II Rzymski proces cywilny

1. Pomoc własna i jej ograniczenia.

a) Defensywna (obronna) – obrona konieczna, mająca na celu utrzymanie istniejącego

stanu rzeczy.

Vim… vi defendere omnes leges omniaque iura permittunt – Wszystkie ustawy i wszystkie

prawa pozwalają bronić się przed siłą przy pomocy siły (Paulus).

Przesłanki dopuszczające obronę konieczną:



kradzież nocna (podniesienie krzyku),



kradzież dzienna, jeśli napastnik był z bronią.

Reskrypt Hadriana: ochrona integralności seksualnej.

Przesłanki stosowania obrony koniecznej:



odpieranie zamachu,



bezpośredniość,



bezprawność,



konieczność.

Dobra chronione: życie i zdrowie ludzkie, własność mienia, wolność seksualna.

b) Ofensywna (zaczepna) – zmierza do zmiany istniejącego stanu rzeczy.

Pomoc własna ofensywna była groźnym zjawiskiem społecznym, zwalczanym przez

państwo!

Wzmianka pojawia się w Leges Iuliae de vi publica et privata.

Decretum divi Marci: groźba utraty wierzytelności.

Konstytucja Teodozjusza II i Walentyniana III – groźba utraty własności!

VI w. w Digestach Justyniana do rangi ogólnej zasady podniesiono wypowiedź Paulusa, że

ochrona prawa należy do władzy.

2. Rozwój historyczny procesu rzymskiego.

W dziejach prawa rzymskiego wykształciły się trzy rodzaje procesów:

a. proces legisakcyjny (per legis actiones) – od czasów archaicznych do końca

republiki (zniesiony w 17r. p.n.e.);

b. proces formułkowy/formularny (per formulas) – od III w. p.n.e., pierwotnie

stosowany tylko w sporach między peregrynami i sporach mieszanych; od Lex

Aebutia (poł. II w. p.n.e.) także pomiędzy obywatelami; z użycia wyszedł na

początku dominatu, zaś formalna derogacja nastąpiła w konstytucji z 342r.;

c. proces kognicyjny (cognitio) – od schyłku republiki, początkowo jako proces

nadzwyczajny (cognitio extra ordinem, extraordinaria cognitio) – stosowany dla

ochrony roszczeń nieobjętych prawem zwyczajowym, a także na prowincjach,

gdzie nie przyjął się proces formułkowy.

2A. Ogólna charakterystyka procesu.

A. Dwufazowość procesu:



faza in iure – faza przygotowawcza przed urzędnikiem jurysdykcyjnym

(pretor);



faza apud iudicem (in iudicio):

o faza dowodowa,

o wyrokowanie.

B. Jurysdykcja:



sporna (procesowa) – iurisdictio contentiosa,



niesporna (nieprocesowa) – iuriscdictio voluntaria.

Jurysdykcja to udzielenie ochrony prawnej w postaci przyznania skargi.

C. Sędziowie prywatni: iudex unus, privatus (wybierani do rozstrzygnięcia sprawy).

D. Sądy kolegialne:



centumwiralne: 105 sędziów (po 3 z 35 tribus): sprawy spadkowe, o

własność gruntów;



decemwiralne: sprawy o wolność;



rekuperatorów: instruowane w pierwszej fazie procesu przez pretora dla

peregrynów.

E. Strony procesowe: actor – powód, reus – pozwany.

F. Zdolność procesowa (do występowania w procesie) – zdolność do składania

oświadczeń woli wywołujących w procesie określony skutek prawny. Nie posiadali jej:

niedojrzali, chorzy umysłowo, niewolnicy, kobiety (do początku dominatu), dzieci podległe

władzy ojca. W procesie legisakcyjnym nie posiadali jej tez cudzoziemcy.

G. Legitymacja procesowa – uprawnienie do występowania w konkretnej sprawie w roli

powoda albo pozwanego: legitymacja czynna/bierna.

H. Kontradyktoryjność – proces oparty był na sprzecznych twierdzeniach stron.

Ne eat iudex ultra petita partium.

I. Rodzaje postępowania:



iudicium legitimum – obywatele rzymscy (w Rzymie), koniec w ciągu 18

miesięcy, sędzia jednostkowy;



iudicium imperio continens – brak jednej z w/w przesłanek.

J. Ramy organizacyjne procesu:



czas: faza in iure w dies fasti (dies nefasti stanowiły 1/3 kalendarza),



miejsce: jawność, centrum miasta (comitium, forum); cesarstwo – zamknięte.

K. Właściwość sądowa (forum):



rzeczowa – podział kompetencji pomiędzy organami ochrony prawnej,



miejscowa: actor sequitur forum rei (powód udaje się do sądu pozwanego).

Wyjątki od właściwości sądowej:



forum delicti comissi – miejsce, gdzie popełniono delikt,



forum rei sitae – miejsce położenia przedmiotu sporu,



forum contractus – miejsce zawarcia kontraktu,



forum solutionis – miejsce wykonania kontraktu.

