Rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze

1.

Rodzina jako grupa i instytucja społeczna.

Rodzina jest przedmiotem badań wielu nauk społecznych - psychologii, pedagogiki,

socjologii.

Psychologię interesują mechanizmy wychowania w rodzinie. To jak realizowane są

funkcje rodziny, jakie są style wychowania, postawy rodzicielskie, atmosfera życia
rodzinnego, psychologiczne skutki układów rodzinnych.

Socjologia wychowania i pedagogika społeczna także interesuje się rodziną z uwagi na

jej funkcje, szczególnie socjalizacyjną, ale przede wszystkim rodziną jako bardzo ważnym
elementem środowiska społecznego.

Rodzina stanowi bowiem naturalne środowisko wychowawcze, gdzie oddziaływania na

dziecko dokonują się w normalnych warunkach życiowych, w różnorodnych sytuacjach
codziennych.

Rodzina jest ukształtowaną historycznie wspólnotą życia. Wspólnotą człowiekowi

najbliższą, bo naturalną, pierwotną, niepowtarzalną, niemożliwą do pełnego i
bezwarunkowego zastąpienia. Człowiek przychodzi na świat w tej wspólnocie, w niej wzrasta
i dojrzewa, a następnie dąży ku nowej, tym razem własnej wspólnocie rodzinnej.

Rodzinę możemy rozpatrywać w kategoriach grupy bądź instytucji społecznej.
W socjologii wyróżnia się grupy pierwotne i grupy wtórne. Grupy pierwotne cechuje

wzajemny ścisły i bezpośredni kontakt jej członków : nawiązują oni ze sobą bliskie stosunki
emocjonalne, łączą ich trwałe i osobiste więzi oparte na współdziałaniu i solidarności.
Stosunki między członkami grup wtórnych są natomiast najczęściej konwencjonalne i
formalne, chłodne i bezosobowe.

Rodzina jest jedną z najważniejszych grup pierwotnych, ma poczucie swej odrębności,

ma własne zadania i cele życiowe, układ stałych międzyosobniczych stosunków, określoną
strukturę. Jest małą grupą społeczną, w której występują bezpośrednie kontakty, twarzą w
twarz, stosunki pomiędzy jej członkami są bliskie, nasycone emocjami

1

.

Rodzina jest grupą opartą na związkach krwi, małżeństwa lub adopcji. Jest to grupa o

charakterze wspólnoty. Członkowie rodziny powiązani są ze sobą nie tylko węzłami
pokrewieństwa, lecz również związkami prawno-ekonomicznymi. Młodzi członkowie tej
grupy korzystają z opieki oraz świadczeń materialnych ze strony dorosłych. Zostają przez
nich wprowadzeni w świat kultury. W rodzinie dzieci są wdrażane do odpowiednich form
zachowania, ich postępowanie podlega ocenie i kontroli z punktu widzenia wzorców i norm
uznawanych przez rodziców.

Rodzina jak każda grupa społeczna ma określoną strukturę, którą wg. Zbigniewa.

Tyszki określa „liczba i jakość członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych),
układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi
instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o
większej

lub

mniejszej

spójności

rodziny,

podział

czynności

oraz

struktura

wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji
społecznych, a także wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów”

2

.

Rodzinę można analizować również w jej aspekcie instytucjonalnym. Instytucja rodziny

jest jedną z podstawowych instytucji. „ Instytucja może być określona jako ogólnie

1

Z. Tyszka, Socjologia rodziny. Warszawa 1979, s. 57

2

Z.Tyszka,op.cit., s. 60

akceptowana droga osiągania istotnych, społecznych celów”

3

. Jednym z najważniejszych

celów rodziny jest prokreacja czy też socjalizacja potomstwa. Rodzina zaspokaja potrzeby
społeczeństwa globalnego, innych grup społecznych oraz jednostek ludzkich. Z takim
spojrzeniem na rodzinę wiążą się jej funkcje, które służą analizie rodziny w działaniu.
Funkcje rodziny wiążą się ściśle z jej strukturą, są przez jej elementy uwarunkowane,
jednocześnie same silnie na nią oddziałują.

