Wykład 5
7 maja 2010 r.
Encyklopedie i słowniki jako źródło informacji piśmienniczej
Historia encyklopedii w Polsce i na świecie
Enkyklios paideia - tworzący całkowity krąg wykształcenia.
W starożytnej Grecji encyklopedia oznaczała pewien program nauczania dający człowiekowi to, co obecnie nazywamy wykształceniem ogólnym. Dopiero znacznie później zaczęto odnosić ten termin do specjalnego rodzaju dzieł traktujących o całej wiedzy ludzkiej, czy też o jej poszczególnych gałęziach.
Encyklopedia - jest uporządkowanym spisem o rzeczach w szerokim rozumieniu tego słowa.
Słownik - określony rejestr słów (bądź ich połączeń) oraz opis ich znaczeń.
Historia Encyklopedii na świecie
Starożytność
Demokryt z Abdery
Arystoteles ze Stagiry (384-322 p.n.e.):
Dzieła wszystkie - cała ówczesna wiedza o świecie zewnętrznym, psychologii, naukach o społeczeństwie, filozofii wraz z logiką.
Marcus Porcius Cato (Katon):
O rolnictwie
Wskazówki dla syna (Praecepta ad filium) - agronomia, sztuka krasomówcza, medycyna, sztuka wojenna, prawoznawstwo
Marek Terencjusz Warron (ok. poł. I w. p.n.e.):
Disciplinarium libri IX - 9 ksiąg: usystematyzowane przedstawienie gałęzi wiedzy stanowiących podstawę idealnego wychowania prawdziwego Rzymianina. Obejmowało ono 3 dyscypliny humanistyczne: gramatykę, retorykę, dialektykę oraz 4 matematyczne: geometrię, arytmetykę, astronomię i muzykę (późniejsze trivium i quadrivium);
Starożytność spraw ludzkich i boskich (Antiquitates rerum humanrum, et divinarium) - w 45 księgach - wiadomości o dawnych mieszkańcach Italii (rodzaj encyklopedii historycznej); Rerum rustikarium libri III - informacje o rolnictwie, gospodarce wiejskiej;
Portrety - ilustrowany słownik biograficzny, zawierał 700 biogramów wybitnych osób; łącznie Warron był autorem 74 dzieł o charakterze encyklopedycznym, źródłowym i informacyjnym.
Łącznie Waron był autorem 74 dzieł o charakterze encyklopedycznym, źródłowym, informacyjnym.
Pliniusz Starszy
encyklopedysta rzymski,
Historia naturalis - 37 ksiąg, uważanych za pierwsze większe dzieło encyklopedyczne, ok. I w.:
W przedmowie/w księdze I - przedstawił cały wykorzystany przez siebie aparat naukowy, wykaz autorów, z których dzieł korzystał (bibliografia od czasów najdawniejszych po czasy współczesne autorowi). W sumie wymienił ok. 500 pisarzy greckich i łacińskich. Dzieło ułożone jest wg planu logicznego, a wiadomości zgrupował w 36 księgach:
I: dedykacja, przedmowa, spis treści, bibliografia
II: kosmologia - koncepcja całości świata
III-VI: geografia opisowa i administracyjna państwa rzymskiego
VII-XI: świat istot żywych: najpierw człowiek, później zwierzęta, na końcu - wynalazki
XII-XIX: botanika
XX-XXXII: medycyna
XXXIII-XXXVI: przyroda nieożywiona, w tym historia sztuki.
Chiny (ok. 220 r.)
Panorama Cesarska (Huanglon)
Średniowiecze
Święty Augustyn
chciał stworzyć encyklopedię o siedmiu sztukach wyzwolonych,
Traktat o muzyce,
De doctrina Christiana - fundamenty kultury chrześcijańskiej, zarys nowego ideału encyklopedycznego, zalecił podporządkować wiedzę encyklopedyczną lekturze Pisma Świętego.
Początek VII w.
Izydor, biskup Sewilli
korzystał ze wskazówek Augustyna,
Księgi początków, czyli nauki o źródłosłowach, zwane Origines lub Etymologiae (Originum sive Etymologiarum libri III): pierwsze księgi wypełniał kanon ówczesnej nauki - 7 sztuk wyzwolonych, 3 następne poświęcone były sprawom świętym, drugie 10 ksiąg poświęcił m.in. botanice, agronomii, człowiekowi, sztuce mierniczej, sztuce i rzemiosłu oraz życiu publicznemu.