W powyższych przypadkach odpowiedni był właściwy miejscowo sąd.

L. Koszty procesowe: bezpłatna ochrona praw prywatnych, od IV w. liczne i wysokie

opłatna rzecz Skarbu Państwa oraz personelu sądowego. Zaliczka – powód, koszty –

przegrany.

3. Charakterystyka procesu legisakcyjnego.

Proces legisakcyjny był oparty na skargach ustawowych (legis actiones). Jedyne informacje o

tym procesie znajdują się u Gaiusa.

Każde postępowanie odbywało się wg jednego z pięciu schematów (modus lege agendi): trzy

z nich służyły do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania rozpoznawczego, dwa ostatnie

miały charakter środków egzekucyjnych.

A. Legis actio sacramento – postępowanie z ustanowieniem zakładu:



legis actio sacramento in rem – jedyny sposób dochodzenia władztwa nad

rzeczami lub osobami; sacramentum – powód wzywał pozwanego do

ustanowienia zakładu pieniężnego, stawka zakładu: 50 asów, co odp. wartości

5 owiec (jeśli rzecz miała wartość mniejszą niż 1000 asów) albo 500 asów, co

odp. wartości 5 wołów (jeśli rzecz miała wartość większą niż 1000 asów),

sacramentum przypadało państwu!



legis actio sacramento in personam – dochodzenie roszczeń wynikających ze

stosunków zobowiązaniowych; powód uroczyście twierdził, że dług istnieje, a

pozwany temu zaprzeczał; sędzia orzekał, czyje sacramentum było słuszne, a

czyje nie.

Skutek legis actio sacramento: z podziału na in rem oraz in personam w przyszłości

wyodrębnił się podział na prawo rzeczowe i zobowiązania.

B. Legis actio per iudicis arbitrive postulationem – postępowanie przez zażądanie

sędziego lub arbitra.

Powód twierdził przed pretorem, że pozwany jest mu dłużny z określonego kontraktu sumę

pieniężną bądź rzecz. Schemat ten stosowano również o podział spadku oraz o zniesienie

wspólności majątkowej (arbiter).

C. Legis actio per condictionem – postępowanie przez zapowiedzenie terminu.

Powództwo to służyło dochodzeniu roszczeń o ściśle określone kwoty pieniężne bądź rzecz.

Powód twierdził, że suma/rzecz jest jego bez dowodu, pozwany temu zaprzeczał, w ciągu 30

dni pretor wyznaczał sędziego.

D. Legis actio per manus iniectionem – postępowanie przez położenie ręki.

Stosowano w przypadkach przewidzianych ustawami. Odnosiło się do wykonania wyroku

wobec zasądzonego dłużnika (iudicatus), także nexi (zobowiązani z nexum). Jeśli wcześniej

przez 30 dni pozwany nie wykonał wyroku, powód prowadził go przed magistraturę, kładąc

na niego rękę, oświadczał w uroczystych słowach podstawę swego działania. Jeśli dłużnik

dalej nie płacił, to ręczyciel (vindex) lub pretor oddawał go pod władzę powoda (addictio), to

samo w przypadku odtrącenia ręki powoda (manum depellere). Powód umieszczał dłużnika

w więzieniu prywatnym, gdzie więził go przez 60 dni, karmiąc go wg zasad z Ustawy XII

tablic (funt zboża dziennie). W czasie owych 60 dni powód winien wyprowadzić go w 3 dni

targowe i ogłosić wysokość jego długu. Jeśli nikt go nie wykupił, to wierzyciel mógł go nawet

zabić: tertis nundinis in partes secanto – w trzecim dniu targowym niech go poćwiartują.

Później: możliwość sprzedaży dłużnika w niewolę (Trans Tiberim) lub odpracowania

należności. Dłużnik mógł także sam odtrącić rękę zwycięskiego powoda.

E. Legis actio per pignoris capionem – postępowanie przez zabranie zastawu.

Polegało to na zabraniu w zastaw rzeczy dłużnika przy użyciu ściśle określonych słów.

Postępowanie mogło być pozasądowe (extra ius), bez pretora, nawet w dies nefasti i było

stosowane dla zabezpieczenia należności na rzecz świątyni, dla odzyskania podatków lub

należności żołnierzy, np. z tytułu żołdu.

WADY procesu legisakcyjnego: przesadny formalizm, ograniczony krąg zastosowania,

ryzyko związane z utratą sacramentum.

4. Geneza procesu formułkowego.

Nazwa tego postępowania wywodzi się od formuły procesowej zawierającej oznaczenie

sędziego i będącej swego rodzaju programem procesowym dla tegoż sędziego. Proces ten

powstał w III w. p.n.e., zaś lex Aebutia z II w. p.n.e. zalegalizowała ukształtowany już proces.

Postępowanie te było innowacyjne: pozwoliło pretorowi wspierać i poprawiać prawo cywilne

(supplere et corrigere ius civile), kreując nowe formuły z możliwością dostosowania ich do

różnych typów roszczeń, a nawet do konkretnych roszczeń.

