J. Staniszkis - Kapitalizm polityczny i jego dynamika

Kapitalizm polityczny i jego dynamika

Jadwiga Staniszkis

Celem artykułu jest analiza wyłaniającego się, postkomunistycznego porządku

w aspekcie instytucjonalnej infrastruktury rynku (w tym szczególnie – kapitalizmu politycznego
i związanego z tą formułą zagrożenia oligarchizacją i deformacją gospodarki i państwa).

Analizując postkomunistyczny model kapitalizmu trzeba sięgnąć do jego

instytucjonalnych  korzeni  jeszcze  wewnątrz  systemu  produkcji  realnego  socjalizmu.  Ten
ostatni,  osiągając  kolejne  stadia  nierównowagi  (i  poszukując  sposobów  jej  złagodzenia),
wprowadzał  parainstytucjonalne  amortyzatory  w  postaci  tzw.  szarej  strefy,  aktywizacji
tradycyjnego  sektora  prywatnego,  wreszcie  –  nieformalnych  pierwocin  tzw.  uwłaszczania
nomenklatury.  Owo  uwłaszczenie  (stanowiące  ostatni  etap  procesu  określanego  jako
dezartykulacja  socjalistycznego  sposobu  produkcji)

sprowadzało się w swej wczesnej fazie

do nieformalnego wprowadzenia zasady podzielonej własności

, przypominającej sposób

władania ziemią w feudalizmie. Wczesne spółki managerskie i pracownicze traktowały środki
produkcji używane „po godzinach” de facto jako własne, choć nie zainwestowały w nie i nie
ponosiły większości kosztów ich użytkowania.

To „uwłaszczenie nomenklatury” przypominało w swej wczesnej postaci

merkantylizm, tak jak go opisywał Max Weber

. Chodzi o sytuację, gdy państwo – promując

nowe  mechanizmy  ekonomiczne  –  próbowało  wykorzystać  je  dla  własnych  celów
(stabilizacja  systemu,  zwiększenie  puli  dóbr  i  usług  i  zaspokojenie  w  ten  sposób  potrzeb,
których  nie  był  w  stanie  zaspokoić  sektor  państwowy,  zmniejszenie  politycznej  presji  na
zmianę systemu).

Innym – obok uwłaszczania nomenklatury – mechanizmem owego wczesnego,

socjalistycznego merkantylizmu były agendy państwa działające jako spółki akcyjne
(np. Bank

PKO

SA).

Przypominało

znaną

początków

kapitalizmu

zachodnioeuropejskiego formułę „państwa jako przedsiębiorcy”

, czy opisywane przez Johna

Hicksa

wczesne formy kapitalizmu handlowego z tworzonymi przez państwo „domami

handlowymi”, działającymi jako spółki akcyjne (z różnicami wypłat determinowanymi przez
tradycyjną hierarchię statusów).

Dynamika obu wspomnianych wyżej form instytucjonalnych (podzielona własność,

spółki akcyjne prawa handlowego tworzone przez państwo) doprowadziła do dwóch,
kluczowych dla przebiegu dalszej transformacji ustrojowej, momentów nieciągłości, które
pojawiły się jeszcze przed symbolicznym przełomem 1989 roku:

po  pierwsze,  było  to  przejście  od  merkantylizmu  do  właściwego  kapitalizmu
politycznego,  gdy  aktorzy  uwłaszczającej  się  nomenklatury  –  obok  realizowania
oczekiwanej  przez  państwo  funkcji  stabilizacyjnej  –  zaczęli  równolegle
wykorzystywać  swoją  pozycję  w  aparacie  administracji  państwowej  dla  promowania
własnych  celów.  Innymi  słowy,  zaczęli  wykorzystywać  „rentę  władzy”  w  celu
przyspieszonego  formowania  kapitału.  Towarzyszyło  temu  odejście  od  działań
nastawionych  głównie  na  przywracanie  równowagi  i  przejście  do  fazy  ekspansji,

której towarzyszyła walka o rozwiązania instytucjonalne ułatwiające przełamywanie
kolejnych barier utrudniających dalszą ekspansję;

po  drugie,  było  to  pojawienie  się  w  realnym  socjalizmie  nie  istniejącego  wcześniej
wymiaru  meta-wymiany.  Chodzi  o  operacje,  w  których  źródłem  zysku  jest
równoczesne operowanie w ramach różnych reguł gry na zasadzie trans-granicznej czy
trans-systemowej:  np.  na  rynkach  o  różnych  kursach,  stopach  procentowych  bądź
wycenach skryptów dłużnych. Innymi słowy – przedmiotem meta-wymiany są same
terms  of  trade,  a  nie  konkretne  dobra.  Meta-wymiana,  w  odróżnieniu  od  prostej
wymiany  usług  i  dóbr  materialnych,  operuje  na  tzw.  futures  markets  (czyli  na
rynkach, na których zysk jest odwleczony w czasie i często w przestrzeni). W związku
z  powyższym  wymiana  taka  wymaga  trwałych  praw  własności  oraz  formalnych
podstaw kontraktów, a nie tylko niepisanych gwarancji w postaci „renty władzy” czy
lokalnych  układów  personalnych.  Interes  ekonomiczny  w  przekroczeniu  barier
blokujących  wejście  na  futures  markets  był  więc  równocześnie  interesem
w promowaniu  rządów  prawa,  trwałego  otwarcia  gospodarki,  wydzielenia  praw
własności  (i  odejścia  od  formuły  „własności  podzielonej”  z  pierwszej  fazy
uwłaszczania),  wreszcie  –  w  stabilizacji  krajowej  waluty  i  jej  choćby  wewnętrznej
wymienialności.  Osiągnięcie  powyższych  warunków  łączyło  się  z  wyjściem  poza
instytucjonalne  ramy  i  ideologiczne  założenia  komunizmu.  Dalsze  działanie
uwłaszczonej  nomenklatury  wyłącznie  jako  swoistej  szarej  strefy  stało  się  bowiem
hamulcem  pełnego  wykorzystania  ekonomicznych  możliwości,  jakie  dawała  meta-
wymiana.

