9

WIADOMOŚCI WSTĘPNE

NAZWA EPOKI

Ostatni, obecny okres w dziejach literatury polskiej nie otrzymał jednej

nazwy, która byłaby powszechnie przyjęta i zawierała istotne wiadomości
o charakterze epoki. Można spotkać się z określeniem „literatura współcze-
sna”, ale też „literatura po roku 1939”. Nazwy te są jednak nieprecyzyjne.

PERIODYZACJA

Okres rozwoju literatury po roku 1939 jest wewnętrznie zróżnicowany.

Trzeba wyraźnie podkreślić, iż ten podział omawianego okresu w dziejach
literatury przysparza najwięcej trudności a jednocześnie istnieje co naj-
mniej kilka propozycji. Oto jedna z takich propozycji uwzględniająca wy-
brane fakty polityczne i literackie, jakie miały miejsce po roku 1939
w Polsce.

Czas: 1939–1945
Wydarzenia polityczne:
Okres wojny i okupacji
Ogólna charakterystyka literatury:

• W tych latach tak literatura, jak i działalność kulturalna miała cha-

rakter konspiracyjny.

• Wielu twórców zginęło w walce (między innymi: Krzysztof Kamil

Baczyński, Tadeusz Gajcy, Andrzej Trzebiński), niektórzy do-
świadczyli rzeczywistości lagrów czy łagrów (Tadeusz Borowski,
Gustaw Herling-Grudziński). Niektórzy autorzy wyemigrowali
(Kazimierz Wierzyński, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska).

• Za najważniejszy fakt literatury tego okresu uważa się debiut twór-

ców nazywanych Kolumbami lub pokoleniem Kolumbów (repre-

MATURA – TO NIE BOLI – Współczesność – Liryka i dramat

10

zentowanym między innymi przez: Krzysztofa Kamila Baczyń-
skiego, Tadeusza Gajcego, Zdzisława Stroińskiego i Wacława Bo-
jarskiego).

• Literatura ówczesna była w bardzo dużym stopniu reakcją na wy-

darzenia w kraju.

• Na emigracji można wskazać następujące ośrodki: w Londynie,

w Nowym Jorku, a także na Bliskim Wschodzie.

Czas: 1945–1953
Wydarzenia polityczne:
• Okres „zimnej wojny”. Takim terminem zostały określone wrogie

stosunki panujące pomiędzy ZSRR a Stanami Zjednoczonymi
(i państwami związanymi poprzez sojusze z wymienionymi dwoma
krajami). Granica pomiędzy wpływami radzieckimi a amerykań-
skimi została nazwana „żelazną kurtyną”. Początki zimnej wojny
przypadają na lata 1946–1949.

• Zjazd Związku Literatów Polskich (1949 r.) i program realizmu

socjalistycznego (inaczej socrealizmu).

• Stalinizm – komunistyczna odmiana totalitaryzmu.
• Próby sowietyzacji kraju.

Ogólna charakterystyka literatury:

• Literaturę emigracyjną cechowały dwie wyraźne tendencje. Pierw-

sza, którą reprezentowały londyńskie „Wiadomości”, odznaczała
się zamknięciem w kręgu problemów emigracyjnej egzystencji
oraz izolowaniem od kraju. Drugą tendencję, reprezentowaną przez
paryską „Kulturę”, cechowało zainteresowanie sprawami Polski
oraz artystycznymi problemami Zachodu.

• Lata 1945–1948 to w Polsce okres względnej wolności, ale i dys-

kusji na temat kształtu literatury powojennej.

WIADOMOŚCI WSTĘPNE

11

• Wyraźnym sygnałem tego, że kultura stanie się sferą bezpośredniego

oddziaływania państwa, było przemówienie Bolesława Bieruta wy-
głoszone z okazji otwarcia radiostacji we Wrocławiu (16 XI 1947 r.).

• Swoistą ciekawostką może być fakt, że z okazji siedemdziesiątych

urodzin Stalina (1949 r.) z Polski wysłano cały pociąg z podarkami
dla jubilata. Były tam między innymi tomy wierszy na jego cześć
i specjalne numery pism.

• Doktryna socrealizmu, wykorzystując wzorzec literatury radziec-

kiej z lat trzydziestych, nakazywała kreować w literaturze polskiej:

- pozytywnych bohaterów, będących reprezentantami pracujących wsi

i miast, i negatywnych, którymi z kolei byli wrogowie komunizmu,

- świat fabryk, kołchozów, budów.

Utwory tego nurtu propagowały „urzędowy optymizm”.

•

W rezultacie w literaturze tego czasu pojawiła się powieść pro-
dukcyjna, inaczej powieść socrealistyczna. Miejscem akcji była
w tego rodzaju powieściach fabryka, zakład przemysłowy lub bu-
dowa. Socjalistycznej ideologii, którą reprezentował bohater pozy-
tywny, podporządkowane były perypetie, a nawet wątek miłosny.
Istotną rolę pełnił odautorski komentarz. Ten typ powieści repre-
zentują między innymi utwory: Tadeusza Konwickiego „Przy
budowie”, Witolda Zalewskiego „Traktory zdobędą wiosnę”.
Poezję okresu socrealizmu reprezentują między innymi utwory:
Jana Brzechwy „Strofy o planie sześcioletnim”, a także Włady-
sława Broniewskiego „Słowo o Stalinie”.