Podobieństwa z procesem legisakcyjnym: dwufazowość, w drugim etapie sędzia prywatny.

Różnice: rozszerzony krąg podmiotów, mniejszy formalizm, elastyczna formułka.

Etapy postępowania:



in iure,



litis contestatio,



in iudicio.

Formułka pretorska: pisemna instrukcja udzielana przez pretora sędziemu prywatnemu.

Formułka taka wiązała sędziego – efekt pierwszego etapu postępowania.

5. Budowa formułki pretorskiej:

A. Nominatio – ustanowienie sędziego: Titus iudex esto (Tytus niech będzie sędzią);

B. Części zwyczajne.

a. Intentio – żądanie powoda, wszystkie formułki (niezbędna część formułki,

choć nie zawsze jasno wyodrębniona):



certa – żądanie ściśle określone,



incerta – żądanie, które nie jest ściśle określone.

Skargi prejudycalne (actiones preiudiciales): nominatio + intentio.

b. Demonstratio – opis stanu faktycznego, zamieszczany przed intentio.

c. Condemnatio – część, w której pretor udzielał sędziemu władzy zasądzenia

albo uwolnienia pozwanego. Clausula arbitraria (restitutoria) – tylko w

skargach rzeczowych i we wszystkich skargach odszkodowawczych:

upoważnienie dla sędziego, by wezwał pozwanego do zwrotu.

d. Adiudicatio – tylko w powództwach działowych: actio familiae erciscundae,

communi dividundo, finium regundorum. Jest to część formułki, w której

sędzia zostaje przez pretora upoważniony do przysądzenia rzeczy.

C. Części nadzwyczajne.

a. Exceptio – umieszczana była w interesie pozwanego. Był to zarzut procesowy,

czyli twierdzenie udowodnione przez pozwanego paraliżujące żądanie

powoda:



exceptio doli – zarzut podstępnego działania,



exceptio metus causa – zarzut bezprawnej groźby,



exceptio pacti de non petendo – pozwany broni się zarzutem, że powód

zwolnił go od obowiązku świadczenia w drodze nieformalne umowy:

o

na zawsze (będzie to wtedy zarzut niweczący –

peremptoryjny);

o

na określony czas (zarzut ma charakter odraczający –

dylatoryjny).

b. Replicatio – prawo powoda do odpowiedzi na exceptio.

c. Praescriptio – zastrzeżenie w interesie powoda, umieszczane na samym

początku formułki, stosowanie: zobowiązanie o świadczenie przez kolejne

miesiące/lata; pozwalała dochodzić wymagalnej części.

6. Pojęcie i rodzaje powództw.

Powództwo (actio) – prawo dochodzenia w sądzie tego, co się komu należy (Celsus). Każda

actio miała swoją nazwę i swoje cechy. Jej istnienie przesądzało o istnieniu uprawnienia, a

zarazem o możliwości jego ochrony w postępowaniu sądowym.

A. Prawa obligacyjne, a prawa rzeczowe.

a) Actiones in rem – chroniły prawa podmiotowe bezwzględne (rzeczowe), erga

omnes, konsumpcja skargi nie następowała ipso iure w momencie litis contestatio

(np. rei vindicatio, actio negatora, actio confessoria).

b) Actiones in personam – powództwa osobowe, chroniące prawa podmiotowe

względne (zobowiązania).

B. Źródło udzielenia ochrony prawnej:

a) Actiones civiles – powództwa oparte na dawnym ius civile, były udzielane

przez pretora na podstawie uprawnień.

b) Actiones honorariae – ochrona zdarzeń, które nie miały jej w ius civile;

formułka: opis zdarzenia (infactum concepta), polecenie dla sędziego

sprawdzenia stanu faktycznego:



utiles – analogiczne (użyteczne): określona kategoria osób

(przyznawano dalszej w podobnej sytuacji);



ficticiae – oparte na fikcji prawnej (np. actio Publiciana), ze zmianą

podmiotów: inna osoba w intentio, inna w condemnatio:

wprowadzenie zastępstwa procesowego.

C. Granica swobody sędziego:

a) Actiones stricti iuris – sędzia był zobowiązany trzymać się ściśle formułki,

ścisłe powiązanie między intentio, a condemnatio, sędzia musiał w całości

zasądzić pozwanego bądź w całości go uwolnić, musiał go też uwolnić w

każdym przypadku plus petitio (nadmiernego żądania).

b) Actiones bonae fidei – powództwa dobrej wiary, umożliwiały sędziemu

uwzględnienie moralnej oceny postępowania w ich wzajemnych stosunkach,

w intentio zawierano zwrot ex fide bona, kwestię condmenatio uwzględniał

sędzia.

D. Przedawnienie skargi:

a) Actiones perpetua – każde actio przedawniało się po 30 latach.

b) Actiones temporales – mniej niż 30 lat.