Raban Maur
encyklopedia De naturis rerum - dostosowana głównie do użytku duchowieństwa.
Dżahis [wiki: Al-Dżahiz. Autor m.in. traktatu o retoryce oraz 7-tomowego wydania encyklopedycznego Kitab al-chajwan (Księga zwierząt , IX w.)]
Księga zwierząt (Kitabal-chajwan), kraje arabskie - IX w.,
Semadewa - Indie - XII w.,
Hemadri - Indie - XIII w.
Wincenty de Beauvais
Zwierciadło większe (Speculum maius), zwane też poczwórnym, ponieważ obejmowało 4 zwierciadła (naturalne, moralne, doktrynalne i historyczne), ok. 1240 r.
Roger Bacon z Verulanum [doctor mirabilis]
Opus maius - Dzieło większe
Opus minus - Dzieło mniejsze
Opus tertium - Dzieło trzecie
XIII w.
tzw. encyklopedie małe:
Alexander Neckham: O naturze rzeczy (De naturis rerum),
Barthelemy: O właściwościach rzeczy (De proprietati- bus rerum),
Tomasz z Canrimpre,
w Europie słowo encyklopedia wystąpiło po raz pierwszy w 1532 r. przetłumaczone na język francuski przez Franciszka Rabelais w jego dziele: Gargantua i Pantagruel, a w ślad za nim utworzono podobnie brzmiące terminy w innych językach europejskich, ale dopiero w XVII w. przybrały one utrwaloną postać na piśmie,
po raz pierwszy zostało użyte słowo encyklopedia w łacińskim dziele chorwackiego uczonego Pavao Skalića w 1559 r.; Encyklopedia, czyli świat nauk (Encyklopaediae seu orbis disciplinarum).
koniec XVI w.
zaczęto dokonywać podziału na:
dzieła encyklopedyczne uniwersalne, o charakterze kształcącym adresowanie dla szerszych kręgów czytelników,
specjalistyczne, przeznaczone dla ludzi nauki o wyższym poziomie umysłowym (1553 r., Charles Estienne: 1. Słownik historyczny, geograficzny i poetyckie 2. Encyklopedia z zakresu rolnictwa i ogrodnictwa: Praedium rusticum (posiadłość ziemska))
1633 r., Gdańsk, Jan Andrzej...
koniec XVII w.
wykształcił się ostatecznie typ słownika encyklopedycznego, zwiastując rozkwit tego typu piśmiennictwa w następnym stuleciu. Było to zasługą głównie trzech Francuzów:
Louis Moreri - francuski uczony i biograf, Wielki słownik historyczny lub ciekawa mieszanina historii Świętej i Świeckiej - 1674 r.,
Pierre Bayle - profesor historii i filozofii w Rotterdamie, opracował słownik encyklopedyczny oparty na metodzie krytycznej i zawierał wiadomości z historii myśli filozoficznych - Słownik historyczny i krytyczny,
Antoine Furetiere - pisarz, prawnik, ksiądz. Słownik uniwersalny zawierający ogółem biorąc wszystkie słowa francuskie, zarówno dawne, jak i nowoczesne,
pojawiają się pierwsze słowniki specjalistyczne:
Noel Chomet: Słownik Ekonomiczny, 1709 r.,
Savary-Desbrulos: Słownik Uniwersalny Handlu
Niemcy - wydawnictwa encyklopedyczne o różnych profilach:
Johann Heinrich Zedler: Wielkie kompletny leksykon uniwersalny wszystkich nauk i sztuk, 1732-1750
Wielka Encyklopedia Francuska, encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł, zebrany z najlepszych autorów angielskich Chambersa, d'Harrisa, de Dyche'a i innych przez Stowarzyszenie Ludzi Nauk, Uporządkowany przez pana d'Alembarta z Paryskiej Akademii Królewskiej
Zbudowana w sposób systemowy na podstawie określonego planu tematycznego i racjonalistycznego poglądu na świat oraz przemyślanego systemu odsyłaczy wiążących w sposób harmonijny, poszczególne dziedziny wiedzy w całości mającą na celu „oświecenia umysłu ludzkiego”
Była pierwszą encyklopedią powszechną, której edytorami byli Jean d'Alembert i Denis Diderot
jej współautorzy często są nazywani kręgiem francuskich encyklopedystów, z których wielu zostało później współorganizatorami Rewolucji Francuskiej,
nowatorstwo: inspiracja naukowa, oparcie się na przesłankach rozumowych: a zatem dziełem miał rządzić rozum, a nie do tej pory - prawdy objawione i teologie. Dowodzono w tej encyklopedii, że wszystko, co człowiek wie, ma swoje źródło w otaczającym go świecie, a nie w Biblii czy w Rzymie. Encyklopedia była zatem nie tylko kompendium wiedzy, ale i pewnym manifestem filozoficznym,
Paryż 1757-1772 (28 tomów), Amsterdam 1776-1777 (7 tomów dodatków),
zbudowana w sposób systemowy na podstawie określonego planu tematycznego i racjonalistycznego poglądu na świat oraz przemyślanego systemu odsyłaczy wiążących w sposób harmonijny poszczególne dziedziny wiedzy w całość mającą na celu „oświecenie umysłu ludzkiego”,
była pierwszą encyklopedią powszechną, której edytorami byli Jean d'Alembert i Denis Diderot.
