POZYTYWIZM WIADOMOŚCI WSTĘPNE

7

POZYTYWIZM

– WIADOMOŚCI WSTĘPNE

RAMY CHRONOLOGICZNE EPOKI

W Europie początek epoki przypada na lata 40. XIX wieku, koniec

na lata 90. wieku XIX.

W Polsce za początek przyjmuje się rok 1864, czyli klęskę powstania

styczniowego, koniec zaś nie jest określony jedną datą. Bywa przyjmo-
wany rok 1890, 1891 lub 1895.

NAZWA EPOKI

Nazwa epoki wywodzi się od dzieła Augusta Comte’a „Kurs filozofii

pozytywnej”. Pozytywny oznacza inaczej realny, dobry. Nazwa ta odnosi
się do kierunku literackiego, kierunku filozoficznego a także doktryny
ekonomicznej.

NAUKOWE I FILOZOFICZNE PODSTAWY EPOKI

U podstaw pozytywizmu znalazły się:
Poglądy Augusta Comte’a, który zakładał, że:

1. W sposób ścisły i naukowy można zajmować się tylko tym, co jest

sprawdzalne poprzez doświadczenia, w związku z powyższym
przedmiotem nauki powinno być przede wszystkim rejestrowanie
faktów i formułowanie spostrzeżeń.

2. Bezcelowe jest zajmowanie się tym, czego nie można sprawdzić

doświadczalnie.

MATURA – TO NIE BOLI – Pozytywizm

8

3. Żadne twierdzenie naukowe nie jest prawdziwe raz na zawsze, może

bowiem zostać zmienione lub uzupełnione w każdej chwili.

4. Badania naukowe powinny służyć celom praktycznym lub teoretycz-

nym, prowadzić do kolejnych wynalazków lub pomnażania ogólnej
wiedzy człowieka na temat otaczającego świata.

5. Filozofia winna mieć dodatni wpływ na człowieka, nakłaniać go do

hamowania egoizmu i popędów.

6. Ostatecznym celem dociekań ma być znalezienie doskonałego ustroju,

a filozofia pozytywna powinna stanowić środek w owych poszukiwaniach.

Poglądy Hipolita Taine’a, który zakładał, że:

1. W studiach nad literaturą można stosować nauki socjologiczne

i przyrodnicze.

2. Wychodząc z powyższego założenia sformułował teorię powstawa-

nia dzieła literackiego, na które, zdaniem Taine’a, wpływ mają trzy
czynniki: rasa, środowisko, moment dziejowy.

3. Literatura powinna zajmować się badaniami nad społeczeństwem,

procesami zachodzącymi tak w grupie, jak i w jednostce. Dlatego
rzeczą dla pisarza najistotniejszą powinno być gromadzenie spostrze-
żeń, faktów oraz informacji.

Poglądy Ernesta Renana, który zakładał, że:

1. Religia jest sprawą czysto ludzką i można ją uzasadnić przy pomocy

psychologii.

2. W naukowym wizerunku rzeczywistości nie ma miejsca na religię.

Poglądy Johna Stuarta Milla, który wypracowawszy zasady etyki

opartej na utylitaryzmie zakładał, że:
1. Moralnym celem człowieka jest szczęście pojmowane jako przyjem-

ność społeczna, to jest użyteczność dla siebie i innych.

2. Filantropia stanowi sposób łagodzenia wielu dolegliwości natury

społecznej.

POZYTYWIZM WIADOMOŚCI WSTĘPNE

9

Poglądy Herberta Spencera, który stworzył teorię organiczną.
Wychodząc od analogii między społeczeństwem a organizmem bio-

logicznym, doszedł do przekonania, że w obu przypadkach gwarancją
sprawnego funkcjonowania jest harmonijna współpraca poszczególnych
części, a w przypadku społeczeństwa grup społecznych. Stąd przekona-
nie, że jedyną i prawidłową formą rozwoju jest ewolucja, czyli stopniowa
przemiana, nie zaś ruch rewolucyjny.

