1. CZŁOWIEK I ŻYCIE DOMOWE

I. Grecy nie pozostawili po sobie żadnej historii miłosnej w ścisłym tego słowa

znaczeniu. Głównym wątkiem pozostaje dziedziczenie i walka o sukcesję – czyli to, co
jest opozycją między kulturą a naturą. Brak pozytywnych opisów związków

małżeńskich! Kobiety są: ofiarami (Infigenia, Io) lub mścicielkami (Klitajmestra,
Medea) Najszczęśliwsza para  Edyp i mama

U Homera jedynie – Priam i Hekuba, Odys i Penelopa, Zeus i Hera, ale później nic.
Okres w którym nie ma wzmianek w literaturze to czas, kiedy polis wyznacza ramy

niezależnego lub samowystarczalnego życia Greków. Mówienie o sprawach
domowych byłoby rozumiane jako porównywanie znaczenia sfery prywatenj

z publiczną.

II. Z racji tego, że porządek kulturowy wymaga aby jedna generacja ustąpiła miejsce
drugiej Grecy postrzegali rodzinę zawsze przez pryzmat interesów miasta-państwa.

Główny cel rodziny: przekazywanie kolejnym pokoleniom ról społ. i własności; śmierć
nie może przekreślić porządku polis.

Życie domowe było odgrywane jedynie przez mężczyzn i tylko dla mężczyzn.

Przedstawiano je tak, jakby toczyło się publicznie, przekształcone i przeniesione w
świat herosów lub do fikcyjnego miejsca (komedia). Chroniono publiczność przed

pojawieniem się życia domowego na scenie.

III. Ślub
Kobieta – rodzaj zastawu w transakcji między ojcem a mężem

Transakcja ta to – ENGYE lub ENGYESIS – chodziło o przekazanie opieki prawnej nad
kobietą.

Ojciec zawsze dawał zięciowi posag – mąż nim zarządzał, ale należał on do kobiety.
Miał być przekazany dzieciom, w wypadku rozstania wracał do rodziny żony.

Małżeństwo córki  pośredni sposób zapewnienia sobie spadkobierców
Małżeństwo zawierane jest wyłącznie w świecie męskim (tylko mężczyźni się liczą).

Rola pierwszoplanowa  rywalizacja pod wzglądem godności / majątku. Relacja mąż
– żona jest nieistotna

Małżeństwo – patrylokalne
Dziedziczenie – patrylinearne

2 typy małżeństwa: engye i gamos

ENGYE – zawarte układy dotyczą męża i ojca, rodzaj transakcji, centralne miejsce –
facet, ceremonia przekazania kobiety. Bardziej związane z polis

Jedynym warunkiem koniecznym aby ślub był legalny i ważny było GAMOS –
skonsumowanie; noc poślubną też nazywano gamos. Gamos w sposób rytualny

celebrowało inicjację seksualną panny młodej, centralne miejsce – kobieta; rytuał
przemiany kobiety; część życia rodziny

Nie istniała żadna ceremonia na której małżonkowie byli błogosławieni czy mieliby
sobie coś przysięgać.

ANAKALYPTERIA – najważniejszy moment, kobieta która prowadziła uroczystość
zdejmowała pannie młodej welon i w ten sposób przedstawiała ją przyszłemu

meżowi

Następny dzień – EPAULIA- krewni i znajomi panny młodej przynosili prezenty –
sprzęty domowe.

IV. Menadyzm – wyrzeczenie się macieżyństwa, odrzucenie praw dziedziczenia,

nieszczęście porównywane do suszy czy zarazy
Menady – swoboda wyrażania uczuć i uniesień, zapamiętanie w kulcie Dionizosa

V. Wykluczenie kobiet

Polis – ciało polityczne oparte na idei obywatelstwa (kobiety obywatelami nie były)
Kobiety należały co najwyżej do wspólnot rodzinnych, a nie miejskich.

Prawa polityczne  możliwość uczestnictwa w wydarzeniach publicznych, jeśli nie w
charakterze aktora to chociaż widowni. Kobiety tego nie miały.

* ATIMIA – instytucja, polegała na utracie przywileju uczestnictwa w życiu
publicznym (wewnętrzne wygnanie)

kobieta – pośrednik między światem kultury i natury

Przestrzeń publiczna dawała panom możliwość stania się szanowanymi –
ARIPREPEES. Okazja do rywalizacji – wojna, tyle że w okresie klasycznym wojna nie

dawała okazji do pojedynczej rywalizacji. Wojna określa co to znaczy „być
czlowiekiem“. Męskość to warunek konieczny do uczestnictwa w wojnie i zyciu

publicznym.

Dlaczego kobiety nie uczestniczyły w życiu publicznym? Bo nie były podmiotami
mogącymi w nim uczestniczyć. Dlaczego nie są takimi podmiotami? Bo

podmiotowość ta nie należy się kobietom 

TESMOFORIA – święta, gdy kobiety wychodziły poza miasto i tworzyły coś w rodzaju
własnej wspólnoty rytualnej.

Sokrates twierdził, że najlepsze co może osiągnąć kobieta to stać się mężczyzną

VI. Kobiety i Sparta

Sparta – prototyp polis o systemie zamkniętej wspólnoty mężczyn dopuszczonych do
kultury. Zycie polegało na nieustannej rywalizacji – aby być bardziej spartańskim od

reszty. Spartiaci byli odłączeni od sfery ekonomicznej. Stałe dochody zasilały kasę
państwa w niemal magiczny sposób – bez żadnego wkładu z ich str. Uwolnieni od

przyziemnych trosk mogli wieść życie zgodne z zasadami miłości ojczyzny i rel.