Inną konsekwencją pojawienia się w realnym socjalizmie wymiaru meta-wymiany

było  wejście  tej  formacji  w  krąg  oddziaływania  logiki  wyznaczanej  przez  cykliczne
kumulowanie  się  napięć  między  sferą  meta-wymiany  a  wymianą  prostą.  Cykle  te  wiążą
się ze stopniowym autonomizowaniem sił sfery meta-wymiany, która zaczyna rozwijać się w
sposób spekulacyjny (bubble economy) co nie tylko deformuje parametry, w ramach których
operuje  prosta  wymiana  materialna,  ale  prowadzi  do  dławienia  się  tej  ostatniej  z  powodu
braku  środków  obrotowych.  Według  Maxa  Webera

i Randalla Collinsa

takie właśnie

napięcia są historycznie odpowiedzialne za dynamikę i przekształcenia instytucjonalnej
infrastruktury rynku. Collins twierdzi, że siła oddziaływania owych cyklicznie
powracających napięć jest znacznie większa niż wpływ – co podkreślał Douglas North

–

tendencji do spontanicznej selekcji i utrwalania tych form instytucjonalnych, które
powodują obniżenie kosztów transakcji i zmniejszenie rozziewu między korzyścią
społeczną a indywidualną.

Pojawienie się obu wspomnianych wyżej momentów nieciągłości stało się

punktem zwrotnym, przyspieszając koniec komunizmu. Należy tu jeszcze raz podkreślić,
ż

e ich pojawienie się było nieoczekiwanym efektem technik stabilizowania systemu

komunistycznego. Przejście od fazy równoważenia do fazy ekspansji i powstanie nowych
interesów związanych ze sferą meta-wymiany stało się – obok fenomenu „rewolucji
wojskowej”

(z jej własnymi momentami nieciągłości) – motorem transformacji. Efekt

lokalny  (sprzeczności  komunizmu)  splótł  się  tutaj  z  procesami  globalnymi.  Pojawienie
się  meta-wymiany  łączyło  się  bowiem  z  ponownym  włączeniem  krajów  bloku
komunistycznego  w  międzynarodowy  podział  pracy  (kredyty  lat  70.),  zaś  „rewolucja
wojskowa”  była  efektem  globalnych  wyzwań  w  sferze  bezpieczeństwa.  Gdyby  nie
oddziaływanie  globalne,  najbardziej  prawdopodobnym  końcem  komunizmu  byłaby  nie
odgórna rewolucja, ale zapaść, implozja z postępującą deinstytucjonalizacją i anarchią.

Obecnie funkcją kierunkową postkomunistycznej gospodarki jest – jak się

wydaje – formowanie kapitału w warunkach globalizacji z zachowaniem struktur
kapitalizmu politycznego jako warunkiem brzegowym, ograniczającym zmienność

rozwiązań instytucjonalnych. Tylko bowiem formuła kapitalizmu politycznego
(modyfikowana nieco – w imię wzrostu i stabilizacji) gwarantuje dawnej nomenklaturze
(wciąż posiadającej znaczne zasoby władzy strukturalnej) przetrwanie układów
statusowych i hierarchii z okresu komunizmu.

Kapitalizm polityczny

w Polsce przeszedł przez trzy stadia. Obecnie znajduje

się w fazie czwartej, cechującej się znaczniejszą niż w fazach poprzednich polityzacją
i wyższym stopniem zorganizowania kapitału. W fazie tej można wręcz mówić
o oligarchizacji oraz związanej z tym deformacji i gospodarki, i państwa.

Fazy te (i towarzyszące im strategie formowania kapitału) zmieniały się wraz

z warunkami makroekonomicznymi, przekraczaniem instytucjonalnych barier dalszej
ekspansji, wyczerpywaniem się kolejnych pokładów rezerw i sięganiem do nowych ich
pokładów.

