LIRYKA
Gatunki liryczne
hymn - uroczysta pieśń pochwalna na cześć np. ojczyzny, bohaterów historycznych, Boga; rozpoczyna się apostrofą
oda - utwór o wzniosłej, patetycznej treści, opiewający wzniosłą ideę, osobę, wydarzenie
pieśń - najstarszy gatunek liryczny, posługuje się różnymi środkami językowymi i różnorodną tematyka; początkowo związany z muzyką
elegia - utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjnej, pełen zadumy
i smutku
tren - utwór poświęcony zmarłej osobie, rozpamiętujący jej dokonania, zasługi i zalety
fraszka - krótki utwór wierszowany o tematyce żartobliwej zakończony zaskakującą puentą
sonet - składa się z 14 wersów - 2 strofy czterowersowe i 2 strofy trzywersowe (sonet jest podgatunkiem poematu; nie jest przedstawiany jako oddzielny gatunek liryczny)
poemat -dłuższy utwór wierszowany, który posiada fabułę
epigramat - (gr. Epigramma) napis wywodzący się z napisów informacyjnych w Starożytnej Grecji krótki, przeważnie dwuwierszowy utwór poetycki pisany dystychem elegijnym. Z czasem wykształciło się kilka rodzajów epigramu: wotywny, nagrobkowy, okolicznościowy. Odmianą epigramatu były popularne w epoce odrodzenia fraszki.
wiersz
Podział liryki
Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu
bezpośrednia - bezpośrednio, wprost, w 1 os. l.poj., "ja" liryczne wyznaje swoje uczucia, przeżycia, myśli (np. elegia)
pośrednia - podmiot liryczny jest bardziej ukryty, nie wyznaje wprost, lecz wyraża swe myśli przez sytuacje, zdarzenia, opisy; utwory te mają charakter narracyjny lub dialogowy, stąd mamy kilka odmian tego rodzaju liryki:
opisowa - uczucia podmiotu lirycznego wyrażone są przez opis
np. krajobrazu, przedmiotu
sytuacyjna (narracyjna) - w formie wypowiedzi dialogowych
i narracyjnych podmiot liryczny prezentuje jakieś zdarzenie (sytuację), w którym nie brał udziału; oprócz podmiotu lirycznego pojawia się bohater liryczny (np. sielanka)
zwrotu do adresata (inaczej inwokacyjna) - podmiot liryczny jest wyraźnie obecny, ale swe myśli kieruje do konkretnego adresata (człowieka, grupy ludzi, przedmiotu, zjawiska, abstrakcyjnego pojęcia). Zazwyczaj utwory w stylu podniosłym (np. oda, list poetycki)
podmiotu zbiorowego - podmiot liryczny to tzw. "my" liryczne - grupa wypowiadająca się w utworze, prezentująca swój zbiorowy pogląd, myśli (np. hymny)
osobista - bezpośrednie wyznania podmiotu lirycznego prezentują rozważania na temat myśli, uczuć poety, utożsamianego z podmiotem lirycznym
roli - podmiot liryczny nie jest utożsamiany z poetą, a treści mają charakter ogólny, uniwersalny
maski - podmiot liryczny przyjmuje postać np.: rośliny, zwierzęcia, rzeczy, przypisując im np. swoje uczucia
Ze względu na typy wyrażanych przeżyć (tematyka)
miłosna - tematem utworów jest miłość, jej oblicza, formy
refleksyjno - filozoficzna - rozważanie pojęć, uczuć w uogólniający sposób
patriotyczno-obywatelska - naród, ojczyzna i cała sfera zagadnień z tym związanych
agitacyjno - polityczna - teksty w formie manifestów nawołujących do popierania jakiejś idei lub czynu wielkiej rangi
funeralna (z łac. funerare - "uroczyście pochować, pogrzebać zmarłego") - upamiętnia zmarłą osobę, wyraża żal po jej śmierci
religijna - odwołująca się do religii (np. Bogurodzica)
autobiograficzna - zawierająca elementy autobiograficzne (np. "Do gór i lasów" Jana Kochanowskiego)
WIERSZ
Wiersz - sposób organizacji tekstu, polegający na powtarzaniu się w nim odcinków o takich samych właściwościach strukturalnych; przeciwieństwo prozy; utwór o swoistej językowej kompozycji, w której wers (linijka wiersza wyodrębniona intonacyjnie i graficznie) pełni funkcję wierszotwórczą, wykorzystuje środki stylistyczne w funkcji poetyckiej, impresywnej lub ekspresywnej.
Budowa wiersza
Na budowę wiersza składają się:
liczba strof
liczba wersów w strofie
liczba sylab (zgłosek) w każdym wersie
rymy (z uwzględnieniem wszystkich cech)
Rodzaje wierszy
Ze względu na strofikę wyróżniamy wiersz:
stroficzny - zbudowany z wyraźnie zaznaczonych strof, np. epigramat, fraszka
stychiczny (ciągły) - zbudowany z wersów ciągłych, bez podziału na strofy, np. Pan Tadeusz
biały - bezrymowy
sylabiczny
jednakowa liczba sylab w każdym wersie
stały akcent (na drugiej sylabie od końca) przed średniówką i w wyrazach kończących wers
średniówka w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe
regularne rymy żeńskie
sylabotoniczny
bardziej zrytmizowany niż wiersz sylabiczny
jednakowa liczba sylab w wersie
jednakowa liczba sylab akcentowanych w wersie i ich stałe miejsca
toniczny - Występuje w nim jednakowa liczba akcentów w każdym wersie, równocześnie ich rozkład nie jest stały. Na przykład w "Księdze ubogich" J. Kasprowicza, w strofie: "Umiłowanie ty moje! (dwa zestroje akcentowe)/ Kształty nieomal dziecięce! (trzy zestroje akcentowe)/ Skroń dotąd nie pomarszczona (trzy zestroje akcentowe)/ Białe, wąziutkie ręce" (trzy zestroje akcentowe). Dzięki regularnemu układowi zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach wybija się rytm, tempo muzyczne strofy. Poeci, którzy stosowali wiersz toniczny, to m.in. W. Broniewski, J. Tuwim, K. Iłłakowiczówna, T. Gajcy.
wolny (intonacyjny, zdaniowy)
rym tworzą powtarzające się wersy
długość wersów nie jest jednakowa
intonacja wierszowa zamiast składniowej (stąd często stosowana przerzutnia)
fazy intonacyjne pokrywają się ze składniowymi
często rezygnacja z podziału na strofy (wiersze wolne często są wierszami stychicznymi)
nie jest też wymogiem stosowanie rymów (stąd też są to najczęściej wiersze bezrymowe - białe)
poezja współczesna wykorzystuje najczęściej wiersz wolny
nieregularny - utwór rytmicznie rozmaity; najważniejszą cechą kompozycji jest jej nieregularność, stosowana w celu zaskoczenia odbiorcy
graficzny - słowa bądź wersy tworzą ilustrację związaną z ruchem w sztuce "arte prowera"; wiersz tworzy: krzyż , słowo, ilustrację, myśl,
3