Walka nieustanna: Spartanie a Heloci; zrytualizowany konflikt.

Sparta – pielęgnacja mitu o społeczności prymitywnej byli najgorsi a teraz są
najlepsi. Wojna z helotami stanowiła rytualizacje mitu, ze Spartanie na początku

podbili ziemię i podporządkowani sobie jej rdzennych mieszkańców. Duża zasługa
Likurga (prawodawca). Byli wielcy bo pozbyli się niecnego indywidualizmu!

Związki małżeńskie – bardzo słabe, mąż nie mieszkał z żoną, tylko uprawiał z nią sex

od czasu do czasu w celu prokreacji. Są anegdoty o porzyczaniu sobie żon lub

wspólnym pożyciu

Obywatel tracił automatycznie swe prawa gdy nie mógł pokryć swoich zobowiązań
wobec państwa – gdy tracił majątek. Obcokrajowcy nie mogli kupować spartańskich

majątków.
Spartanin po śmierci ojca brał odpowiedzialność za siostry

Musiał się ożenić – małżeństwo było obowiązkiem i ważnym źródłem zdobycia
majatku. Tchórze nie byli szanowani, a żona brała na siebie wine jego tchórzostwa

Kobiety spartańskie też były oddzielone od sfery ekonomicznej i nie pracowały, brały

za to udział w rozbudowanym systemie rytuałów. W tej sferze były
równouprawnione z mężczyznami. Rytuały miały aspekt atletyczny

Jedynie w Sparcie miały prawo dziedziczenia i posiadania majątków – oznaka ich
społ. izolacji. Państwo spartańskie byłoby idealne gdyby nie kobiety, one były

niebezpieczne bo pociągające

VII. Wewnętrznie sprzeczna pozycja kobiet
Obywatel legitymował się pochodzeniem więc jego matka musiała być wolna! Wolna

kobieta była przekazywana mężowi przez wolnego ojca. Honor i szlachetność rodziny
mieściły się i w synach i w córkach

Uważali że wszystkie kobiety powinny wychodzić za mąż. Ojciec cieszył się
z posiadania córki tylko z tego powodu, że mógł ją przekazać innemu mężczyźnie

* Grecy nie przewidywali przyjmowania kobiet – gości, kobiety nie podróżowały,

chyba że po ślubie z domu ojca do domu męża (1 raz w życiu)

W mitologii porzucone kobiety są postaciami potężnymi i groźnymi (Ariadna i Medea
i Hera). Kobieta to symbol upadku w świat natury, jest znakiem śmiertelności, ale

sugerują też, że życie będzie trwać nadal

2. SŁUCHACZ I WIDZ

I. Grecy – lud widzów, wyczuleni na różnice – oni a obcy – nie-Grecy
Herodot jako jeden z pierwszych stworzył wielkie dzieło pisane prozą, ale też ci,

którzy przekazywali utwory ustnie zwracali dużą uwagę na zachowanie w pamięci
wielkich czynów za pośrednictwem ucha i oka słuchaczy.

II. KLEOS- sława, którą się zdobywa, gdy słuchają cię przyszłe pokolenia; to co będzie

pamiętane
wg. Homera nie ma nic gorszego niż śmierć pozbawiona kleos. Dlatego też często to,

„co się będzie mówić“ było głównym motorem działania człowieka.

III. Funkcja słuchania jako kontroli społecznej. Już sama okazja wygłaszania utworów
mogła służyć przedstawianiu porządku społecznego i przekazywania odpowiednich

treści tłumom.

IV. Jednym z najistotniejszych widowisk były igrzyska sportowe – poza

panhelleńskimi odbywały się również lokalne (Teby, Ateny –Panatenaje).
Zwycięstwo  oznaczało wrodzoną szlachetnośc, umiejętności; ody na cześć

zwycięzcy były pomnikiem ze słów

V. Jednak największym spektaklem dla miasta jest WOJNA – można pokazać swoją
siłę; u Herodota w opisach wojny widać elementy spektaklu. Po wygranej odbywa się

defilada, na polu bitwy stawia się TROPAION – symbol zwycięstwa. W trakcie
defilady noszono łupy i prowadzono jeńców, część łupów oddawano sanktuariom,

wygłaszano uroczyste mowy na cześć poległych, uroczysty pogrzeb (wspólna mogiła).
Inne widowisko to klęska miasta – jęki i lamenty, ten co przegrywa pozbwa się kleos,

zapomina się o nim, niknie w cieniu

VI. Podczas kultów misteryjnych i misteriów eleuzyjskich przedstawiano sceny
dotyczące śmierci i zmartwychwstania. Przekazywano przez nie wiedzę, która

dotyczyła życia pozagrobowego. Być może towarzyszyły im muzyka i recytacje
hymnów. Wtajemniczonego nazywano EPOPTES „ten, który ogląda“

VII. Pod koniec VIII w.p.n.e opracowano pismo alfabetyczne, wynalazek ten jednak

nie przerwał kultury słowa mówionego
Słyszenie i widzenie  ważne dla pamięci i przekazu treści kultury, wpływ na

emocje; w oku umiejscawia się pożądanie
Żyć  „oglądać światło słoneczne“ a zapominanie to część ciemności, blask

natomiast AGLAIA to oznaka chwały i sławy
W filozofii theorin pochodzi od thea – „widzenie“. Theoria zakłada utożsamienie

wiedzy i widzenia

Cel tragedii  odkrycie i wizualne przedstawienie porządku świata, gdzie
antagonistyczne siły mogą być obserwowane i zrozumiane; pokładano zaufanie w

ludzkim umyśle, w jego możliwości tworzenia theoria

Literatura ustna koncentruje sie na pobudzaniu przyjemności przez opisy szczegółów
i detale narracji.