W literaturze socjologicznej w bardzo różnorodny sposób ujmuje się funkcje rodziny.

Znany amerykański socjolog Norman Goodman wyróżnia pięć uniwersalnych funkcji -
uregulowanie życia seksualnego, wymiana członków społeczeństwa, socjalizacja,
umiejscowienie społeczne, intymność i partnerstwo

4

. Natomiast polski socjolog Zbigniew

Tyszka

wyodrębnia

następujące

funkcje

-

materialno-ekonomiczną,

opiekuńczo-

zabezpieczającą, prokreacyjną, seksualną, legalizacyjno-kontrolną, socjalizacyjną, klasową,
kulturalną, rekreacyjno-towarzyską, emocjonalno-ekspresyjną

5

.

Poszczególne funkcje rodziny są jedną z najistotniejszych podstaw określenia więzi w

rodzinie, a także podstawą określenia więzi rodziny z otoczeniem społecznym.

Prawidłowo ukształtowana rodzina jest dla normalnego człowieka tzw. grupą

odniesienia, z którą świadomie i mocno identyfikuje się on jako jej członek i reprezentant,
współtworzy i przyjmuje wyznawane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i
postępowania. Rodzina wywiera zatem istotny wpływ na to jak człowiek w niej funkcjonuje
oraz na to, jakie są jego zachowania wobec społeczeństwa.

Uważam, że współczesna rodzina została uwolniona od większości swoich dawnych

funkcji. W pewnym stopniu pełni jeszcze swoją rolę prokreacyjną i socjalizacyjną, ale nikogo
już nie dziwi, nie szokuje przyjście na świat i wychowanie dziecka w rodzinie niepełnej.
Natomiast socjalizację jednostki powierza się wyspecjalizowanym instytucjom np. żłobkom,
przedszkolom, szkołom. Rozbudowany i coraz bardziej rozbudowywany system świadczeń i
ubezpieczeń

społecznych

oraz

instytucje

dobroczynne

uwalniają

rodziny

od

odpowiedzialności za swoich członków. Ludzie chorzy, starzy, niedołężni, w trudnej sytuacji
ż

yciowej liczą bardziej na opiekę społeczną niż na pomoc bliskich. Również kulturalne

funkcje rodziny zostały zredukowane do minimum, a w niektórych środowiskach zupełnie
zanikły. Domowe spotkania, wspólne czytanie, granie, tańce zostały wyparte przez kino,
dyskoteki, telewizję a ostatnio komputer.

Można by się zatem zastanowić, co może dać człowiekowi współczesna rodzina?
Niektóre państwa zdając sobie sprawę z niewydolności rodzin proponują politykę

prorodzinną, polegającą na rozszerzaniu lub tworzeniu nowych świadczeń socjalnych. Tworzą
w ten sposób błędne koło. Przejmując na siebie znaczną część funkcji rodziny pozbawiają ją
racji bytu. Taki sposób działania państwa najbardziej widoczny jest w Danii i Szwecji, gdzie
instytucja rodziny przeżywa obecnie ogromny kryzys.

Moim zdaniem państwo nie powinno pomagać rodzinie poprzez przejmowanie jej

funkcji lecz przez stworzenie warunków do samodzielnego, odpowiedzialnego i właściwego
pełnienia funkcji przez samą rodzinę.

2.

Uniwersalny charakter rodziny i jej społeczno-kulturalne uwarunkowania.

Rodzina w zależności od miejsca i czasu, w którym żyje przybierała i przybiera jeszcze

nadal bardzo zróżnicowane formy. Zbigniew Tyszka klasyfikując formy życia rodzinnego

3

j.w., s. 58

4

N. Goodman, Wst

ę

p do socjologii. Pozna

ń

1997, s. 189

5

Z.Tyszka, op.cit., s.61

wyróżnia : rodziny małe (dwupokoleniowe) z wyodrębnionym w jej ramach małżeństwem,
rodziny duże (wielkie) zwane niekiedy familią oraz szerszą zbiorowość krewnych. Znany
socjolog rodziny J. Sirjamaki stwierdza, że rodzina jest instytucją ogólnoludzką, spotykaną
we wszystkich epokach i kulturach. Do jej uniwersalnych wszędzie spotykanych zadań można
zaliczyć : zaspokajanie popędu seksualnego, zaspokajanie elementarnych materialnych
potrzeb życiowych oraz rodzenie i wychowywanie dzieci.