Pierwsza faza to przede wszystkim przesuwanie (redeployment) środków

i kapitału z sektora państwowego w ręce prywatne. Chodzi tu o lata 1984-1989. Na trzy
elementy tej fazy warto zwrócić uwagę:

tworzenie  przybudówek  do  przedsiębiorstwa  państwowego  (pp)  z  wykorzystaniem
podwójnego statusu dyrektora pp – właściciela spółki. Taka podwójność pozwalała na
przerzucanie części kosztów prywatnej działalności na przedsiębiorstwo państwowe,
a także sterowanie – w interesie prywatnej akumulacji – sposobem funkcjonowania
własności  ,,podzielonej”.  Warto  dodać,  że  podobna  podwójność  statusów
(z siedzeniem  „okrakiem”  między  dwoma  sposobami  produkcji)  towarzyszyła
również redeployment przy rodzeniu się kapitalizmu w Europie Zachodniej;

prywatyzowanie majątku organizacji politycznych i społecznych (budynki, środki
transportu);

przygotowywanie instytucji finansowych na następną fazę transformacji, związaną
z  polityką  ,,trudnego  pieniądza”.  Chodzi  o  tworzone  od  1987  r.  –  z  funduszy
przedsiębiorstw  i  instytucji  państwowych  –  banki  komercyjne  i  fundacje,  a  także
odgórnie stworzony FOZZ. Towarzyszyły temu intensywne transfery dewizowe za
granicę  oraz  tworzenie  tam  tzw.  firm  fasadowych  (,,frontowych”),  opartych  na
krajowym kapitale, ale z pozorami firmy zagranicznej.

Wydaje się, że blue-print dla tych przygotowań stanowiły konkluzje z dyskusji

wokół problemu ,,kapitalizmu po komunizmie”, prowadzonych w ZSRR przez
specjalistów badających rozwój zależny (w tym głównie – Amerykę Łacińską)

Polityczna geneza, znaczna rola czynnika instytucjonalnego (w tym – wyłącznego dostępu
do  instytucji  obniżających  koszty  transakcyjne  i  ryzyko  funkcjonowania),  skrócona  faza
kapitalizmu  wolnokonkurencyjnego  z  szybkim  przejściem  do  fazy  kapitalizmu
zorganizowanego  (z  elementami  kapitalizmu  państwowego)  to  tylko  niektóre  hipotezy
formułowane  w  toku  owych  dyskusji,  które  w  pełni  potwierdziła  praktyka  systemu
postkomunistycznego.

Pierwszej fazie kapitalizmu politycznego towarzyszył intensywny rozwój kapitału

handlowego, głównie w wymianie trans-granicznej (import). Głównym zasobem
(a równocześnie

pierwszym

tworzywem

infrastruktury

rynku,

jeszcze

przedinstytucjonalnej)  były  tu  powiązania  personalne  w  ramach  jednej  grupy  statusowej
(dawny  aparat  władzy).  Powiązania  te  zastępowały  nie  istniejące  mechanizmy
gwarantowania  kredytów  i  kontraktów.  Przypomina  to  sytuacje  obserwowane  również
w innych  kontekstach  historycznych,  gdzie  także  społeczeństwo  statusowe  stawało  przed
wyzwaniami  formowania  kapitału  w  warunkach  globalizacji

. Tam również sięgano do

spoistości  i  lojalności  grup  statusowych,  szukając  w  nich  gwarancji  praw  własności
i kontraktów.  Wraz  z  ekspansją,  stopniowo  przekraczającą  granice  obszaru  kulturowo-
politycznego,  gdzie  uznawano  owe  statusowe  wyznaczniki,  zaczęto  poszukiwać  innych

mechanizmów ułatwiających przetrwanie. Wiązało się to z przejściem do drugiej fazy
kapitalizmu politycznego.

Druga faza (1990-1993) to z jednej strony intensywne indywidualne

wykorzystywanie  –  przez  kapitał  nomenklatury  –  instytucji  miękkiego  finansowania,
utworzonych  w  fazie  poprzedniej  w  celu  przetrwania  i  spekulacyjnego  pomnażania
kapitału,  z  drugiej  zaś  –  indywidualne  wykorzystywanie  ,,renty  władzy”  dla  uzyskania
informacji,  licencji  czy  uprzywilejowanych  (wyjątkowych)  warunków  funkcjonowania
(np.  lepszy  kurs  wymiany  rubla  w  tzw.  aferze  ziemniaczanej).  Wbrew  oczekiwaniom,  że
„polityczność”  wyłaniającego  się  kapitalizmu  zacznie  stopniowo  maleć,  w  tej  drugiej  fazie
obserwujemy rozwój nowych form powiązań między gospodarką a państwem. Bowiem wraz
z  rozszerzaniem  pola  ekspansji  na  tereny,  gdzie  powiązania  w  ramach  grup  statusowych  już
nie  wystarczają,  obserwujemy  nacisk  na  przekroczenie  tej  bariery  za  pomocą  tworzonych
przez  państwo  instytucji-lokomotyw  (np.  Agencja  Rozwoju  Gospodarczego,  kumulująca
udział państwa w wielu hybrydowych spółkach), pilotujących ekspansję na trudnych rynkach
i  ułatwiających  koncentrację  i  mobilizację  kapitału.  W  tej  drugiej  fazie  pojawiają  się  też
zaczątki tzw. „zorganizowanych rynków”

z regulowanym wejściem, służących przetrwaniu

i  ograniczaniu  współzawodnictwa  wewnętrznego,  co  miało  zwiększyć  szansę  we
współzawodnictwie  z  kapitałem  z  krajów  wyżej  rozwiniętych.  I  te  strategie  przypominają
techniki  stosowane  w  początkach  kapitalizmu  w  krajach  zachodnich,  przy  wychodzeniu
z feudalizmu.  Pozwala  to  sformułować  hipotezę,  iż  relatywna  tradycyjność  społeczeństw
budujących  obecnie  postkomunizm  stanowi  właściwą  zmienną  wyjaśniającą  dynamikę
wyłaniającego się rynku w jego aspekcie instytucjonalnym.