Pismo jest bardziej związane z abstraktem, czymś uniwersalnym, co więcej słowo
zapisane pozostaje niezmienione – możliwa jest krytyka i porównanie

Tradycja utna dopuszcza istnienie więcej niż jednej wersji
Prawda – ALETHEIA

Tragedia zakłada jednoczesny odbiór wzrokowy i słuchowy, ale jest przy tym
zaprzeczeniem prawdy

Najważniejszy przedmiot kontemplacji – wielkie zgromadzenia ludzi, aby wspólnie

świętować, słuchać muzyki, oglądać zawody sportowe lub uczestniczyć w kultach rel.

Spektakl teatralny pobudzał reakcje intelektualne, emocjonalne ale i fizyczne. Silny
związek – wykonawca/widownia

Powodowały dreszcze, drżenie, oniemienie, zawroty głowy, szybkie bicie serca,
uczucie zimna itd...

Słowo THELEXIS „zaczarowanie“ odnosi sie do śpiewu (syren w Odysei)

VI/V w.p.n.e dochodzi do profesjonalizacji sztuki słowa, nauczyciele retoryki:

Gorgiasz, Protagoras

Centralne miejsce teatru we wspólnocie ateńskiej, widać dumę ateńczyków ze swych
spektakli w mowie pogrzebowej Peryklesa u Tukidydesa. Podkreśla on otwartośc

aten, że nie bronią nikomu „patrzenia na coś“ (spektakl, theama)

Od końca VIII w.p.n.e słowo zaczyna zyskiwać na znaczeniu, pisanie osłabiało więzi
publiczność-autor

W tragedii organizacja treści mitów za pomocą tekstu pisanego daje możliwość
stworzenia nowego, silnego przekazu wizualnego. Głos i obraz mieszają się.

*Platon w „Filebie“ pisze że życie może być tragedią lub komedią (I takie

porównanie)

w tragedii publiczność ogląda spektakl z góry – niejako nad nim dominuje, nabiera
dystansu, przypomina to boską perspektywę. Przedstawienie ludzkiego cierpienia

wzmaga u publiczności poczucie ludzkiej kondycji, z jej ograniczeniami i
koniecznością śmierci.

DYTYRAMB – związane są z nim początki tragedii, występ chóralny połączon

z ruchami tanecznymi na cześć Dionizosa, za jego pośrednictwem przedstawiano
mity o bogach i opowieści o herosach.

Właściwy rozwój dramatu przypada na czasy nowej demokracji Vw.p.n.e

DIONIZOS  bóg płodnych sił natury, szaleństwo, ekstaza, przedstawiano na wazach
z orszakiem złożonym z satyrów, postaci o ludzkich nogach, pół ludzi, pijanych, w

lubieżnych gestach i niepohamowanych żądzach seksualnych; irracjonalność,
kobiety, ekstatyczny taniec, płynnośc granic (zwierzę, człowiek, bóg) uznanie

wartości kobiecej emocjonalności
Czczony czasami w postaci maski z liśćmi bluszczu

Maska – przedmiot centralny w teatralnym doświadczeniu, nieruchome spojżenie

maski ma symbolizować obecność boskości

Tragedia  nowa def. widza, miota się on między przyjemnością a bólem / paradoks
tragedii, odczuwanie przyjemności przez ból

Na publiczność działały też efekty sceniczne (dźwigi, rusztowania) oraz cisza, która
wzmagała napięcie, po niej następował wybuch

VIII. Język i tragedia

Istotna jest siła znaczeń zawarta w języku, dyskutowano znaczenie terminów,
pojawiała sie ta kwestia w tragediach i komediach (mądrość – Bachantki, bezbożna

pobożność- Antygona)
Gra słów, podwójne znaczenia, zabawy znaczeniami (Arystofanes)

Słowo, muzyka, ruch – tworzy to OPSIS – widowisko

IX. narracja
Tragedia ostatecznie nie zerwała z tradycją oralną o czym świadczą długie mowy

posłów, posłańców streszczające momenty akcji dramatu
Wydarzenia krwawe, okrutne były opisywane a nie pokazywane

Ale publiczność widziała od razu efekty opisywanych czynów, po drugie opowieść o
tragicznych wypadkach koncentruje uwagę na tym, czego się nie widzi. Wydarzenia

ukryte zyskują większe znaczenie, są bardziej tajemnicze, straszne i ciekawe

X. spektakl obywatelski
Teatr – budowla publiczna, tu np. Utrwalano stosunki z miastami sprzymierzonymi i

sąsiednimi, demonstrowano przepych; pokazywano tam zjawiska godne potępienia i
zwalczenia, można było głosić pochwałę pokoju (komedie), czasami kpiono

z instytucji państwowych, czasami symboliczne odniesienia do sytuacji aktualnej w
polis

Więź w teatrze podobna do tej istniejącej w mieście  obywatele-widzowie
świadomi byli wspólnoty, dzielili te same emocje i przeżycia

* W tragedii ważniejszy od winy i kary jest akt wyboru

XI. tragedia i pismo – pismo jednym z warunków powstania tragedii, widać
mentalność alfabetyczną

Za siłą oddziaływania tragedii stoi potęga słowa pisanego. Literaturę i tragedią łączy
konieczność ich interpretacji, umiejętnośc poruszania się w świecie symboli i

rzeczywistości umownej, właściwa kolejność.