E. Cel stosowania skargi:

a) Actiones poenales (karne) – służyły do wymierzenia kary pieniężnej sprawcy

przestępstwa prywatnego (deliktu), opiewały na wielokrotność doznanej

szkody

b) Actiones reiperscutoriae (odszkodowawcze) – służyły do odzyskania rzeczy

lub naprawienia przez dłużnika wyrządzonej szkody, będącej następstwem

czynu niedozwolonego albo niewykonania umowy.

c) Actiones mixtae (mieszane) – służyły obu w/w celom.

Zasady konkurencji powództw i skarg:



powództwa o char. karnym kumulowały się;



powództwa o char. Odszkodowawczym wykluczały się wzajemnie – wniesienie

jednego wykluczało możliwość wniesienia innego;



powództwa o char. karnym kumulowały się z odszkodowawczymi.

F. Inne rodzaje actiones:

a) Actiones arbitrariae (powództwa arbitralne) – zawierały w formułce

dodatkowego upoważnienie dla sędziego; pretor umieszczał między intenio, a

condemnatio tzw. klauzulę arbitralną, która uzależniała zasądzenie

pozwanego od tego, czy na wezwanie (arbitratus) sędziego odda on bądź też

okaże rzecz sporną powodowi.

b) Actiones populares (powództwa dostępne dla każdego) – służyły do ochrony

interesów całej zbiorowości, były to skargi karne, przy czym zasądzona kara

prywatna przypadała na rzecz skarżącego; wywodziły się z prawa

pretorskiego.

c) Actiones praeiudicales (powództwa ustalające) – zmierzały do ustalenia

prawa lub stosunku prawnego.

d) Actiones noxales (powództwa z cudzych przestępstw prywatnych) –

powództwa kierowane przez poszkodowanego z powodu przestępstwa

popełnionego przez osoby podwładne (syn, niewolnik) przeciwko ich

piastunowi władzy (ojciec, właściciel). Mógł on wydać sprawcę

poszkodowanemu (noxae datio) albo też sam odpowiadał za szkodę z tytułu

odpowiednich skarg deliktowych.

7. Postępowanie in iure.

A. Swobodne przedstawienie żądania przez powoda (editio actionis), wraz z wnioskiem

o udzielenie actio (postulatio actionis).

B. Urzędnik wydawał decyzję o udzieleniu lub odmowie skargi (dare/denegare

actionem). Odmowa mogła nastąpić w razie niewłaściwości rzeczowej lub

miejscowej magistratury, w razie braku kwalifikacji stron (zdolności sądowej,

procesowej, etc.), w przypadku sprawy już zawisłej bądź osądzonej, w braku

odpowiedniej skargi, a także w razie niezgodności żądania powoda z aequitas bądź

też w razie oczywistej bezzasadności.

C. W razie udzieleni skargi powód mógł uznać roszczenie, zachować się biernie albo

zaprzeczyć twierdzeniu powoda. W procesie formułkowym mógł z kolei

przeciwstawić mu exceptio.

D. Uznanie roszczenia (confessio in iure) dokonane w obecności powoda miało skutki

zasądzenia (confessus pro iudicato habetur).

E. Zaprzeczenie pozwanego polegało na wyraźnym stwierdzeniu, że żądanie powoda jest

bezzasadne, jeśli miał rację następowało denegatio actionis, zaś w przeciwnym razie

prowadziło do zasądzenia pozwanego na duplum.

F. W razie zaprzeczenia pozwanego zasadność żądania powoda mogła być ustalona

poprzez przysięgę jednej ze stron: przymusową (iusiurandum neccesarium) albo

dobrowolną (iusiurandum voluntarium). Jeśli pozwany złożył przysięgę bądź powód

odmówił złożenia przysięgi następowała denegatio actionis. Jeśli pozwany jej nie

złożył ani nie przerzucił na powoda, urzędnik wprowadzał powoda w posiadanie

majątku pozwanego (missio in bona). Jeśli powód złożył przysięgę, to przy

roszczeniach pieniężnych zastępowała ona wyrok, stanowiąc tytuł egzekucyjny.

G. Strony zawsze mogły zawrzeć ugodę (transactio), która kończyła postępowanie.

H. Jeśli nie doszło do ugody, uznania roszczenia, przysięgi, to następowało litis

contestatio – ustanowienie sporu: był to akt procesowy, w którym obie strony

przyjmowały ustanowiony przez magistraturę sąd, a także program postępowania

przed nim, zawarty w formułce.

8. Obrona pozwanego w procesie formułkowym.

a) Indefensio – polegała na tym, że pozwany nie uznawał roszczenia, ale także

mu nie zaprzeczał, przez co nie wdawał się w spór:



przy actiones in rem – pretor mógł żądać gwarancji wydania rzeczy

(cautio iudicatum solvi), mógł też upoważnić powoda do zabrania

rzeczy znajdujących się in iure; w sprawach o wydanie nieruchomości

mógł też wydać interdykt o objęcie posiadania, zaś dotychczasowy

posiadacz nie tracił przez to możliwości wszczęcia w przyszłości sporu

o tą rzecz;



przy actiones in personam – indefensio powodowała wszczęcie

egzekucji osobistej lub uniwersalnej egzekucji majątkowej poprzez

missio in bona, a zatem istniał obowiązek wdania się w spór.

b) Negatio (zaprzeczenie) – patrz: punkt E w poprzednim pytaniu.

c) Exceptio – obrona przez podniesienie zarzutu procesowego; pozwany nie

negował istnienia roszczenia powoda, ale starał się je sparaliżować przez

wydobycie jakiejś okoliczności, np. że należność została wymuszoną groźbą

albo podstępem.