Komunistyczna przeszłość jest tu istotna tylko o tyle, że – po pierwsze – określa

społeczne  źródła  uprzywilejowanego  statusu  (nomenklatura)  i  –  po  drugie  –  determinuje
charakter  instytucjonalnego  dziedzictwa,  do  którego  sięga  się  obecnie  przy  formowaniu
strategii  współzawodniczenia  z  krajami  bardziej  rozwiniętymi.  Sama  zasada  powrotu  do
własnej  systemowej  swoistości  w  obliczu  wyzwań  globalizacji  jest  jednak  podobna  do  tej
z XVI/XVII wieku, gdy Europa Środkowa weszła w orbitę światowego handlu zbożem. Brak
społecznych  i  ekonomicznych  podstaw  dla  wykształcenia  i  zakorzenienia  instytucji
zachodnich  (giełda  zbożowa,  kredyt)  spowodował  sięgnięcie  do  własnego  dziedzictwa
(i zastosowanie  tzw.  wtórnego  poddaństwa).  Chciano  w  ten  sposób  obniżyć  koszty
i zwiększyć  własne  szansę  we  współzawodnictwie  z  Zachodem.  Zdeformowało  to  jednak
dalszy rozwój gospodarczy i polityczny.

Obecny

powrót

centralizacji,

polityzacji

gospodarki

oraz

administracyjnie

regulowanego dostępu do kapitalistycznej infrastruktury rynku (kredyty, gwarancje) to wyraz
podobnej tendencji. W dziedzictwie komunizmu, uruchamianym już w nowej roli, szuka się
protezy we współzawodnictwie z kapitałem z krajów rozwiniętych, bardziej efektywnym
i lepiej obudowanym instytucjonalnie.

Trzecia faza kapitalizmu politycznego (1993-1996) łączy się z rosnącym gwałtownie

poziomem organizacji kapitału. Podobne procesy koncentracji i organizacji kapitału
w grupy finansowo-handlowe lub finansowo-przemysłowe mają miejsce w większości krajów
postkomunistycznych. W Rosji owe grupy pełnią również funkcje instrumentów polityki
zagranicznej

. W pozostałych krajach celem ich powoływania jest przede wszystkim

mobilizacja  kapitału  oraz  skuteczniejsza  konkurencja  z  kapitałem  z  krajów  wyżej
rozwiniętych.  W  fazie  tej  główną  rezerwą  (zasobem)  okazuje  się  dostęp  do  instytucji
obniżających  koszty  i  ryzyko  działania.  Stąd  dominującym  elementem  tej  fazy  jest  polityka
instytucjonalizacji,  czyli  walka  zorganizowanego  kapitału  o  wygodny  dla  niego  kształt
infrastruktury  rynku  oraz  wyłączny  dostęp  do  instytucji  obniżających  koszty  transakcyjne.
Używam  tu  świadomie  określenia  „polityka”  chcąc  podkreślić  fakt,  iż  w  tej  fazie  kapitał
polityczny  podzielił  się  na  grupy  o  odmiennych  interesach  (grawitacja  na  Wschód  lub

Zachód,  formowanie  kapitału  w  sferze  produkcji  lub  meta-wymiany)  i  nasiliła  się  walka
o poszczególne  instytucjonalne  zasoby.  Walka  ta  stopniowo  polityzuje  się:  w  tej  fazie
możemy  więc  mówić  o  rosnącej  polityzacji  kapitalizmu  politycznego  oraz  o  koncentracji
nacisków politycznych na najwyższych szczeblach władzy.

W fazie tej artykułują się dwie specyficzne formuły organizacyjne, których zarysy

powstały  już  w  fazie  drugiej.  Chodzi  o  hybrydową  formułę  własności  (łączącą  własność
państwową,  prywatną,  organizacyjną  i  grupową)  oraz  o  formułę  tzw.  zorganizowanych
rynków  o  regulowanym  wejściu.  Obie  formuły  wyłączają  pewne  relacje  ze  sfery,  gdzie
obowiązują prawa rynku, i opierają je na kombinacji współzawodnictwa, redystrybucji
i wzajemności  świadczeń.  Motyw  przetrwania  staje  się  tu  równie  istotny  jak  motyw  zysku.
Formuła hybrydowej własności ułatwia ponadto manipulowanie kosztami i uniki podatkowe,
zaś  „zorganizowane  rynki”  (zastrzegające  pewne  obszary  wymiany  dla  wybranych  aktorów)
zwiększają szansę krajowego kapitału w obliczu presji globalnej.

W fazie tej pojawia się nowy, nie rejestrowany w fazach wcześniejszych dylemat.