Tragedia Vw.p.n.e łączyła powagę i wzniosłość moralną i rel. i obrazowanie mityczne
Wszystkie walory ekspresji (muzka, taniec, słowa) pozwalają zrozumieć to, co

przekracza ludzki rozum – złożoną naturę człowieka i nietrwałość kondycji ludzkiej.

3. FORMY ŻYCIA SPOŁECZNEGO

I. człowiek grecki jest tworem polis, tam mógł najpełniej zrealizować swój potencjał.
Potrzeby rel, rodzinne i uczuciowe były podporządkowane porządkowi politycznemu.

Stosunek: człowiek – społeczeństwo były dynamiczny; klasyfikacja chronologiczna:

•

Człowiek epoki heroicznej

•

Człowiek agonistyczny

•

Polityk

•

Kosmopolita / człowiek hellenistyczny

Za fasadą form społ. zachodziły stosunki ekonomiczne, związane z nierówną
dystrybucją dóbr. Redystrybucja nadwyżek rolnych (podczas świąt) jako rytuału

tworzyła model społ, który przenikał na inne relacje zachodzące we wspólnocie.
Najważniejsze było: mięso i wino (zarezerwowane n specjalne okazje i spożywane w

kontekście konkretnych rytuałów)

Mięso – uświęcone, je się to podczas obrzędów rel równocześnie z paleniem części

ofiarnej dla bogów – bogowie dostają dym spalonych wnętrzności; świętowanie
dotyczy wtedy i ludzi i bogów; manifestacja przynależności do danej wspólnoty

Wino – toważyszące mu rytuały wzmacniają więzi, rozładowują napięcia społ w

trakcie permisywistycznego karnawału; barbażyńcy upijali się w nadmiarze, Grecy
nie, pili w sposób rytualny, zawsze rozcieńczone i tylko w określonym kontekście

społ.; wino stało się mechanizmem tworządym małe, wyspecjalizowane grupy o
funkcjach wojskowych, politycznych lub hedonistycznych

Kobiety były od tego odseparowane, piły pokątnie, czciły Dionizosa podczas rytuałów
lekceważących reguły: zwierzę rozszarpywane, surowe mięso jadano, pito wino

nierozcieńczone i to w bezładzie

Poezja stanowiła (od Homera zaczynając) integralną część uczty
Liryka chóralna  świeta rel

Elegie i liryka monodyczna  arystokratyczny krąg zebrany na wspólnym piciu wina

II. Człowiek epoki heroicznej

W poematach homeryckich świat jest zorganizowany wokół rytuałów ucztowania;
cechy domostawa basileusa to megaron – sala w której ucztowano, oraz spiżarnia;

basileus gościł ludzi swojej klsy społ. na „honorowych ucztach“  zyskuje dzięki
temu prestiż i autorytet; ta gr. To wojownicy, a ucztowanie wyraża ich status i

wzmacnia spójność grupy; biesiada/uczta związana z procesem autoidentyfikacji
części elity

2 typy ucztowania

uczty dla uczestników wyprawy wojennej na koszt wspólnoty
prywatne uczty arystokracji (wodzów, wojowników) wzmacniające więzy lojalności,

które zacieśniają się w trakcie grupowego współzawodnictwa przy uczcie

u Homera wspólny posiłek poprzedza ofiara; zwierzęta są zabijane w charakterze
darów dla bóstw; mięso piecze się na rusztach, a uczta odbywa się w megaronie, są

tam mężczyźni rozlokowani pod ścianami i mają przed sobą stoliki (jeden na dwóch);
nacisk położony jest na równość, wino zmieszane z wodą czerpie się z krateru

Iliada – zewnętrzna funkcja społ. uczt wojowników

Odyseja – epika wewnętrzna opisująca rozrywkę w trakcie uczt; przedstawienie
poetyckie przygotowane na ucztę i czerpiącym z niej materiał opowieści; wydarzenie

jest opowiadane i przeżywane

III. Człowiek archaiczny

Przyjmowanie pozycji półleżącej i rozdzielenie czynności związanych z jedzeniem i
piciem

Megaron zmienił się w andron – specjalna sala na określoną ilość sof (7, 11, 15 łóż
dla 14-30 panów); był to frgm. Procesu, który doprowadził do powstania wąskich gr i

wypracowania wyspecjalizowanych rytuałów min. rozdzielania jedzenia od picia.

Ucztowanie dzielono na:
Deipnon  jedzono i pito

Symposion  pito; on wypracował rytuały społ. wkół niego rozwinęło się złożone
wyposażenie wnętrz – w andronie piękne sofy, wzorzyste poduszki i tkaniny,

ceramika luksusowa, kratery do wina, dzbany, puchary

Zdobienia ceramiki były wizualnym komentarzem do świata wyobrażeń i zajęć klasy
społecznej uczestniczącej w biesiadzie.