9. Litis contestatio i jej skutki.

Litis contestatio – ustanowienie sporu: był to akt procesowy, w którym obie strony

przyjmowały ustanowiony przez magistraturę sąd, a także program postępowania przed nim,

zawarty w formułce. Następowało wtedy, gdy postępowanie w fazie in iure nie zakończyło

się poprzez zawarcie ugody, uznanie roszczenia powoda, przez przysięgę albo w razie

indefensio. Formułka ujmowała całość spornych i mających znaczenie dla sprawy kwestii,

które sędzia/sędziowie miał/mieli rozstrzygnąć w drugiej fazie postępowania.

Po sporządzeniu formułki pretor wręczał ją powodowi. Strony wzywały świadków i

odczytywały przed nimi treść formułki. Następnie dochodziło do ogłoszenia sporu wobec

świadków. Była to zatem faza, która niejako scalała obie fazy procesu.

Skutki litis contestatio:

a) formalnoprawne:



konsumpcja procesowa spornego stosunku prawnego,



konsumpcja skargi następowała ipso iure, jeśli było to iudicium legitimum

oraz skarga była oparta na prawie,



jeśli skarga oparta była na imperium pretora lub była to actio in factum

concepta oraz actio in rem to konsumpcja skargi następowała dopiero przez

podniesienie zarzutu procesowego,



litis contestatio powodowała stan zawisłości sporu,



nowy proces o to samo roszczenie stawał się niemożliwy;

b) materialnoprawne:



sędziego wiązał stan faktyczny, jaki zastał w momencie litis contestatio,



od momentu litis contestatio powodowi należały się pożytki z rzeczy,



rzecz sporna nie mogła być wyłączona z obrotu ani pozbyta,



skargi pretorskie terminowe i niedziedziczne stawały się bezterminowe i

dziedziczne.

10. Postępowanie in iudicio (faza apud iudicem).

A. Postępowanie dowodowe przeprowadzały same strony. Co do ciężaru dowodu znana

jest wypowiedź Paulusa: ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat –

przeprowadzeni dowodu spoczywa na tym, kto coś twierdzi, a nie na tym, kto

zaprzecza.

B. Świadków powoływały same strony. Ocena ich zeznań należała do sędziego,

podobnie jak ocena wyjaśnień składanych przez strony.

C. Władza sędziego zależała od upoważnienia zawartego w condemnatio. Mógł on

pozwanego zasądzić (condemnare) albo uwolnić (absolvere).

D. Sędzia nie mógł zasądzić powoda.

E. Zasądzenie jedynie pieniężne.

F. Pluris petitio – nadmierne żądanie powoda, kiedy intentio i condemantio opiewały na

certum, przy skargach stricti iuris powodowało uwolnienie pozwanego co do całości

żądania.

G. Przy powództwach bonae fidei pluris petitio nie występowało.

H. Sędzia winien uwzględnić wszelkie okoliczności wynikające z zasady dobrej wiary,

mógł też wszechstronnie kształtować sytuację pozwanego – udzielić mu exceptio,

uwzględnić compensatio, uwolnić pozwanego, jeśli ten zaspokoił wierzyciela po litis

contestatio.

Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sędzia przystępował do spełnienia swej

głównej powinności: wydania wyroku (sententia). Był on zobowiązany do wydania wyroku,

chyba, że stwierdził pod przysięgą, że sprawa nie jest dla niego jasna (urzędnik ustanawiał

wtedy nowego sędziego). Forma wyroku była dowolna i nie wymagał on uzasadnienia. Jego

treść zależała zaś od upoważnienia zawartego w condmenatio. Z chwilą wydania wyroku

gasła władza sędziego, sprawa była definitywnie zakończona, sędzia nie mógł zaś zmienić ani

poprawić swego wyroku. Oprócz zarzutu sprawy przekazanej do drugiej fazy postępowania

(exceptio rei in iudicium deductae) pojawił się w okresie klasycznym zarzut sprawy

osądzonej (exceptio rei iudicatae). Istniały natomiast środki będące w swej istocie surogatami

dzisiejszej apelacji:



revocatio in duplum – wytoczenie powództwa o podwójną wartość zasądzonej

uprzednio szkody;



intercessio – sprzeciw magistratury wyższej lub równej;



restitutio in integrum – przywrócenie do stanu poprzedniego, pozaprocesowej

anulowanie skutków postępowania pretora;



odpowiedzialność osobista sędziego, który ze swej winy wydał wyrok

nieprawidłowy i „uczynił go własnym” (iudex qui litem suam facit).

