbiorowe
3) niestandardowy (zwykłe) i
standardowe
Różnice między diagnozą
epidemiologicznÄ… a klinicznÄ…
Zakres Diagnoza Diagnoza kliniczna
epidemiologiczna
Cel ocena stanu zdrowia ocena stanu zdrowia
populacji jednostki i leczenia
Obiekt określona populacja w chory człowiek
określonym czasie
Narzędzie wywiad standaryzowany wywiad niestandaryzowany
Ilość testów diagnostycznych ograniczona dowolna, wieloetapowa
wyszkolony ankieter (na etapach
Osoba prowadzÄ…ca lekarz (na wszystkich
pośrednich),
postępowanie diagnostyczne etapach)
lekarz i in. pracownik ochrony
zdrowia (na etapie planowania,
podsumowania
i wniosków)
Wybór metody zbierania wywiadu
Uzależniony jest od:
a) rodzaju poszukiwanych danych,
b) przydatności określonej metody
dla celów naukowych,
c) możliwości czasowych i finansowych,
d) akceptacji odpowiedniej techniki
wywiadu przez respondenta.
Wywiady zwykłe
" prowadzone są w sposób swobodny.
" Przykładem wywiadu zwykłego jest typowy wywiad lekarski
(anamnesis), w którym badający ma pełną swobodę w
zadawaniu pytań.
" Lekarz prowadzący wywiad kieruje się wcześniej określonym
celem, jakim jest postawienie diagnozy klinicznej.
" Wywiad lekarski charakteryzuje się pewną elastycznością i
indywidualnością, w zależności od stanu chorego i rodzaju
choroby.
Wywiad standaryzowany
" W diagnozowaniu naukowym najbardziej odpowiedniÄ…
formÄ… jest wywiad standaryzowany
(skategoryzowany), w którym treść, słownictwo,
kolejność i liczba pytań są z góry ściśle określone oraz
zadawane każdej badanej osobie bez względu na
okoliczności.
" Celem wywiadu standaryzowanego jest zebranie takich
danych, które będą porównywalne z danymi uzyskanymi
od innych respondentów, na ten sam temat.
Charakterystyka kwestionariusza
wywiadu standaryzowanego
" W wywiadzie standaryzowanym
narzędziem pomiaru jest kwestionariusz.
" Kwestionariusz to zestaw ściśle
określonych pytań.
Zawartość kwestionariusza
I. Dane demograficzne = pytania
metryczkowe
II. Pytania niezbędne do realizacji celu
badawczego, dotyczÄ…ce zasadniczego
problemu
Rodzaje pytań
w kwestionariuszu
1. Pytania o opinie respondenta dotyczące badanych problemów
zdrowotnych np. "Co sądzi Pan/i o dostępności badań
profilaktycznych w Poradni  Medicus ?
2. Pytania o fakty dotyczące badanych problemów np. "Czy w ciągu
ostatnich trzech lat były w Pana/i życiu okresy, kiedy kaszel uległ
nasileniu?
3. Pytania o wiedzÄ™, z
ródła informacji
4. Pytania o motywy majÄ… na celu uzyskanie informacji o pobudkach
działania, np.  Co przesądziło o tym, że zmieniła Pan/i lekarza
pierwszego kontaktu?
c.d. Rodzaje pytań
w kwestionariuszu
Zarówno pytania o opinie jak i fakty, ze
względu na swoją budowę dzieli się na pytania:
" Pytania otwarte
" Pytania zamknięte
" Pytania półotwarte
Pytania otwarte
" są to takie pytania, w których pozostawia się
respondentowi całkowitą swobodę wypowiedzi
na poruszany temat, np.
Jak ocenia Pan/i jakość usług akademickiej służby
zdrowia?"
Pytania zamknięte
" sÄ… zaopatrzone w przewidywane
z góry warianty odpowiedzi
Rodzaje pytań zamkniętych
1. Przykładem pytania o alternatywie dwuczłonowej jest np.
"Czy Pan/i pali?"
" tak;
" nie.
2. Pytania o alternatywie wieloczłonowej, tzw. kafeteria pytań,
np.:  Ile papierosów dziennie Pan/i wypala?
1) do 5 szt. na dobÄ™,
2) 6-10 szt. na dobÄ™,
3) 11-20 szt. na dobÄ™,
4) Ponad 20 szt. na dobÄ™.
Pytania kafeteryjne:
" charakterystyczną cechą pytań
kafeteryjnych jest zaprezentowanie
respondentowi co najmniej trzech możliwych
odpowiedzi.
" wszystkie warianty odpowiedzi powinny być
przewidziane.
" zakresy pojęciowe poszczególnych możliwości
nie mogą zachodzić na siebie.