Centralny element sympozjonu to poezja z muzycznym akompaniamentem; formy

poetyckie odpowiadały spontanicznemu współzawodnictwu okazjonalnych poetów
Dystych elegijny pasował do twórczości oraz improwizacji (po kręgu): każdy

biesiadnik po kolei rozwijał dany temat
W VI w.p.n.e wytworzyła się gr zawodowych poetów (Mimnermos, Anakreont);

wątki w tych utworach odbijają zainteresowania tej gr. społ. i jej styl życia –
heroiczne czyny, wojny i miłość homoseksualna, bark rodziny, kobiet-obywatelek

Wśród pijących powstało swoiste słownictwo
Funkcja grupy nie polega już na walce z zewnętrznym wrogiem lecz na umocnieniu

jedności w obrębie polis; stopienie się form życia towarzyskiego z politycznym w
łonie arystokracji; sympozjony miały w takim przypadku tworzyć ekskluzywną

organizację nastawioną na podtrzymanie hegemonii pewnej klasy społecznej.

* Pederastia nosiła cechy rytuału inicjacyjnego.ukochany otrzymywał od kochanka 3
dary (szatę, puchar i wołu) które symbolizowały męskość i wejście w świat dorosłych.

W Sparcie: po agoge młodzi chłopcy wchodzili w skład syssition (gr. wojowników

skupionych wokół codziennej praktyki wspólnego ucztowania), każdy musiał
dostarczyć ustaloną ilość jedzenia i picia, jeśli nie to przestawali być członkami tej gr.,

tracili pełnię praw obywatelskich

Spartański posiłek: aiklon i epaiklon. Obydwie części przewidywały obowiązkowe
składki;

Aiklon spełniało symbolicznie funkcję i potwierdzało równość uczestników i
niezmienną surowość obyczaju. jadłospis stały  placek jęczmienny,czarna polewka,

gotowana wieprzowina
Epaiklon podkreślało różnice majątku, statusu i dzielności militarnej poprzez

zróżnicowanie tego, co każdy przynosił na uczty; większy wybór potraw

Źródła przyjemności tkwiły głównie w drobiazgowo dopracowanych rytuałach, w
zbytku lub coraz bardziej wyszukanych rozrywkach, też poetyckich; w trakcie

sympozjony czasami występowały artystki (fletnistki i tancerki), akrobaci, mimy,
komedianci, wygłaszano toasty, pito na wyścigi W literaturze sympozjalnej jest

postać błazna, czyli nieproszonego gościa.

Homoseksualizm – bywał zinstytucjonalizowany w formie rytuałów inicjacyjnych,
przez które musieli przejść młodzi chłopcy; rytualne zaloty; swoboda seksualna

wkraczała w sympozjon za sprawą niewolników (panów i pań) umilających czas

Kobiety-obywatelki nigdy nie uczestniczyły w sympozjonach, ani w ucztach

weselnych czy pogrzebowych. Kobiety obecne w trakcie uczt to niewolnice, ale
mogły zyskać specjalny status, jeśli związały sie z jednym lub z kilkoma panami,

wtedy nazywano je hetairai (hetery)

Nadzór nad mieszaniem wina (z wodą) sprawował sympozjarcha – basileus;
poeta archaiczny pełni funkcję prawodawcy sympozjonu : znaczna część jego

popisów ma charakter metasympotyczny – podczas uczt ustanawia prawa i
obowiązki uczestników

* jednym z zabiegów wzmacniających zaufanie było wspólne popełnienie czynów

antyspołecznych lub kryminalnych, aby utworzyć dodatkowy węzeł wspólnictwa (np.
Pijani chodzili ulicami i niszczyli lub napadali na ludzi)

ale za błędy po pijaku karano podwójnie!
Sympozjon (świeckie):

•

Rozdanie wieńców gościom

•

Libacja na cześć Zeusa Olimpijskiegi, herosów...

•

Odśpiewanie peanu na cześć bogów

•

Na koniec libacja na cześć Zeusa Telejosa

Ucztowanie religijne – dotyczyło całości wspólnoty; odnosiły się do bogów jako
protektorów i gwarantów oraz regulacji porządku w polis; wszystkie rytuały były

starannie różnicowane, stosownie do każdego kultu; wątki powrotu do pierwotnych
rytuałów; budowanie poczucia „greckości“

2 rodzaje: w mieście i poza (w mieście 2 rodzaje: mięso spożywano w świątyni lub
poza)

* Pitagorejczycy: oddzielenie od wspólnoty, czystość rytualna, odrzucają ucztę

ofiarną, wegetarianie

IV. Człowiek polityczny

Epoka klasyczna  inny kontekst społ. oraz inne relacje między życiem społ. a polis;
wszystkie rodzaje wspólnoty są częściami wspólnoty państwowej; większe znaczenie

polityki
Wspólne ognisko polis (kult Hestii) to symboliczny obraz wspólnoty politycznej jako

rodziny; kolonizatorzy brali ze sobą „swój“ ogień do nowo zakładanej kolonii
Taki ogień w polis był chroniony pieczą urzędników; w Atenach było to w

prytanejonie, czyli w siedzibie archonta eponima (najwyższy urzędnik)  prytanejon
był też miejscem ucztowania publicznego (najwyższy zaszczyt); prawo do stałego

jadania tam miała wąska elita typu arystokratycznego, określona przez akty prawne
(kapłani misteriów eleuzyjskich, zwycięzcy zawodów, „wybrańcy Apollina“,

strategowie); zaposzenie tam było też formą xenia – podejmowano tam
ambasadorów, powracających posłów ateńskich itd...posiłki opłacano z kasy polis!