Spencer był twórcą teorii ewolucji, według której cała rzeczywistość

podlega owej stopniowej, lecz stale dokonującej się przemianie, zmierza-
jącej w jednym kierunku a będącej powszechnym prawem wszechświata.

Poglądy Karola Darwina, który twierdził, że:

1. Nieprawdziwa jest teoria o stałości gatunku, ponieważ w przyrodzie

stale toczy się walka o byt. Zwyciężają w niej osobniki najsilniejsze
i one przekazują swe cechy następnej generacji, a cały proces powta-
rza się w kolejnym pokoleniu. W taki właśnie sposób dokonuje się
dobór naturalny, czyli selekcja, w wyniku której pozostają jednostki
najsilniejsze.

2. Człowiek stanowi element przyrody i podlega jej prawom, jest koń-

cowym ogniwem łańcucha ewolucyjnego.

Poglądy Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, przedstawicieli filozofii

materialistycznej i twórców materializmu dialektycznego, czyli nauki
o istocie zmienności i prawach rozwoju świata oraz materializmu histo-
rycznego, czyli nauki o przyczynach i prawach rozwoju społecznego.

MATURA – TO NIE BOLI – Pozytywizm

10

ELEMENTY ŚWIATOPOGLĄDU POZYTYWIZMU

Światopogląd epoki pozytywizmu charakteryzują następujące pojęcia:

• scjentyzm, czyli kult wiedzy,
• ewolucjonizm, który oznacza stopniowy i łagodny przebieg spo-

łecznego rozwoju,

• utylitaryzm, czyli użyteczność jednostki wobec ogółu,
• agnostycyzm, czyli negowanie możliwości poznania świata

i rządzących w nim praw, wiążące się z przekonaniem pozytywi-
stów o tym, że niemożliwe jest poznanie zjawisk natury metafi-
zycznej,

• praktycyzm, czyli stawianie celów możliwych do osiągnięcia

oraz dobieranie skutecznych sposobów ich realizacji,

• demokratyzm związany z postulatem wolności jednostki,
• ateizm, czyli pogląd negujący istnienie Boga,
• deizm, czyli pogląd, według którego Bóg stworzył świat, lecz

w niego nie ingeruje.

REALIZM W LITERATURZE

Realizm był prądem w sztuce i literaturze, a także metodą twórczą

opartą na następujących założeniach:

• pisarz powinien kreować świat podobny do rzeczywistości, brać

pod uwagę indywidualizację postaci, ich psychikę,

• literatura ma ukazywać procesy, sytuacje i zjawiska typowe,
• autor winien zmierzać do osiągnięcia iluzji prawdopodobień-

stwa,

• należy dążyć do obiektywizmu np. poprzez eliminację komenta-

rza,

• język utworów winien być zbliżony do potocznego,

POZYTYWIZM WIADOMOŚCI WSTĘPNE

11

• krytycznemu stosunkowi autora wobec rzeczywistości towarzy-

szyć powinno przekonanie o możliwości jej poznania a także
przekształcania,

• gatunkami, w których możliwa jest najpełniejsza realizacja po-

wyższych założeń są powieść i nowela.

Za twórcę realizmu uznaje się niekiedy Honoriusza Balzaca.

NATURALIZM W LITERATURZE

Naturalizm powstały wskutek fascynacji naukami przyrodniczymi,

był prądem w sztuce i literaturze, a także metodą twórczą stworzoną
przez Emila Zolę. On w swojej „Powieści eksperymentalnej” sformu-
łował następujące założenia:

• pisarz ma obowiązek przedstawiać świat dokładnie, ze szcze-

gółami, nie unikając widoków przykrych,

• pisarz powinien przyjąć postawę uczonego badającego społe-

czeństwo,

• autor winien zachować obiektywizm, nie oceniać bohaterów pod

żadnym względem,

• nie ma tematów, których by nie można poruszyć,
• należy eliminować fikcję i wyobraźnię,
• brutalność i wulgarność będąca częścią rzeczywistości musi zo-

stać uwzględniona w dziele.

Utwory naturalistyczne, ukazując człowieka jako jednostkę całkowi-

cie zdeterminowaną prawami natury i środowiska napiętnowane, były
pesymizmem.