W zależności od charakteru poszczególnych
wariantów kafeterii oraz wymaganego sposobu
udzielania odpowiedzi na pytania, dzieli siÄ™ je na trzy
rodzaje:
a) Pytania wielorakiego wyboru,
b) Pytania z uszeregowaniem wariantów odpowiedzi,
c) Pytania skale.
" Pytania skale, sÄ… budowane tak, by respondent
odpowiadał wyborem lub zaznaczał odpowiednie
miejsce na skali, na przykład.:
1. "Jak ocenia Pan/) Pani sprawność przyjmowania pacjentów w
przychodni kardiologicznej?":
1) bardzo dobrze,
2) dobrze,
3) dostatecznie,
4) niedostatecznie
Pytania półotwarte
Są to pytania złożone z części charakteryzującej
pytania zamknięte oraz części będącej pytaniem
otwartym np.
1. Jak ocenia Pan(i) pracÄ™ lekarzy
w Gminnym Ośrodku Zdrowia?
- pozytywnie,
- negatywnie,
- nie mam zdania.
Prosimy o uzasadnienie odpowiedzi : ...........................
 Wywiad prawidłowo zbierany przez ankietera powinien
przebiegać zgodnie z ustalonym kwestionariuszem.
1. Ankieter nie może zmieniać kolejności pytań ani ich treści.
2. W przypadku konieczności stosowania pytań dodatkowych, treść oraz
okoliczności wymagające zadania pytań powinny być z góry
określone przez prowadzącego badania oraz omówione.
3. Przy wyjaśnieniach uzupełniających ankieter powinien używać
terminologii dostosowanej do poziomu wykształcenia respondentów.
4. Wypowiedzi ankietera powinny być ograniczone
do koniecznego minimum oraz nie mogą zawierać sugestii.
 Na rzetelność pomiaru w wywiadzie prowadzonym przy
pomocy ankietera mają wpływ następujące czynniki
zależne od ankietera:
-odpowiednia powierzchowność,
-schludny wyglÄ…d,
-opanowana mimika,
-ogólna kultura ,
-umiejętność nawiązywania kontaktów międzyludzkich,
-dostosowany do sytuacji sposób bycia (niezbyt wyniosły i nie poufały) ,
-ograniczenie wypowiedzi do koniecznego minimum.
Ankieter powinien odnosić się do respondenta życzliwie oraz zachęcać go
do wypowiedzi.
Błędy w przebiegu wywiadu
I. Ze strony ankietera:
- W nawiązaniu kontaktów,
- BÅ‚Ä…d motywacji,
- Błąd w zadawaniu pytań,
- BÅ‚Ä…d rejestracji wypowiedzi.
c.d. Błędy w przebiegu wywiadu
-
Rodzaje błędów popełnianych przez ankietera
przy zadawaniu pytań:
- opuszczenie pytania,
- zadanie pytania nie dotyczÄ…cego
respondenta,
- niepotrzebne zadanie niewłaściwego
pytania dodatkowego.
c.d. Błędy w przebiegu wywiadu
" Rodzaje błędów popełnianych przez ankietera
przy zapisywaniu odpowiedzi:
- zapisanie tylko części ważnych informacji,
- niezarejestrowanie ważnych informacji
przekazanych ankieterowi przez respondenta,
- zniekształcenie informacji podanych
przez respondenta.
c.d. Błędy w przebiegu wywiadu
II. Ze strony respondenta:
- 1. Udzielenie informacji
niezgodnych z prawdą w sposób
świadomy i nieświadomy
- 2. Udzielenie informacji
niedokładnych i niepełnych
Cechy dobrego kwestionariusza:
" powinien zawierać wyselekcjonowane pytania; liczba pytań nie może
być zbyt duża, gdyż powoduje zmęczenie respondenta;
opracowanie kwestionariusza złożonego ze zbyt małej liczby pytań też
nie jest wskazane; liczba pytań powinna wyczerpywać zakres informacji
niezbędnych do zrealizowania celu diagnozy;
" pytania muszą być starannie wybrane, bez wchodzenia w
zagadnienia pośrednie i uboczne w stosunku do celu badania;
" kolejność pytań powinna być podporządkowana głównej idei
badania;
" podstawą do określenia treści pytań jest ścisłe zdefiniowanie celów
szczegółowych.
Ogólne zasady formułowania pytań w
kwestionariuszu
" Treść pytań
Pytania zawarte w kwestionariuszu powinny być:
a) trafne tzn. powinny mierzyć te zmienne, które
organizator badania zamierza uwzględnić w
badaniu;
b) dostosowane do stopnia poinformowania
respondenta oraz poziomu jego wiedzy;
c) pytania nie powinny dotyczyć zdarzeń zbyt
odległych w czasie;
d) treść pytań powinna być taka, aby udzielone
odpowiedzi były społecznie (zwyczajowo,
obyczajowo) akceptowane.