Bardziej demokratycznym miejscem publicznego ucztowania była kuchnia oraz sala

bankietowa w Tolosie (okrągły budynek nie nadawał się do tradycyjnej uczty –

siedzieli tam) 50 prytanów pełniło tam służbę i oni tam jadali mięso ofiarne i
dostawali diety pieniężne

Prawa Solona VI w. określały reguły prytanejonu oraz uczt arystokratycznych (i rel. i

prywatnych)
Ludowe święta – jdną z podstawowych liturgii była hestiasis, czyli obowiązek

wydawania uczt dla członków własnej fyle podczas Dionizjów lub Panatenajów, ale
też ofiary składane przez miasto rozdawano mięso; lud wymagał od bogatych aby

dostarczali rytualne posiłki tej częsci ciała wspólnotowego, do której należeli

Apaturie – święto, przewidywały 3 okazje składania ofiar, które wyznaczały 3 etapy
drogi ku dorosłości

•

Meion – I wejście w skład gr

•

Koureion – osiągnięcie dojżałości

•

Gamelia – w chwili ślubu

Każdą z nich świętowano ucztą i zaświadczała ona o prawomocności aktu

Sympozjon był nadal postrzegany jako element arystokratycznego stylu życia. A gr.
arystokratów łączyły działalność polityczną z sympozjonem – coś w rodzaju klubów

politycznych (heteriach) (pod koniec Vw heterie stały się ogniskiem przewrotu
oligarchicznego); później ich zakazano

Śmierć – sfera problematyczna; niektórzy rozwijali koncepcję wiecznego

sympozjonu; głównym powodem uczestnictwa w misteriach eleuzyjskich była
obietnica wiecznego sympozjonu post mortem

W społeczeństwie tego typu nie istniała wolność jednostki jak ją rozumiemy dzisiaj,

bo jednostka była wtedy ZAWSZE istotą społeczną

V. Człowiek hellenistyczny
Świat helleński zdominowały 2 przeciwstawne formy organizacji społecznej:

•

dworskie życie monarchii hellenistycznych

•

transformacja wcześniejszych rytuałów miejskich w ekskluzywistycznej polis

kolonialnej

Macedońska uczta królewska (na niej wzorowało się ucztowanie w monarchiach

helleńskich) pod wieloma zwględami przypominała świat homerycki

•

jadano na leżąco

•

większa skala – dużo gości

•

potrawy obfite

•

zamiłowanie do picia

•

trzeba było pogodzić grecką zasadę równości z realiami dworu

•

domieszka zwyczajów perskich – przepych na wzór Persji stał się przymiotem
króla

•

malowidła, tkaniny, złocone sofy

niektórzy piszą o wolności słowa, inni o pijackich bójkach a nawet morderstwach

*w sferze prywatnej – uczta weselna w stylu greckim ale wzbogacona o różne formy

rozrywki oraz prezenty w postaci naczyń ze złota i srebra (u bogatych tylko)

podczas gdy człowiek okresu klasycznego znajdował swój najpełniejszy wyraz w

działaniu politycznym i podporządkowywał życie społecznym aspektom polis, to w
czasach hellenskich „być obywatelem“ oznaczało „należeć do helleńskiej elity

kulturalnej“; uczta jako forma doświadczania treści kultury została przemodelowana.

Ważną rolę odgrywała edukacja, w Atenach od IV w.p.n.e wstąpienie do grupy
obywateli wiązało się z efebią, podczas której wszyscy obywatele płci męskiej (18-20

lat) musieli przejść szkolenie ogólne i wojskowe pod kontrolą urzędników
państwowych. W miastach helleńskich wykształcenie zdobywało się w gimnazjonach

pod okiem urzędnika państwowego – gimnazjarchy.
Organizacja nauki powtarzała tradycyjny schemat organizacji kultu nacechowany

przez wspólną własność i koleżeństwo wyrosłe ze wspólnego ucztowania;
powstawały stałe instytucje, szkoły a zalążkiem każdej z nich była gr. przyjaciół.

Ludzie ci razem składali ofiary, razem jedli

Inaczej wyglądały też liturgie – bogaci notable prześcigali się w pokazowyh aktach
dobroczynności na rzecz ludu. Akty te przypominały ciążący na bogatym Ateńczyku

obowiązek sitesis, ponieważ wiązały się z określoną funkcją publiczną lub tą pełnioną
podczas świąt rel., ludzie ci chcieli też upamiętnić samych siebie poprzez wielkie

darowizny; była to forma mediacji między bogatymi a biednymi; niewolników nigdy
nie obejmowały akty tej szczodrości

Polis czuła się częścią szerszej, helleńskiej wspólnoty kulturowej

4. CZŁOWIEK I BOGOWIE

doświadczenie „świętości“ było powszechne – bliskość w życiu codziennym; bliskość
bóstwa, styczność z nim, uwikłane relacje z ludźmi; lęk przed bóstwem