Encyklopaedia Britannica - 1768 r., Colin Macfarquahar, Andrew Bell ,
obecnie 30-tomowa Encyklopaedia Britannica składa się z 3 części:
Micropaedia (10 tomów) - hasła ułożone w porządku alfabetycznym,
Macropaedia (19 tomów), czyli wiedza pogłębiona
Propaedia (1 tom), czyli „cała wiedza ludzka w niewiarygodnym jednotomowym zarysie”.
wydania były wznawiane.
Niemcy:
Friedrich Arnold Brockhaus: Leksykon Konwersacyjny albo zwięzły słownik podręczny,
bracia Grimm: Wielki słownik języka niemieckiego.
Francja:
Pierre Athanaise Carousse: Wielki słownik uniwersalny XIX w. (20 tomów) - jedna z ostatnich encyklopedii (1865 r.),
połowa XIX w. - oddzielenie specjalnych encyklopedii naukowych od encyklopedii uniwersalnych (nacisk na łączenie funkcji informacyjnych z popularyzującymi wiedzę), rozwinęły się wielotomowe wydawnictwa.
Rola Encyklopedii
Starożytność: encyklopedie miały uczynić człowieka wszechstronnie wykształconym, ażeby mógł się wznieść na wyżyny filozofii.
Średniowiecze: encyklopedie miały uczynić człowieka dobrym chrześcijaninem.
XVIII w.: encyklopediom stawia się zadanie szybkiej, łatwo dostępnej informacji spełniającej warunki: kompetencji, obiektywności i wiarygodności. Służą one poszukiwaniom informacji i syntezy, a nie systematycznym studiom.
Historia encyklopedii w Polsce
1745 r. - Benedykt Chmielowski: Nowe Ateny Albo Akademiia Wszelkiej Sciency pełna. Na różne Tytuły Jak na Classes Podzielona, Mądrym Dla Memoryjału, Idiotom Dla Nauki, Politykom Dla Praktyki, Melancholikom Dla Rozrywki Erygowana (2 tomy) stanowiła reprezentatywne odzwierciedlenia umysłowości szlacheckiej czasów saskich i panujących w niej poglądów (niski poziom).
po 1780 r. - podjęto próby wydania w Polsce skrótu do Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, niestety prace te przerwały rozbiory i utrata niepodległości bytu państwowego.
1781 r. - dykcjonarz polityczny Franciszka Walezego Jezierskiego: Niektóre wyrazy porządkiem abecadła zebrane, wyrażający radykalne poglądy społeczno-polityczne.
1781-1783 - Ignacy Krasicki: Słownik encyklopedyczny. Zbiór potrzebnych wiadomości porządkiem alfabetu ułożonych, opracowany wg wzorów francuskich (2 tomy).
1858 r. - Samuel Orgelbrand: Encyklopedia powszechna (tomy 1-28, 1859-1968, reprint: 1984-1985), dzieło to odegrało w dziejach kultury polskiej rolę wybitną, torującą drogę innym wydawnictwom encyklopedycznym. Działalność firmy przerwała I wojna światowa.
po okresie zaborów - niektórzy wydawcy podejmowali cenne inicjatywy wydania polskich publikacji encyklopedycznych. Pełniły one funkcje informacyjne, dając obszerne wiadomości o Polsce. Niestety, wiele zamierzeń wskutek trudnych warunków politycznych zostało przerwanych w niezrealizowanych do końca.