Okazuje się bowiem, że barierą ekspansji podmiotów związanych z dawnym rynkiem RWPG
(obecnie  Rosja,  Ukraina,  Białoruś)  staje  się  wymóg  stosowania  rozwiązań  instytucjonalnych
o standardach  wymaganych  w  Unii  Europejskiej.  W  sferze  obiegu  pieniądza  standardy  takie
utrudniają  bowiem  akceptację  pieniędzy  o  niejasnym  (np.  mafijnym)  pochodzeniu:  stąd
zaznaczająca się w tej fazie presja niektórych podmiotów krajowych na tworzenie na ścianie
wschodniej  rozwiązań  instytucjonalnych  o  niższych  standardach

. Powyższe powoduje

pełzającą dezintegrację gospodarki: regiony znajdujące się w kręgu oddziaływania
instytucji zachodnich (linia dawnego zaboru!) w małym stopniu korespondują z instytucjami
o niższych standardach Polski Wschodniej i Centralnej. Utrudnia to nie tylko przepływ
kapitału i personelu, ale w przyszłości może znacznie utrudnić integrację z UE i doprowadzić
do groźnego politycznie modelu selektywnej tylko integracji.

Inną charakterystyczną cechą tej fazy politycznego kapitalizmu jest rosnąca luka

między  zorganizowanym  kapitałem  politycznym  a  drobnym  i  średnim,  tradycyjnym
kapitałem  prywatnym.  Luka  ta  dotyczy  szans  i  ryzyka  funkcjonowania  ze  względu  na
zmonopolizowanie  dostępu  do  instytucji  obniżających  koszty  i  ryzyko  przez  kapitał
polityczny.

Wreszcie w tej fazie wyraźnie rysuje się rosnące napięcie między sferą meta-wymiany

(z  jej  spekulacyjnym  formowaniem  kapitału  poprzez  operacje  bankowe  i  giełdowe)  a  sferą
produkcji  materialnej,  odczuwającej  brak  środków  obrotowych  i  inwestycyjnych  (drogi
kredyt). Napięcie to najsilniej wystąpiło w Rosji, ale daje się też zauważyć w innych krajach.
W  Rosji  wystąpiły  dwa  inne,  swoiste  dla  niej  procesy  instytucjonalne,  wyrażające  tendencje
słabiej występujące w pozostałych krajach dawnego bloku. Chodzi o przetargi polityczne na
najwyższym szczeblu, np. poparcie wyborcze określonego kandydata na prezydenta w zamian
za  korzystne  rozwiązania  instytucjonalne,  bądź  finansowanie  deficytu  budżetowego  (często
spowodowanego  obietnicami  politycznymi  bez  pokrycia)  w  zamian  za  akcje  dochodowych,
eksportujących  przedsiębiorstw).  To  ostatnie  wzmocniło  relację  krzyżowej  własności
miedzy  bankami  a  przedsiębiorstwami,  występująca  również  w  pozostałych  krajach  bloku.
Z charakterystyki  tej  fazy  wynika,  że  w  krajach  postkomunistycznych  dokonuje  się  swoista
rewolucja managerska.

Czwarta faza rozpoczyna się od 1996 roku. W fazie tej wyraźnie rysują się dwie

bariery  ekspansji  kapitału  politycznego.  Pierwsza  z  nich  to  brak  kapitału,  druga  –  to...
suwerenność!  Kapitał  polityczny  stara  się  przełamać  barierę  pierwszą  walcząc  o  wyłączną
kontrolę  nad  nowymi  wielkimi  strumieniami  kapitału,  jakie  pojawią  się  po  reformie
ubezpieczeń  Barierę  drugą  zaś  próbuje  się  przekroczyć  za  pomocą  intensywnego  lobbingu
politycznego  dotyczącego  kierunków  polityki  zagranicznej.  Podmioty  obawiające  się
trudności na rynkach wschodnich po integracji z NATO (w tym przerwania – ze względu na

NATO-wskie  standardy  techniczne  i  bezpieczeństwa  ekonomicznego  –  wielu  istniejących
obecnie,  międzynarodowych  powiązań,  np.  „zbrojeniówki”  czy  handlu  bronią)  zaczynają
artykułować  tezę,  że  dla  formowania  krajowego  kapitału  najlepszy  byłby  status  Królestwa
Polskiego  i  zbliżenie  się  do  obszaru  WNP

. Inne podmioty – wiążące swoje interesy

z kompradorskim  kapitałem  handlowym  zachodnim,  bądź  ulokowane  już  na  zachodnich
rynkach  –  optują  za  przyspieszoną  integracją  z  UE.  Obawiają  się  bowiem,  że  penetracja
kapitału  rosyjskiego  oraz  kreowanie  –  w  imię  współpracy  ze  Wschodem  –  instytucji
o niższych  standardach  znacznie  utrudni  integrację  w  przyszłości.  W  Polsce  różnice  te  mają
swój wyraz polityczny w postaci podziałów wewnątrz rządzącej koalicji, a nawet – wewnątrz
poszczególnych, postkomunistycznych partii.