•

rel. Greków nie opierała się na jakimś objawieniu udzielonym ludziom przez
bóstwo

•

brak proroka – założyciela

•

brak świętej księgi wykładającej prawdy objawione

•

brak kasty zawodowych kapłanów (otwarty dostęp do tej funkcji)

•

brak dogmatów

•

brak idei „grzechu pierworodnego“ Grek jest „czysty“

•

brak słowa które pokrywałoby się semantycznie ze słowem „religia“

•

religijność polega na skrupulatnym przestrzeganiu rytów kultowych

każde nowo narodzone dziecko obnoszono wokół ogniska, aby nadać religijną
sankcję jego wejściu w przestrzeń domową

„świętość“ uległa terytorializacji – miejsca poświęcone kultowi tkwiących tam mocy


sanktuaria

święte jest wszystko co emanuje z mocy nadprzyrodzonych, a zwłaszcza z boskiej

woli  święty porządek natury, pory roku, niezmienny porządek życia społecznego

I. postępowanie wobec sfery mocy/ nadprzyrodzonej będzie zorientowane na

zapewnienie sobie jej przychylności i odżegnanie negatywnej przemocy; rytuał
błagalny polega przede wszystkim na ofierze wotywnej, której towarzyszą modły;

obejmuje to ofiarowanie kosztowności, libacji, okazałych budynków kultowych, ale
centralną funkcję pełni ofiara zwierzęca; ofiary podtrzymują dobre stosunki ludzi

z bogami

II. zmaza – „miasma“  przewinienie wykraczające poza granice porządku prawnego
i moralnego; sprowadza na winowajcę boską zemstę, która rozciąga się też na

wspólnotę; pojęcie to wiąże się z brudem, nieczystością; człowiek dotknięty tym nie
może zbliżać się do tego, co święte, podczas praktyk rytualnych musi być wygnany ze

wspólnoty, aby jej nie zarazić;
rytuał pharmakos – co roku wspólnota wybiera jednego ze swych marginesowych

członków dotkniętego kalectwem i wygania go aby wraz z nim pozbyć się rytualnie
wszelkiej zmazy

procedura katharsis – polega głównie na ablucji za pomocą wody; cel: przywrócenie
nieczystej jednostce takiego poziomu czystości jakiego wymaga od niej porządek

kultury; należy dokonać oczyszczenia po stosunku seksualnym; dom oczyścić w
którym doszło do narodzin lub śmierci

tło narodzin epiki z pewnością stanowiły tradycyjne mity o bóstwach i mocach

panujących nad światem; zawarta tam wiedza jest wiarygodna i przekonująa z uwagi
na swą anonimowość, rozpowszechnienie w czasie i przestrzeni; politeizm jest

chaotyczny; poezja epicka poddaje materiał selekcji i uporządkowaniu; poezja epicka
utrzymuje podstawowe cechy mitów

Hezjod jako I sumuje w Teogonii „podręcznik“ religijny Greków

III. Różnica/próg który dzieli bogów od herosów jest znacznie większy niż ten miedzy

herosami a ludźmi; został on narzucony przez charakter homeryckich wyobrażeń;
przekroczenie progu następuje głównie w sferze genealogii: herosi mają boskie

pochodzenie dzięki częstym związkom bogów ze śmiertelnikami: z nich wywodzą się
arystokratyczne rody; uwikłanie tych światów  oswojenie sie ich obecnością,

przypisanie im relacji ludzkich, ale są oni potężniejsi

Nie ma mowy o wszechmocy i wszechwiedzy bóstw; bogowie są z reguły postaciami
wielofunkcyjnymi – zakres ich działań obejmuje wiele dziedzim, które częso krzyżują

sie z kompetencjami innych bóstw; mnogość funkcji wyraża się przez różne
przydomki

IV. Zeus – zasada legalnej władzy, zdetronizował Kronosa, uporządkowany rozdział

między niebem a ziemią nastał; łączy moc i sprawiedliwość
Atena – spłodzona bez udziału kobiety! Depozytariuszka inteligencji praktycznej;

pełni też funcję promachos, zbrojnego przewodnika i brońcy
Apollo – ma dar jasnowidzenia, zna przyszłość; patron sanktuariów wieszczbiarskich;

zapewnia harmonię, piękno i ład estetyczny
Afrodyta – bogini miłości erotycznej i prokreacji, związana z pożadaniem, poza sferą

rodziny i małżeństwa

Inne bóstwa powstawały przez doświadczenia społ. i polityczne, wysnuwane w

procesie abstrakcji i sublimacji warości nowej rzeczywistości zbiorowej; Dike
(sprawiedliwość) Eirene (pokój) Tyche (los, fortuna); bóstwa włączone w horyzont

polis, stały się przedstawicielami rel obywatelskiej i spolitycyzowanej; wszystkim
bóstwom nakazano pełnić słuzbę na rzecz ludzkiej polis (zapewnianie pomyślności i

opiece, doradzaniu)

W epoce hellenistycznej kontakty z innymi rel. doprowadzały do poszerzenia
greckiego panteonu o cudzoziemskie bóstwa

Obowiązki kapłańskie przydzielano często w formie losowania, a jeśli było jakieś

dziedziczenie w konkretnych rodach to było ono kontrolowane prez polis

Składanie ofiary wyrasta z oszustwa, które wymyślił Prometeusz, które położyło kres
pierwotnemu, wspólnemu ucztowaniu bogów i ludzi i wyznaczyło osobne dla każdej

grupy potrawy (dym – bogowie, mięso – ludzie)