do ambitnych planów dwudziestolecia międzywojennego należała Encyklopedia Powszechna Ultima Thule (Ostateczne granice) (tom 10 - 1927-1939) pod redakcją S. Michaleskiego (zawierała ponad 60 tys. haseł), dzieło przerwano na haśle Szymonowicz z powodu II wojny światowej, Ilustrowana Encyklopedia Trzaski, Everta i Michalskiego,
ostatnim dziełem encyklopedycznym, które zdołano ukończyć przed wybuchem II wojny światowej była publikacja książnicy Atlas we Lwowie Świat i Życie: Zarys encyklopedycznej współczesnej wiedzy i kultury (tomy 1-5 - 1933-1939), pod redakcją Zygmunta Łembickiego.
wojna, okupacja niemiecka i okres stalinizmu przerwały w Polsce prace nad wydawnictwami encyklopedycznymi na ponad 15 lat,
1970 r. - Wielka Encyklopedia Powszechna PWN (12 tomów - 1962-1969, tom 13 - suplement),
po transformacji ustrojowej 1989 r., w wyniku której zaprzestano koncesjonowania działalności edytorskiej i zniesiono cenzurę (1990), państwowe wydawnictwa sprywatyzowały się lub usamodzielniły, kontynuując edycję swoich encyklopedii,
1991 r. - sprywatyzowanie PWN - I encyklopedia uniwersalna epoki stalinizmu, gruntownie zmieniona Encyklopedia Popularna PWN,
1999 r. - Encyklopedia PWN w 3 tomach, zawierająca 90 tys. haseł i 500 artykułów przeglądowych,
1996 r. - I encyklopedia multimedialna PWN.
Definicje encyklopedii i słowników, typy słowników
Encyklopedia - wydawnictwo informacyjne zawierające zbiór wiadomości ze wszystkich dziedzin wiedzy (encyklopedie ogólne, uniwersalne, powszechne) lub jednej dziedziny, dotyczące jednej epoki, jednego terytorium itp. (encyklopedie specjalistyczne, tematyczne) w układzie alfabetycznym lub rzeczowym - w wersji książkowej lub elektronicznej. Hasła są ułożone w pewnym logicznym porządku, zazwyczaj alfabetycznie.
Słownik - dawniej dykcjonarz, rodzaj publikacji obejmującej wykaz wyrazów (również nazw osobowych, geograficznych z objaśnieniami), zwykle w układzie alfabetycznym lub rzeczowym, wraz z objaśnieniami.
Typy słowników:
słownik języka np. polskiego (lub jednojęzykowy) - zawiera formę fleksyjną i przykład użycia,
ortograficzny języka - bez opisów, zawiera jedynie odmianę,
dwujęzyczny - opis gramatyczny, odmiana i często przykłady,
frazeologiczny dwujęzyczny - wyrażenia nie przetłumaczalne z przykładami użycia,
terminologiczny - wyrażenia charakterystyczne dla jakiejś dziedziny z opisem i znaczeniem,
wyrazów obcych - słowa pochodzące z innych języków,
biograficzny - zbiory życiorysów,
tematyczny - zbiory pojęć tematycznych, np. poradnik spawacza,
encyklopedyczny (encyklopedia powszechna),
etymologiczny - słowa i ich pochodzenie,
częstotliwościowy (frekwencyjny) - zbiór wyrazów lub związków frazeologicznych zgodnie z częstością występowania,
a tergo - w kolejności alfabetycznej, ale wg liter od końca wyrazów.
Słowniki małe, wielkie, kieszonkowe.
Polskie i obce informatory osobowe
Polski Słownik Biograficzny wyłonił się z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Historycznego, grona uczonych krakowskich i Polskiej Akademii Umiejętności oraz Ludwika Finkla,
Informator Nauki Polskiej (od CINTE),
Who is who i jego polski odpowiednik:
Współcześnie Polscy Pisarze i Badacze Literatury. Słownik Biograficzny, Warszawa 1994
Słownik Współczesnych Pisarzy Polskich, Warszawa 1963
Słownik Pseudonimów i kryptonimów, Kraków 1936
Słownik Pseudonimów Pisarzy Polskich, Warszawa 1994
Współcześnie uczeni polscy (żyjący), Warszawa 1998
Kto to jest?
Czy wiem kto to jest? pod red. S. Łoza (jeden z pierwszych), Warszawa 1938
Kto kim był w drugim obiegu (słownik pseudonimów), Warszawa 1995
6