11. Egzekucja osobista.

W postępowaniu egzekucyjnym zanikła legis actio per manus iniectionem, którą zastąpiło

powództwo egzekucyjne (actio iudicati). Po 30 dniach od wydania wyroku, w razie jego

niewykonania, następowała nowa in ius vocatio i editio actionis. Ostrożność była wskazana,

gdyż wyrok sędziego nie podlegał kontroli, a sama egzekucja była bardzo surowa.

Bezpodstawne zakwestionowanie wyroku przez powoda powodowało zasądzenie go na

duplum. Toteż pozwany musiał złożyć odpowiednią gwarancję, że wykona nowy, surowszy

wyrok. Po uznaniu żądania lub ponownym zasądzeniu pozwanego, następowała początkowo

egzekucja osobista. Powód zabierał pozwanego do prywatnego więzienia i mógł go

przetrzymywać do odpracowania długu. Stopniowo, w praktyce pretorskiej, wykształciła się

egzekucja majątkowa.

12. Egzekucja majątkowa:



missio in bona – wprowadzenie zwycięskiego wierzyciela w posiadanie majątku

dłużnika;



proscriptio - publiczne ogłoszenie egzekucji w celu zabezpieczenia majątku przed

rozproszeniem i powiadomienie innych wierzycieli o otwarciu postępowania;



ci, którzy nie wzięli w nim udziału, mogli rozpocząć nową egzekucję po roku,



wybór spośród wierzycieli magister bonorum,



venditio bonorum – sprzedaż majątku w drodze licytacji,



bonorum emptor – wchodził w miejsce dłużnika; za długi odpowiadał tylko

wobec wierzycieli, którzy wzięli udział w licytacji w ustalonej na niej proporcji,



formula Rutiliana – formułka ze zmianą podmiotów umożliwiająca dochodzenie

wierzytelności dłużnika żyjącego,



formula Serviana – zastosowanie fikcji, jakoby bonorum emptor jest

spadkobiercą dłużnika, co umożliwiało wyegzekwowanie wierzytelności po

dłużnik zmarłym,



Cessio bonorum:

o

dobrowolne odstąpienie majątku przez dłużnika, który popadł w tarapaty

bez swojej winy,

o brak infamii,

o

dłużnik miał prawo zatrzymać sobie środki niezbędne do przeżycia;



egzekucja majątkowa syngularna: początkowo przywilej z początku pryncypatu

dla członków rodzin senatorskich; distractio bonorum – osobny kurator

prowadzący sprzedaż poszczególnych elementów majątku dłużnika aż do

zaspokojenia pretensji wierzycieli; brak venditio bonorum i infamii; pretor

stosował tę odmianę egzekucji również wobec dłużników niedojrzałych i

umysłowo chorych.

13. Charakterystyka procesu kognicyjnego.

Postępowanie kognicyjne (cognitio extra ordinem) – chronologicznie trzecia forma

postępowania sądowego, będąca wytworem prawa cesarskiego. Jednofazowe

postępowanie toczyło się w całości przed sędziami – urzędnikami państwowymi.

A. Geneza:



praktyka namiestników w prowincji w okresie republiki,



osobista działalność orzecznicza pierwszych cesarzy,



powołanie w początkach pryncypatu nowych pretorów do spraw wolości,

opieki i fideikomisów,



utworzenie wielu stanowisk prefektów w administracji cesarskiej.

B. Cechy charakterystyczne:



jednofazowość,



całkowicie publiczny aparat jurysdykcyjny (strony nie miały wpływy na

wybór sędziego),



obok elementów tradycyjnych ustnych liczne nowe elementy pisemne,



wysokie koszty sądowe,



zmiana umiejscowienia i skutków litis contestatio: aktu tego dokonywano

na początku procesu, po przedstawieniu roszczenia przez powoda i po

przeciwstawnej wypowiedzi pozwanego; litis contenstatio nie

powodowało konsumpcji skargi powodowej,



zmieniły się granice władzy sędziego (wyrok nie musiał opiewać na

wartość pieniężną, mógł też nakazywać np. wydanie rzeczy),



wyrok był wydawany na piśmie,



możliwość złożenia apelacji do sądu wyższej instancji,



zmiana trybu i charakteru postępowania egzekucyjnego,



miejscem procesu były pomieszczenia zamknięte (basilicae), do których

dostęp był ograniczony.