Czas: „Odwilż” i „polski Październik”, 1953–1956–1968

Wydarzenia polityczne:
• 1953 r. (5 marca) – śmierć Stalina i początek odwilży (1954–1955).
• Na XX Zjeździe KPZR (luty 1956 r.) Nikita Chruszczow skryty-

kował rządy Stalina.

MATURA – TO NIE BOLI – Współczesność – Liryka i dramat

12

• Czerwiec 1956 r. – protesty robotników w Poznaniu. 28 czerwca

1956 roku został nazwany „czarnym czwartkiem”. Wówczas do
protestujących robotników oddano strzały.

• Październik 1956 r.

Powrót Władysława Gomułki do władzy (1956 r.).

• 1967 r. – początek propagandy i polityki antysemickiej.
• Na przełomie 1967 i 1968 roku w Czechosłowacji zaszły zmiany

o charakterze polityczno-kulturalnym. Do tego kraju wkroczyły
wówczas wojska Układu Warszawskiego, a w tym także siły pol-
skie, by wspólnie zdławić demokratyczne dążenia.

• 1968 r. – wystąpienia antyżydowskie w Polsce.
• 1968 r. – zdjęcie ze sceny „Dziadów” w reżyserii Kazimierza

Dejmka poprzedziło wypadki marcowe (premiera tego dramatu
miała miejsce 25 listopada 1967 roku i od razu spotkała się z kry-
tyczną recenzją „Trybuny Ludów”).

• 1968 r. (8 marca) – wiec studentów Uniwersytetu Warszawskie-

go, a potem wiece studentów innych uczelni brutalnie tłumione
z polecenia władz. Strajki na niektórych uczelniach (Wrocław,
Warszawa). W odpowiedzi, z polecenia ówczesnych władz, za-
trzymano wiele osób. Niektórzy pracownicy naukowi stracili za-
trudnienie (między innymi Leszek Kołakowski i Maria Hirszo-
wicz). Wielu studentów wyrzucono z uczelni, niektórych zawie-
szono w prawach studenckich.

• Kryzys polityczny i ekonomiczny (grudzień 1970 r.). Trudne poło-

żenie materialne społeczeństwa, uchwalona i ogłoszona 13 grudnia
drastyczna podwyżka cen artykułów żywnościowych i przemysło-
wych spowodowała wybuch niezadowolenia, który krwawo stłu-
miono. Wydarzenia grudniowe miały miejsce na Wybrzeżu. Do
pierwszych wystąpień robotników doszło 14 grudnia w Gdańsku.

WIADOMOŚCI WSTĘPNE

13

• W 1970 r. (17 grudnia) miała miejsce masakra robotników

w Gdyni. Tego dnia ukazała się zafałszowana informacja prasowa
o wypadkach na Wybrzeżu.

• Od władzy odsunięty został Władysław Gomułka.
• Pierwszym sekretarzem PZPR został Edward Gierek.

Ogólna charakterystyka literatury:

• Po śmierci Stalina w literaturze, jak i w wielu innych dziedzinach,

nastąpiło rozluźnienie cenzury.

• Przestano również przestrzegać tak konsekwentnie programu reali-

zmu socjalistycznego.

• Zaczęły powstawać kluby, teatry studenckie (między innymi: Piw-

nica pod Baranami, Teatr na Tarczyńskiej), kluby jazzowe.

• Nastąpiło także otwarcie na literaturę emigracyjną i „zachodnią”.
• Można mówić o swego rodzaju renesansie pisarzy „wyklętych”

(takich jak Witkacy czy Schulz).

• W literaturze nastąpił zwrot ku grotesce, ukształtowaniu nowego,

wobec socrealistycznego, typu bohatera.

• Wydarzeniem, które wzbudziło ożywioną dyskusję, było ukazanie

się na emigracji „Zniewolonego umysłu” Czesława Miłosza.

• W tym okresie miały miejsce dość liczne debiuty młodych po-

etów. To pokolenie z uwagi na fakt, iż skupione było wokół czaso-
pisma „Współczesność” nazwane zostało pokoleniem Współcze-
sności. Reprezentują je między innymi: Miron Białoszewski, Sta-
nisław Grochowiak, Zbigniew Herbert, Jerzy Harasymowicz.
Wymienionych twórców łączą następujące przeżycia pokoleniowe:
wczesne dzieciństwo przypadające na lata wojny, stalinowska mło-
dość i październikowy przewrót, a także bunt wobec zakłamanej
kultury.

• W tym okresie miał także miejsce debiut prozaików młodego po-

kolenia (Marek Hłasko, Marek Nowakowski).