We wszystkich istniejących społeczeństwach spotykamy się z rodziną. możemy zatem

stwierdzić, że bez niej nie byłyby one w stanie prawidłowo funkcjonować. Poszczególne typy
społeczeństw i ich kultury kształtują i modyfikują formy życia rodzinnego, dostosowując je
do oczekiwań określonego społeczeństwa.

Rodzina jest nierozerwalnie związana z istnieniem ludzkiego społeczeństwa i kultury.

To jaka ona jest zależy od szeregu społeczno-kulturalnych uwarunkowań. Rodzina jest
przecież elementem szerszych struktur, szerszych zbiorowości społecznych, jest poddana ich
kontroli i oddziaływaniu, wypełnia wobec nich wiele społecznych funkcji. Partycypuje w
kulturze, kieruje się jej normami, wzorami i wartościami kreującymi życie i współżycie
rodzinne, przekazuje wartości kulturowe następnym pokoleniom. Wytwarza system
pokrewieństwa oparty nie tylko na biologicznych podstawach ale przede wszystkim na więzi
pomiędzy jej członkami.

Wymienione powyżej czynniki społeczno-kulturowe są czynnikami tworzącymi

właściwe życie rodzinne i jego formy.

Oddziałująca na rodzinę sfera kultury danego społeczeństwa jest wypadkową

występujących w jej ramach subkultur. Do najbardziej uniwersalnych Z.Tyszka zalicza
subkultury : zawodowe, męską i żeńską, regionalne, klasowe, religijne, grup rówieśniczych,
miejską i wiejską. W świetle polskich badań szczególnie różnicujący wpływ na rodziny ,mają
subkultury klasowo-warstwowe oraz miejskie i wiejskie

6

.

Społeczno-kulturalne uwarunkowania są czynnikiem kreującym w społeczeństwie

aktualny model rodziny.

W obecnym procesie przemian można zauważyć dwa nurty wpływów. Pierwszy, bardzo

silny, lansowany przez Kościół i ugrupowania prawicowe - patriarchalny model rodziny. W
skrajnej wersji negujący sens pracy zawodowej kobiety, zakazujący rozwodów, ograniczający
dostęp do środków antykoncepcyjnych, gloryfikujący wielodzietność, odcinający od dziecka
wpływy ideowe niezgodne z poglądami rodziców przy jednoczesnym rodzinocentrycznym
ukierunkowaniu życia społecznego i polityki państwa. Drugi model życia rodzinnego oparty
jest na wzorcach płynących ze świata, których podstawą jest przewartościowanie poglądów
na temat kobiet, dzieci i małżeństwa. W kobiecie dostrzeżono człowieka równoprawnego
mężczyźnie. Zauważono, że i dziecko ma swoje prawa. Natomiast małżeństwo może być
ź

ródłem szczęścia i spełnienia marzeń. Na podstawie tych przesłanek jawi się obraz

małżeństwa partnerskiego, kontrolującego płodność, liberalnie wychowującego dzieci, w
razie trudności zezwalającego na rozwód.

Jaki będzie dominował model współczesnej rodziny? Jakie to przyniesie skutki dla

społeczeństwa? Czy instytucja rodziny może istnieć w sytuacji, gdy najważniejsze staje się
dobro poszczególnych jej członków, a nie całej wspólnoty?

Bibliografia

1.

Goodman N.: Wstęp do socjologii. Poznań 1997

2.

Kowalski S.: Socjologia wychowania w zarysie. Warszawa 1979

6

Z.Tyszka, op.cit., s. 56

3.

Szczepański J.: Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa 1970

4.

Tyszka Z.: Socjologia rodziny. Warszawa 1979