Ofiary chtoniczne: w ciemnościach nocy, bezpośrednio na ziemi, całopalenie ofiary


rytuał odstręczający a nie zbliżający

Hades dla Greków był bóstwem bez świątyń i kultu

V. Misteria i sekty:
Obowiązek milczenia, dopuszczano niewolników i kobiety, zwracają się do człowieka

jako takiego, sięgają do głębszych pokładów egzystencji; skomplikowane procedury
inicjacyjne

Oś eleuzyjskich obrzędów stanowi historia Demeter i Persefony (odniesienie do
śmierci i odrodzenia, sfery seksualnej prokreacji oraz nadziei odkupienia od śmierci)

Ozdrawiają dzięki epifanii zbawienia i nowych narodzin i „oczyszczają“ widzów-
uczestników; ateńska polis zarządzała tymi misteriami

Inaczej było z sektami mądrościowo – religijnymi np. Z ruchem orfickim (VI w.p.n.e)
W sferze społ. ruchy te odwoływały się do grup wykluczonych i upośledzonych; nie

stanowiły dopełnienia ale radykalną alternatywę wobec form religijności miejskiej;
model życia przeciwstawny życiu obywatela, wegetarianizm, gorliwa dyscyplina,

odpokutowanie winy poprzez trudy podlejszej egzystencji ziemskiej; dualizm – dusza
i ciało, dusza jest uwięziona w ciele i trzeba ją uwolnić, praktykowanie poświęceń,

wyrzeczeń, ascezy, rezygnacja ze składania ofiar, indywidualne zbawienie
orfizm upatrywał w Dionizosie boga pierwotnej, utraconej niewinności, pokoju

wśród ludzi naruszonego przez oparte na przemocy społeczeństwa wojny i polityki

pitagorejczycy – rozwijają orficką koncepcję zbawienia; reinkarnacja duszy;
wyrzeczenia, wstrzemięźliwość, oddanie się wiedzy teoretycznej

VI. ogólnie...przestrzeganie reguł i rytuałów religii olimpijskiej jest współistotne

z istnieniem polis i jej politycznego układu, akceptacja religii olimpijskiej, jej rytuałów
oznacza bycie nie tylko obywatelem leż także Grekiem

5. OBYWATEL

centrum i wzorzec kształtowania się greckiej arystokracji stanowiła Sparta, tam

pojęcie elity oznaczało bycie wolnym; wolni i niewolni  elita i masa
na wyposażenie grobów arystokratycznych składały się częsci uzbrojenia (to była ta

różnica), zwyczaj noszenia broni, też w zaświatach, wyróżniał ich

tyrani byli często najpierw demagogami, brali na siebie przywództwo ludu i cieszyli
się zaufaniem, ale musieli okazywać niechęć bogatym

jedną z przyczyn rozwoju demokracji bezpośredniej był wzrost liczby obywateli w

obrębie miasta oraz osłabienie ascholia (pracy na roli)
w tym systemie ludzie liczyli sie o ile uczestniczyli w zgromadzeniu ludu, czyli

panowie z obywatelstwem, wolni
w epoce klasycznej obywatelstwo jest równorzędne z tożsamością obywatela-

wojownika; aby należeć do grona obywateli trzeba było mieć coś, co zapewniało
dochód.

później zaczęto do grona obywateli dopuszczać ubogich (ale wolnych); grupy

przywódcze miały wpływ na edukację polityczną i miały umiejętności oratorskie i
przywódcze, co prowadziło do powiału wewnątrz miast

oligarchowie chcieli zmniejszyć zasięg obywatelstwa, ale nie chodziło o licznych lub

nie, ale o ubogich i posiadaczy

wojna Ateny – Sparta w V w.p.n.e to konflikt między dwoma ośrodkami politycznymi

jednym z głównych czynników jednoczących bogatych i ubogich były liturgie; bez
nich niemożliwe byłoby funkcjonowanie miasta, organizowali święta, sztuki w

teatrze; zaskarbiali sobie przychylnośc ludu i zyskiwali prestiż; przykładem był Kimon
– pozwalał biedakom najeść się, dawał też ubrania, bardzo hojny

podobno też Perykles przekupił masy wprowadzając rekompensaty finansowe za
udział w spektaklach i sądach; demagogia ta pozwalała mu na swobodę działania w

rozporządzaniu kasą państwową i robotami publicznymi

idea: dochody państwa tożsame z dochodami obywateli, koncepcja ta zakładała brak
autonomii i zwierzchnictwa nad obywatelami

państwo tworzy lud (pozwalało to na przemieszczenie na jakiś czas polis); w związku
z tym lud stanowi państwo, stoi ponad prawem i jest jedynym źródłem prawa

bardzo byli przeciwni zmianom w prawie

demokracja pierwotnie była słowem bardzo ostrym, nasyconym znaczeniem

polemicznym i stosowanym raczej przez jej wrogów
demokracja epoki klasycznej to kompromis między panami a ludem, kompromis

oparty na kulturze politycznej

u Arystotelesa jest rozgraniczenie:

dobra demokracja to politeia
ta nie ciesząca się dobrą sławą to właśnie demokracja