W fazie tej pojawiają się nowe elementy, nieobecne w fazach poprzednich. Jest to, po

pierwsze,  zagrożenie  ekonomicznego  bezpieczeństwa  kraju.  Prywatyzacja  strategicznych
sektorów  (energetyka,  telekomunikacja,  transport,  sektor  bankowy)  może  siać  się  okazją  do
penetracji  przez  kapitał  rosyjski,  otwarcie  traktowany  przez  rosyjskich  polityków  jako
forpoczta odbudowywania wpływów

. Wątpliwe bywają też korzyści ekonomiczne: warto tu

przytoczyć przykład prywatyzacji energetyki na Węgrzech

. Celem prywatyzacji było

szybkie  zdobycie  kapitału  dla  redukcji  długu  publicznego  i  zwiększenia  rezerw.  W  końcu
1996  r.  40–80%  akcji  węgierskich  przedsiębiorstw  sektora  energetycznego  znalazło  się
w ręku  obcego  kapitału,  któremu  rząd  obiecał  8%  zysku.  W  tej  sytuacji,  mimo  wzrostu  cen
energii  dla  węgierskich  konsumentów  o  40%,  tylko  15%  extra  korzyści  pozostaje  w  rękach
węgierskich  akcjonariuszy:  reszta  idzie  na  wypełnienie  nierealistycznych  obietnic.  Umowy
sprzedaży  nie  zawierały  również  zabezpieczenia  interesów  społecznych  i  ochrony
ś

rodowiska.

Drugim nowym elementem są delikatne objawy samoograniczania się oligarchii,

opartej na zorganizowanym kapitale politycznym. Motywy owego samoograniczania są – jak
się wydaje – dwojakie. Pierwszy z nich, polityczny, łączy się z obawami, iż w Polsce pojawi
się  formuła peronistycznego populizmu: drobny  i średni kapitał  krajowy  wystąpi  (wraz ze
związkami zawodowymi) przeciwko wielkiemu, spolityzowanemu kapitałowi wchodzącemu
w sojusze z kapitałem zagranicznym. Hasło wyrównania szans (w tym – dostępu do kredytu
i instytucji),  nacjonalizm  ekonomiczny  i  ataki  na  transfery  finansowe  pojawiają  się  już
zresztą  obecnie  na  polskiej  scenie  politycznej.  W  tej  sytuacji  formuła  wyprzedzająca
(podkreślająca  wspólnotę  interesu  krajowego  kapitału  z  ludźmi  pracy),  a  taką  jest  AWS,
połączona  z  rozsądnym  samoograniczeniem  oligarchii  i  otworzeniem  zorganizowanych
rynków może zapobiec bardziej radykalnym ruchom w przyszłości.

Drugi motyw jest ekonomiczny: obecna autonomizacja sfery finansowej, zbyt nikłe

wykorzystanie zasobów kapitałowych Skarbu Państwa na cele rozwojowe (także ze względu
na  programowe  odrzucanie  polityki  przemysłowej),  nastawienie  kapitału  politycznego  na
szybki  zysk  (ze  względu  na  brak  pewności,  jak  długo  ta  formuła  przetrwa)  oraz
współpracowanie  raczej  z  kapitałem  konkurencyjnym  wobec  krajowych  producentów  niż
podejmowanie  ryzyka  inwestowania  w  przedsięwzięcia  chłonne  na  postęp  technologiczny
i wysoki  stopień  przetworzenia  –  stają  się  zagrożeniem  dla  dalszego  wzrostu
gospodarczego.  Już  teraz  program  ekonomiczny  przygotowywany  przez  AWS  zapowiada
„uszczelnienie”  prawa  bankowego;  likwidację  korupcjogennej  formuły  jednoosobowych
spółek  Skarbu  Państwa  (stanowiących  strukturalną  podstawę  dokonującej  się  „rewolucji
managerskiej”,  korzystania  bez  odpowiedzialności);  przegląd  zasad  działania  tzw.  agencji
i funduszy  rządowych  (będących  centrami  zamkniętych,  zorganizowanych  rynków)  pod
kątem  finansowych  potrzeb  programów  gospodarczych,  służących  modernizacji  kraju;
zweryfikowanie  i  restrukturalizacja  dotychczasowego  strumienia  kredytów  i  pomocowych
ś

rodków instytucji międzynarodowych, które obecnie służą wybranym (także dla spekulacji

w sferze meta-wymiany) oraz ich rekonwersja na cele narodowego programu gospodarczego.

Należy mieć nadzieję, że część zorganizowanego kapitału politycznego uzna

zasadność takiej „rewolucji restrukturalizacyjnej”, wymuszającej – narzędziami
prawnymi – radykalną nieciągłość w stosunku do obecnego przepływu strumieni
zasilania oraz co do obecnych reguł instytucjonalnych.

Zarysowana wyżej dynamika kapitalizmu politycznego w Polsce zmusza do

ogólniejszej refleksji. Zarejestrowane u nas procesy przypominają bowiem strategie
stosowane przez inne społeczeństwa statusowe postawione wobec wyzwań globalizacji.
Konstatacja

taka

każe

patrzeć

rynek jako

zjawisko

historyczne.