Ogólne zasady formułowania pytań w
kwestionariuszu
Forma pytań:
" słownictwo oraz stosowane w kwestionariuszu zwroty powinny
zapewniać dokładne porozumienie osoby prowadzącej wywiad
(ankietera) z badanym (respondentem),
" język kwestionariusza musi być zbliżony do języka osób
badanych,
" pytania kwestionariusza powinny być formułowane jasno i
niedwuznacznie,
" błędem jest zadawanie pytań sugerujących odpowiedz

respondenta, np.:  Czy Pan/i nie dba o swoje zdrowie?
Ogólne zasady formułowania pytań w
kwestionariuszu
Kolejność i liczba pytań
" każde pytanie powinno dotyczyć jednego zagadnienia,
" błędem jest równoczesne, w jednym pytaniu poruszanie 2 i więcej
problemów np. "Czy często boli Pana/ią głowa lub serce?
" zasadą jest przechodzenie od pytań ogólnych do pytań szczegółowych
(technika lejka), niekiedy stosuje się odwrotnie ułożoną kolejność pytań
(zasada lejka odwróconego)
" pytania wstępne powinny być łatwe, najtrudniejsze pytania umieszcza się
zwykle w środku kwestionariusza, pytania tzw. kłopotliwe
powinny być umieszczone na końcu.
Zasady formułowania pytań (podsumowanie)
" Trafne (zdolność do mierzenia cechy w sposób prawdziwy);
" Podstawą do określenia treści pytań jest ścisłe zdefiniowanie celów
szczegółowych;
" Liczba pytań nie może być zbyt duża;
" Dostosowane do wiedzy respondenta;
" NiesugerujÄ…ce odpowiedzi:  Czy Pan/i nie dba o swoje zdrowie?
" Jasne i niedwuznaczne;
" Błędem jest równoczesne (w jednym pytaniu) poruszanie 2 i więcej
problemów np. "Czy często boli Pana/ią głowa lub serce?
" Stopniowe przechodzenie od pytań ogólnych do szczegółowych,
rzadko odwrotnie;
" Pytania wstępne zawsze p.b. łatwe, trudne - na końcu
kwestionariusza.
Ankieta - pisemny wywiad standaryzowany
" Ankiety stosowane w badaniach epidemiologicznych powinny
zawierać dodatkowe instrukcje dotyczące odpowiedzi na
poszczególne pytania (np.  stosowne podkreślić ).
" Należy umieścić zwięzłą informację o instytucji firmującej badania.
" List załączony do każdej ankiety informuje o celu prowadzonych
badań oraz zapewnia o ich anonimowości.
" Ważny jest wygląd zewnętrzny ankiety, jej rozmiar i przejrzystość.
" Na badania ankietowe są przeprowadzane wówczas, gdy są one
najlepszÄ… metodÄ… uzyskania potrzebnych danych.
Ankieta
Wady:
ØðNiski odsetek zwrotów ankiet,
ØðMniejsza przydatność w zdobywaniu informacji
szczegółowych,
ØðKonieczność stosowania pytaÅ„ tylko prostych,
łatwo zrozumiałych,
ØðNegatywna postawa respondenta do badaÅ„ tego
typu w przyszłości.
Problemy etyczne w badaniach empirycznych
" Uzyskanie świadomej zgody na udział w badaniach
" Zachowanie poufności informacji
" Zachowanie prawa do prywatności
" Zabezpieczenie przed negatywnym wpływem udziału w
badaniach
Badanie próbne (pilotażowe)
Wstępnym etapem każdego badania
kwestionariuszowego winno być tzw. badanie
pilotujące, wykonywane na kilkudziesięcioosobowej
grupie.
Stosuje siÄ™ je w celu sprawdzenia funkcjonowania
kwestionariusza w praktyce.
Na podstawie obserwacji powstałych w trakcie badań
pilotujących wprowadza się niezbędne poprawki i
decyduje siÄ™ o ostatecznej wersji kwestionariusza.
Kodowanie kwestionariusza
- Jest to czynność polegająca na podziale danych na pewną
ilość klas oraz oznaczenie ich symbolami lub cyframi.
- W ten sposób każda jednostka zostaje oznaczona
symbolem klasy, do której należy.
- Głównym celem kodowania jest uproszczenie
manipulowania zbyt wieloma indywidualnymi odpowiedziami
przez sklasyfikowanie ich na mniejszą liczbę grup, każdej o
podobnych danych.