C. Przebieg procesu:

a) pozew pisemny i urzędowy:



od V w. libellus conventionis (pozew powoda) i odpowiedź nań

libellus contradictionis (pozwanego),



zabezpieczenie w drodze kaucji stawiennictwa w sądzie oraz

uiszczenie stosownych opłat przez pozwanego,



dopuszczalna zaoczność postępowania,



badanie przez sędziego dopuszczalności procesu i kwalifikacji

stron lub ich zastępców;

b) stwierdzenie sporu:



przedstawienie stanowisk stron: narratio powoda i contradictio

pozwanego,



litis contenstatio – moment zawiązania sporu, od którego zaczyna

się jego zawisłość,



stan faktyczny w litis contenstatio wiązał sędziego w wyroku,



nie można pozbyć się spornej rzeczy,



skargi niedziedziczne stawały się dziedziczne,



litis contenstatio ustępowało w momencie wydania wyroku;

c) postępowanie dowodowe:



sędzia mógł je prowadzić z własnej inicjatywy,



hierarchia dowodów – najważniejsze były dokumenty publiczne i

sporządzone przed notariuszem,



od Justyniana przeciwko dokumentom nie wolno było powoływać

zeznań świadków,



o sile dowodowej świadków decydowało ich pochodzenie,



TESTIS UNUS TESTIS NULLUS;

d) wyrok:



kończył rozprawę (sententia definitiva),



sporządzany na piśmie,



ustne ogłoszenie w obecności stron na publicznej sesji sądu,



uzasadnienie nie było konieczne,



treść wyroku: kondemnacja pieniężna, wydanie rzeczy, a nawet

działanie; dodatkowo sędzia orzekał o kosztach postępowania;

e) apelacja/odwołanie (appelatio):



wnosiła ją strona niezadowolona z wyroku na skutek naruszenia

prawa procesowego lub materialnego,



początkowo: ustna w dniu wydania wyroku, pisemna w ciągu 2-3

dni; Justynian wprowadził jednolity termin 10 dni,



składana w sądzie, który wydał wyrok,



wniesienie apelacji powodowało wstrzymanie wyroku,



przed sądem wyższym postępowanie toczyło się od nowa, strony

mogły powoływać się na nowe okoliczności i mogły występować z

nowymi żądaniami,



możliwa zmiana sytuacji skarżącego na gorszą!



początkowo brak ograniczeń co do liczby możliwych apelacji, w

okresie poklasycznym ograniczono do dwóch liczbę apelacji w

danej sprawie,



ryzyko: początkowo przegrywający płacił wygrywającemu

quadruplum, za Konstantyna Wielkiego – utrata połowy majątku,

dwuletnia praca w kopalniach albo relegacja, od czasów

justyniańskich zwykłe koszty sądowe,



niedopuszczalność apelacji: od wyroków cesarza i prefekta

pretorianów, orzeczeń w postępowaniu polubownym, episcopalis

audientia, wyroków zaocznych oraz w postępowaniu

egzekucyjnym;

f) egzekucja:



zanik egzekucji osobistej,



stopniowy zanik egzekucji majątkowej uniwersalnej,



regułą staje się egzekucja majątkowa syngularna,



jeśli wyrok opiewał na świadczenie rzeczowe, można było odebrać

rzecz pozwanemu przy użyciu siły (manu militari),



udział w egzekucji publicznych urzędników sądowych,



zastaw sądowy;



zajęcie całego majątku dłużnika następowało wyjątkowo, w razie

niewypłacalności dłużnika bądź też mnogości wierzycieli,



najsurowszą formą egzekucji, stosowaną wobec najuboższych, była

ciągle egzekucja osobista (powstały publiczne więzienia za długi,

choć wierzyciele stosowali często, wbrew ustawowym zakazom,

surowe więzienia prywatne).

g) proces reskryptowy:



odmiana procesu kognicyjnego,



początki w okresie pryncypatu,



odpowiadał cesarz lub jego wysoki urzędnik,



sędzia był związany z opinią z reskryptu, o ile stan faktyczny był

zgodny z przedstawionym w reskrypcie.

14. Zastępstwo stron w procesie rzymskim.

Zastępstwo procesowe to działanie w imieniu stron procesowych. W procesie legisakcyjnym

w zasadzie było niedopuszczalne. Wyrażała to zasada: nemo alieno nomie agere potest – nikt

nie może działać w cudzym imieniu. Wyjątkiem od tej zasady było zastępstwo opiekuna,

kuratora lub obrońcy wolności.

Zastępstwo procesowe zostało de facto wprowadzone w procesie formułkowym. Było to

zastępstwo pośrednie, zastępca działał w imieniu zastąpionego, lecz ze skutkiem dla siebie:



kognitor – ustanawiany formalnie w obecności przeciwnika procesowego;

konsumował on skargę w stosunku do zastąpionego, toteż zastąpionemu po stronie

powoda przysługiwała skarga egzekucyjna (actio iudicati) kierowana przeciwko

zastąpionemu po stronie pozwanego; pozwany musiał po ustanowieniu kognitora

złożyć przyrzeczenie stypulacyjne, że wykona wyrok (cautio iudicatum solvi);



prokurator – ustanawiany nieformalnie, pod nieobecność przeciwnika procesowego,

spośród klientów lub wyzwoleńców, składał zabezpieczenie; był to najczęściej

zarządca majątku, który w związku z tym prowadził również procesy związane z jego

zarządem;



zastępstwo procesowe mogło też być konieczne, przede wszystkim wtedy, gdy strona

nie miała zdolności procesowej (opiekun, kurator, przedstawiciel korporacji, obrońca

wolności);



do pomocy stronom służyli obrońcy (advocati), cieszący się dużym uznaniem

społecznym i znający prawo oraz mówcy (oratores), występujący w drugiej fazie

postępowania – ich zadaniem było psychologiczne oddziaływanie na sąd;



zawodowymi pisarzami dokumentów, także pism procesowych byli notariusze

(tabelliones).