Faza

wolnokonkurencyjna,  otwarta,  jest  tu  tylko  jedną  z  form.  Wydaje  się,  że  nie  tylko  początki
gospodarki  rynkowej  opierały  się  na  kombinacji  współzawodnictwa,  kooperacji,
redystrybucji  politycznej  i  wzajemności  regulowanej  względami  statusowymi,  ale
podobne charakterystyki występują również w kapitalizmie dojrzałym

, zorganizowanym (ze

znamionami  kapitalizmu  państwowego).  Swoistością  kapitalizmu  wyłaniającego  się
z komunizmu  jest  nakładanie  się  na  siebie  form  wczesnych  (gdy  reguły  rynkowe  nie  są
uniwersalne,  ale  służą  zachowaniu  uprzywilejowanej  pozycji  niektórych  aktorów,
a powiązania,  układy  personalne  są  substytutem  nie  istniejącej  jeszcze  instytucjonalnej
infrastruktury rynku) oraz dojrzałych form zorganizowanego kapitalizmu (gdy o szansach
na  rynku  decyduje  dostęp  do  instytucji  zmniejszających  koszty  transakcyjne),  a  motywy
polityczne (geopolityczne) splatają się z dążeniem do zysku i często wchodzą z nim w kolizję.
Specyfika zorganizowanego kapitalizmu postkomunistycznego polega na tym, że pojawił się
on  bezpośrednio  po  fazie  wstępnej,  opartej  na  układach  statusowych  z  przeszłości.  Faza
wolnokonkurencyjna  została  niejako  przeskoczona,  podobnie  jak  stadium  intensywnych
ulepszeń  w  sferze  produkcji,  zarówno  na  poziomie  technologii,  jak  i  organizacji.  Profity
z wyłącznego  dostępu  do  instytucji  rynkowych  są  dla  kapitału  politycznego  znacznie
łatwiejsze do osiągnięcia i to mniejszymi nakładami. Powyższe stanowi jedno z zasadniczych
zagrożeń, mogących uniemożliwić utrzymanie trwałego wzrostu.

Podkreślając znaczny zakres wyłączeń wielu obszarów współczesnej gospodarki

polskiej  z  oddziaływania  reguł  rynkowych  pisałam  dotychczas  o  czynnikach
wewnętrznych.  Zorganizowane  rynki  o  regulowanym  wejściu  czy  hybrydowe  stosunki
własności  (w  których  przepływy  czynników  i  ich  alokacja  są  regulowane  nie  w  sposób
rynkowy, ale przez złożony splot redystrybucji, realizowania wzajemnych zobowiązań, w tym
– politycznych) to tylko dwa przykłady takich wyłączeń. Powodują one deformację reform ze
względu na intensywne inwestowanie przede wszystkim w networks i władzę strukturalną.

Można jednak wskazać również zewnętrzne czynniki powodujące ograniczenie

zakresu  obowiązywania  rynkowych  zasad  alokacji  (czyli  sytuacji,  gdy  parametry  i  wyceny
w gospodarce  odpowiadają  z  grubsza  relacjom  rzadkości  i  częstości  występowania
poszczególnych  czynników  produkcji).  Gdy  np.  złoty  jest  silny,  m.in.  ze  względu  na  kurs
wobec  walut  osłabionych  administracyjnie  (także  ze  względów  politycznych,  w  ramach
przygotowań  do  Unii  Walutowej  w  UE  –  jak  DEM),  a  nie  ze  względu  na  faktyczny  stan
gospodarki  polskiej,  to  i  procesy  alokacyjne  (oraz  inne  zachowania  ekonomiczne)  są  tylko
z pozoru  ekonomicznie  racjonalne.  Stanowią  wprawdzie  racjonalną  reakcję  na  stan
parametrów makroekonomicznych, ale owe parametry same są wyrazem logiki politycznej
(i to zewnętrznej), a nie rynkowej. Podobnie zachowania dużych inwestorów zagranicznych
na  giełdzie  (też  wpływające  na  parametry  ekonomiczne,  traktowane  później  jako
zobiektywizowane  ramy  procesów  decyzyjnych  dla  innych,  drobnych  podmiotów)  są
w większym  stopniu  podyktowane  kalkulacjami,  związanymi  ze  zmianami  na  rynkach
dewizowych  (np.  w  związku  z  wprowadzeniem  Euro),  niż  związane  z  oceną  stanu  polskiej
gospodarki.

Oba (wewnętrzne i zewnętrzne) wyłączenia z logiki rynkowej, kluczowych

obszarów kształtujących zachowania w gospodarce każą zadać pytanie, na które nie

będzie  w  tym  artykule  odpowiedzi:  jaki  jest  faktycznie  stopień  urynkowienia  polskiej
gospodarki?  Czy  logika  współzawodnictwa  rynkowego  (i  rynek  jako  „price-making
mechanizm”) nie są przypadkiem ograniczone tylko do operacji drobnego sektora prywatnego
(i  lokalnych  rynków)  oraz  tzw.  szarej  strefy?  Czy  polityczne  naciski  na  ceny  (m.in.  energii
i paliw) płynące z UE, a mające na celu likwidację lokalnych ,,comparative advantages”, nie
stanowią

dalszego,

jeszcze

większego

ograniczenia

rynkowego

charakteru

postkomunistycznej gospodarki w Polsce? Jakie ma to konsekwencje dla wyłaniającej się
struktury produkcyjnej i zachowań ekonomicznych?