 Zmienne w badaniach
epidemiologicznych i zasady
ich wyboru
36
Zmienna
dowolna własność badanego obiektu
lub grupy obiektów (wiek, płeć, objawy
chorobowe); obejmuje różne wartości
liczbowe lub różne cechy jakościowe
jednostek objętych badaniem.
37
Zjawisko zdrowotne opisujÄ™ siÄ™ po
kÄ…tem wybranych cech/zmiennych:
1) opisujące osoby (zmienność osobnicza)
2) określające czas wystąpienia danego
zjawiska (dynamika zmienności);
3) charakteryzujące miejsce zaistniałego
zjawiska (zmienność terytorialna).
Ad 1. Zmienność osobnicza:
- wiek
- płeć
- zawód
- wykształcenie
- stan cywilny
- i in.
" Wiek
- dzieciństwo (okres noworodkowy 0  28
dni, okres niemowlęcy 1m. ż .  12 m. ż., okres
wczesnego dzieciństwa 1  3 r. ż., okres
przedszkolny 3  5 r. ż., okres szkolny
6  15 r.ż.)
- wiek młodzieńczy 15  18 r. ż.
- wiek dojrzały 18  60 r. ż.
- wiek podeszły 60 -75 r. ż.
- wiek starczy 75  90 r. ż.
- wiek sędziwy, tzw.
długowieczność >90 r. ż.
" Wiek
Zależność między częstością występowania chorób a
wiekiem można wykazać prowadząc:
- badania przekrojowe (bada się osoby w różnym wieku,
ale w tym samym punkcie czasowym)
- badania prospektywne kohortowe (obserwacja
długofalowa osób wykazujących tę samą cechę)
" Wiek
Przykłady chorób związanych z wiekiem:
- ostra białaczka limfoblastyczna  wiek przedszkolny
- osteoporoza  wiek podeszły
" Płeć
Ważne:
- większa umieralność mężczyzn we wszystkich grupach
wiekowych,
- dłuższe przeciętne trwanie życia kobiet.
Przykłady chorób związanych z płcią:
- u mężczyzn - hemofilia
- u kobiet - miastenia
" Zawód :
- narażenia na określone choroby
zawodowe,
- stanu społeczno-ekonomicznego,
- stylu i trybu życia.
Ad 2. Dynamika zmienności zjawisk
zdrowotnych w czasie
- okres wylęgania choroby
- cykliczność
- zmiany sekularne
" Okres wylęgania choroby - czas od zadziałania
czynnika chorobotwórczego na organizm do pierwszych
objawów choroby, pomocny w:
- diagnostyce epidemii niektórych chorób zakaz
nych
- wykrywaniu czynnika szkodliwego w chorobach
zawodowych.
" Cykliczność chorób, zależy od procesów
odporności w populacji i od wpływu czynników
środowiskowych.
Przykłady: wzrost zapadalności na różyczkę
pojawia siÄ™ w Polsce co 5-6 lat.
" Zmiany sekularne
- to zmiany częstości występowania chorób, które
pojawiają się stopniowo w ciągu dziesięcioleci, a nawet
wieków.
Przykład: 30-krotny wzrost zgonów z powodu raka płuc w
ostatnich 40 latach.
Ad 3. Terytorialna zmienność zjawisk
zdrowotnych
- porównanie wieś  miasto
- porównania międzynarodowe
Ma istotne znaczenie w określaniu czynników
etiologicznych choroby i profilaktycznej działalności
służby zdrowia.
 Porównania wieś  miasto, np. choroby wirusowe
rozprzestrzeniają się szybciej w mieście, choroby
odzwierzęce na wsi.
Różnice międzywojewódzkie
Porównania międzynarodowe, np.
rak żołądka występuje 5x częściej w Japonii niż w USA,
natomiast rak piersi i prostaty 6x częściej w USA niż w
Japonii.
Ograniczniki
" Cechy określające osoby, czas, miejsce nazywa
się tez często ogranicznikami.
Poza wymienionymi stosuje siÄ™:
- ogranicznik liczby ludności oraz
- ograniczniki specjalne, jak jednostki
promieniowania, hałasu, działania pola
elektromagnetycznego.
 Wybór zmiennych zależy od celów i założeń badania.
" Oprócz zmiennych podstawowych potrzebnych do realizacji
celów badania, ważne są także tzw. zmienne uniwersalne
(płeć, wiek, stan cywilny, wykształcenie itp.), które mają zwykle
istotne znaczenie dla interpretacji wyników badań.
" Każdą ze zmiennych, będących przedmiotem badania, należy
szczegółowo zdefiniować, uwzględniając przy tym zasady
skalowania (definicje operacyjne).
" Przed sprecyzowaniem definicji operacyjnych należy zawsze
brać pod uwagę definicje teoretyczne, które w zasadzie
powinny być ich punktem wyjścia.
54