15. Środki ochrony pozaprocesowej.

Oprócz zwyczajnej ochrony procesowej, realizowanej za pomocą różnego rodzaju powództw

(actiones), pretorzy wprowadzili wiele środków uzupełniających o charakterze

administracyjnym. Postępowanie rozpoczynało się z inicjatywy strony, na jej wniosek,

jednakże toczyło się w całości przed urzędnikiem, który po rozpoznaniu sprawy (causa

cognita) kończył je własną decyzją (decretum). Środkami takimi były:

A. Zarządzenie (interdicta) – wydawane przez magistraturę nakazy lub zakazy

pewnego zachowania się. Ich celem było szybkie przeciwdziałanie naruszeniom

porządku prawnego. Pretor mógł udzielić interdyktu bądź odmówić jego wydania.

Jeśli adresat interdyktu nie podporządkował się wezwaniu, dochodziło do

postępowania rozpoznawczego per sponsionem albo per formulam arbitrariam.

Prawo rzymskie znało następujące rodzaje interdyktów:

a) ze względu na adresata:



interdicta simplicia (pojedyncze) – jedna ze stron była powodem,

a druga pozwanym,



interdicta duplicia (podwójne) – obie strony były jednocześnie

powodami i pozwanymi;

b) ze względu na cel:



interdicta exhibitoria – nakazywały okazanie rzeczy lub osoby,



interdicta restitutoria – nakazywały zwrot rzeczy (zmierzały do

przywrócenia stanu poprzedniego),



interdicta prohibitoria – zawierały zakaz określonego działania;

c) ze względu na czas:



interdicta annua (roczne) – mogły być udzielane wyłącznie w

ciągu roku od zdarzenia stanowiącego podstawę ich wydania,



interdicta perpetua (trwałe) – nie były ograniczone czasowo;

d) ze względu na posiadanie:



interdicta retinendae possessionis – służyły do ochrony

naruszonego posiadania,



interdicta recuperandae possessionis – służyły do odzyskania

utraconego posiadania,



interdicta adipiscendae possessionis – służyły do nabycia

posiadania.

B. Przywrócenie do stanu poprzedniego (restitutio in integrum):



usuwano w nim skutki zdarzenia prawnego, którym najczęściej był akt

prawny,



odrębny tytuł w edykcie pretorskim,



przyczyny uzasadniające udzielenie tego środka: dolus, metus, error,

aetas minor, absentia rei publicae causa (podstęp, bojaźń wywołana

groźbą, błąd, niedojrzałość, nieobecność z powodu spraw państwowych),



dla odwrócenia skutków nadmiernego żądania i niesłusznego wyroku;

C. Wprowadzenie w posiadanie (missio in possessionem):



było to upoważnienie do zajęcia rzeczy należących do osoby drugiej,



wprowadzenie w posiadanie albo całości dóbr (tzw. missio in bona) albo

poszczególnych rzeczy (tzw. missio in rem),



prowadziła do stworzenia zastawu pretorskiego,



mógł o nią wystąpić właściciel gruntu, któremu zagrażała szkoda wskutek

zwalenia się budowli na gruncie sąsiada (tzw. damnum infectum),



na mocy dekretu pretor wprowadzał go w dzierżenie sąsiedniego gruntu

(missio ex primo decreto),



jeśli to nie skutkowało na mocy drugiego dekretu pretor wprowadzał go w

posiadanie, co mogło prowadzić do zasiedzenia albo sprzedaży gruntu

(missio ex secundo decreto),



stosowano ją także w procesie dal przełamania oporu pozwanego, który

nie chciał wdać się w spór, oraz dla wszczęcia uniwersalnej egzekucji

majątkowej;

D. Stypulacje pretorskie (stipulationes praetoriae):



kontrakty słowne, do których zawarcia przymuszali w pewnych sytuacjach

pretorzy na wniosek zainteresowanej strony,



wymuszone stypulacje mogły służyć do zabezpieczenia prawidłowego

przebiegu procesu (np. cautio damni infecti – sąsiad mógł uniknąć missio in

bona, jeśli złożył przyrzeczenie pokrycia szkody w razie, gdyby ta powstała

na skutek zawalenia się należącego do niego budynku).

Bibliografia

1. Dębiński A., Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Wydawnictwo Prawnicze

LexisNexis, Warszawa 2008, str. 89-133.

2. Kolańczyk K., Prawo rzymskie, LexisNexis, Warszawa 2007, str. 101-176.

3. Szymoszek E., Żeber I., Prawo rzymskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,

Wrocław 2005, str. 77-117.

4. Wykłady dr. hab. prof. nadzw. UWr Jarosława Rominkiewicza.