Autorka jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Warszawskiego.

Artykuł  jest  fragmentem  większego  opracowania  pt.  „Postkomunizm:  próba  analizy  socjologicznej”,  które
powstało  w  trakcie  realizacji  przez  IRiSS  projektu  badawczego  021-07  pt.  „Długofalowa  wizja  nowoczesnego
rozwoju  gospodarki  Polski”,  finansowanego  przez  KBN.  Pełny  zestaw  materiałów  ukaże  się  w  wydawnictwach
IRiSS, w pracy pt. „Ustrojowa wizja gospodarki”.

„Gospodarka Narodowa” 1997, nr 4/5, s. 14-22.

Zwierzę niepolityczne, Wydawnictwo Antyk – Marcin Dybowski, Komorów 2003, s. 321-329.

Dezartykulacja  systemu  o  określonej  logice  oznacza  sytuację,  gdy  może  się on  reprodukować  tylko  dzięki
symbiotycznej  relacji  z  systemem  o  odmiennej  logice.  Patrz:  J.  Staniszkis,  Poland's  Economic  Dilemma:
De-articulation  or  Ownership  Reform,  w:  Privatization.  Critical  Perspective  on  World  Economy,  (eds)
G. Yonow, P. Jasiński, Rou Hedge, London-NewYork 1996. vol. III, p. 114-131.

Gdy do tego samego obiektu (np. kawałka ziemi) rościł prawa król, wasal, wspólnota chłopska i bezpośredni
użytkownik.

Patrz: M. Weber, General Economic History, Adelphi Publication. Greenber Publisher, New York 1927. p. 3.

Gdy administracja państwowa lub komunalna (np. zarząd miasta) organizowała spółki akcyjne (jak w XVIII
w. w Niderlandach), gdy udziały wnosili wszyscy mieszkańcy, a wypłaty zależały od statusu. Mobilizowano
w ten sposób kapitał na duże przedsięwzięcia (np. wyprawy odkrywcze).

J. Hicks, A Theory of Economic History, Oxford University Press, London 1969 (szczególnie rozdziały 3 i 4).

M. Weber, op. cit., rozdział 24 pod tytułem: The First Great Speculative Crises.

R. Collins. Market Dynamics as the Engine of Historical Change. „Sociological Theory”. Spring 1992.

D. C. North, Structure and Change in Economic History, W. Norton, New York-London 1981.

Patrz: J. Staniszkis, Rewolucja wojskowa a koniec komunizmu, Arcana. Kraków, grudzień 1995.

Patrz: J. Staniszkis. The Dynamics of Breakthrough in Central Europe, part I. California University Press,
Los  Angeles  1992,  także:  J.  Staniszkis.  Political  Capitalism  in  Poland,  „Eastern  European  Politics  and
Society”  1991.  January;  J.  Staniszkis,  Postkomunizm:  próba  opisu,  w:  K.  Friske,  W.  Morawski  (wyd.).
W    biegu  c z y   w  zawieszeniu.  Instytut  Socjologii  UW,  1995;  Polityka  postkomunistycznej
instytucjonalizacji, „Studia Polityczne”, nr 4 i 5, 1996/1997.

Szczególnie dyskusja po opublikowaniu pracy V..M. Dawydowa O sowriemiennom etapie rozwitija
kapitalizma w Meksikie, „Latmskaja Amerika” 1978, no 5, s. 70-119.

Przykładem mogą być tzw. Taisho system w Japonii (1911-1928) oraz początki kapitalizmu afrykańskiego
po dekolonizacji. O tym ostatnim patrz: R. Bates. Capital, Kinship and Conflict: the Structuring Influence
of Capital in Kinship Societies. „Canadian Journal of African Studies” 1990, no 24. s. 151-164.

Pojecie „zorganizowany rynek” wprowadził Kikkawa Takeo w pracy Organized Markeis in Japan, „Social
Science Japan”. University of Tokyo, July 1994.

Patrz: Dekret prezydenta Jelcyna o grupach kapitałowo-przemysłowych z 1993 roku.

Na przykład regionalne izby rozrachunkowe zamiast regularnych banków.

Patrz: broszura A. Zawiślaka. O naiwności i wiarołomstwie w polityce. Zarządzanie i Finanse. Warszawa
1996.

O stosowaniu takiej metody mówił m.in. gen. Maniłow (zastępca Sekretarza Rosyjskiej Rady Obrony)
w 1994 roku.

Patrz: „Transition” (wyd. World Bank). February 1997. s 14 15. D. Vorsatz. Lessons from the

Hungarian Energy Sector Sell-Out.

Pisali o tym także m.in. K. Polanyi. w: Trade and Markets in the Early Empires. Free Press, New York 1957
oraz D.C. North, Markets and Other Allocation Systems in History: The Challenge of Karl Polanyi,
w: ,,Economic Sociology”, Free Press, New York 1996. Patrz także: P Hall. Governing the Economy: the
Politics of State intervention in Britain and France, Polity Press. Cambridge U.K.., 1986 oraz J. Zysman,
Government and Market.