egzystencjalne zdanie

→

zdanie egzystencjalne.

ekskluzja

–

→

alternatywa roz³¹czna.

eksperyment,

doœwiadczenie – metoda uzasadniania bezpoœrednie-

go polegaj¹ca na prowadzeniu obserwacji w sztucznie stworzonych wa-
runkach; polega na celowym wprowadzaniu zmiany w danym stanie rze-
czy dokonywanym dla sprawdzenia lub uzasadnienia tezy o zachodzeniu
zwi¹zku miêdzy okreœlonymi czynnikami (

→

eksperyment pozytywny)

albo dla sprawdzenia lub uzasadnienia tezy o braku zale¿noœci miê-
dzy okreœlonymi czynnikami (

→

eksperyment negatywny); w trakcie e.,

w sposób kontrolowany, celowo wp³ywamy na poziom jednego z czyn-
ników (tj. wzmacniamy lub os³abiamy jego oddzia³ywanie) po to, aby za-
obserwowaæ zachowanie pozosta³ego (pozosta³ych) czynników — obser-
wujemy, czy nast¹pi¹ okreœlone zmiany; osoba dokonuj¹ca e., w sposób
z góry zaplanowany, wp³ywa na przebieg obserwowanego zjawiska; prze-
prowadzenie e. wymaga obserwacji stanu rzeczy (bezpoœredniej lub po-
œredniej); e. stanowi jedn¹ z podstawowych metod badawczych w nau-
kach empirycznych; w logice jest wykorzystywany w szczególnoœci przy
wnioskowaniu metod¹

→

indukcji eliminacyjnej J.S. Milla.

eksperyment negatywny

eksperyment negatywny

– eksperyment polegaj¹cy na przeprowa-

dzeniu badania, które zaprzeczaæ ma tezie, ¿e pomiêdzy czynnikiem A
a czynnikiem B zachodzi pewna zale¿noœæ; jego cech¹ jest to, ¿e — obalaj¹c
hipotezê o istnieniu zale¿noœci — prowadzi do pewnego rezultatu.

eksperyment pozytywny

– eksperyment polegaj¹cy na przeprowa-

dzeniu badania, które ma wykazaæ, ¿e pomiêdzy czynnikiem A a czyn-

E

e

nikiem B zachodzi pewna zale¿noœæ; jego cech¹ jest to, ¿e nigdy nie
uzasadnia badanej zale¿noœci w sposób ostateczny.

eksperyment rozstrzygaj¹cy,

experimentum crucis – rodzaj eks-

perymentu, którego przeprowadzenie prowadzi do wyboru jednego z dwóch
konkurencyjnych rozwi¹zañ problemu.

eksplikacja

eksplikacja

– nowa konstrukcja znaczenia nazwy generalnej, bardziej

precyzyjnie okreœlaj¹ca ju¿ istniej¹ce znaczenie danej nazwy, przy czym
zakres e. i nazwy ju¿ istniej¹cej jest taki sam; e. jest rodzajem

→

definicji

reguluj¹cej, która nie zmienia zakresu definiowanej nazwy generalnej,
lecz jedynie doprecyzowuje jej znaczenie; uœciœlane pojêcie nosi nazwê
explicandum, wyjaœnienie zaœ tego pojêcia okreœlane jest jako explicatum.

ekspolicja

–

→

prawa logiczne.

eksportacji prawo

–

→

prawo eksportacji.

ekspresywna funkcja wypowiedzi

–

→

funkcja ekspresywna wypo-

wiedzi.

ekstensja

–

→

denotacja.

ekstensjonalnoϾ

ekstensjonalnoϾ

(³ac. extensio – zakres) – cecha wyra¿eñ z³o¿onych

polegaj¹ca na tym, ¿e

→

denotacja wyra¿enia z³o¿onego zale¿y w ich przy-

padku wy³¹cznie od denotacji tworz¹cych je wyra¿eñ elementarnych; pojê-
cie to odnosi siê nie tylko do nazw, ale równie¿ do zdañ, których denotacj¹
jest ich wartoœæ log.; tym samym za zdania ekstensjonalne uznaje siê jedy-
nie te zdania z³o¿one, których wartoœæ log. jest jednoznacznie wyznaczo-
na przez wartoœæ log. zdañ bêd¹cych argumentami funktora zdaniotwór-
czego buduj¹cego zdanie z³o¿one; funktory tworz¹ce takie zdania nazywa
siê funktorami ekstensjonalnymi, inaczej prawdziwoœciowymi; o funkto-
rze zdaniotwórczym mówimy, ¿e jest funktorem ekstensjonalnym wtedy,
gdy wartoœæ log. zdania zbudowanego przez ten funktor zale¿y wy³¹cznie
od denotacji jego argumentu (argumentów); funktorami ekstensjonalnymi
s¹ zdaniotwórcze funktory prawdziwoœciowe (np. funktory negacji, ko-
niunkcji, alternatywy, implikacji); pojêcie e. odnosi siê równie¿ do jêzyka
(

→

jêzyk ekstensjonalny), a jego przeciwieñstwem jest

→

intensjonalnoϾ.

A

B

C

D
E
F
G
H
I

J

K
L
M
N

O

P
R
S

T

U

W

Z

61

ekstensjonalnoϾ

ekwiwalencja

ekwiwalencja

–

→

równowa¿noœæ.

ekwiwokacja

– wieloznacznoœæ wypowiedzi zwi¹zana z wieloznacz-

noœci¹ któregoœ z wyrazów (wyra¿eñ) sk³adowych tej wypowiedzi; nie-
jednoznaczna bêdzie np. wypowiedŸ: „Jan interesuje siê zamkami”, póki
nie wyjaœni siê, o które ze znaczeñ wieloznacznego wyrazu „zamek”
chodzi.

element oznaczaj¹cy,

substrat materialny znaku – celowo ustano-

wiony przez cz³owieka stan rzeczy po to, by inny cz³owiek, który go
zobaczy, przypisa³ temu stanowi okreœlone znaczenie; jest to, obok

→

ele-

mentu oznaczanego i

→

funkcji znakotwórczej, jeden z trzech sk³adni-

ków znaku.

element oznaczany

– przedmiot, byt, pojêcie, zdarzenie; taki fragment

rzeczywistoœci, który chcemy wywo³aæ w myœli za pomoc¹

→

elementu

oznaczaj¹cego; jest to jeden, obok elementu oznaczaj¹cego i

→

funkcji

znakotwórczej, z trzech sk³adników znaku.

element zbioru (klasy, mnogoœci, agregatu)

– obiekt wchodz¹cy

w sk³ad zbioru; mo¿e to byæ jeden obiekt przy zbiorze jednoelemento-
wym; e.z. jest obiekt nale¿¹cy do zbioru, np. S¹d Rejonowy w P³ocku jest
elementem zbioru s¹dów rejonowych; wszystkie e.z. wyznaczaj¹ zbiór;
przynale¿noœæ elementu x do zbioru X zaznaczamy przy pomocy znaku

∈

,

tj. x

∈

X; w

zale¿noœci od rodzaju zbioru

(

→

dystrybutywny zbiór,

→

agregat) ró¿ne s¹ w³asnoœci e.z.

empiryczne stwierdzanie prawdziwoœci zdañ

– procedura maj¹ca

zastosowanie przy ustalaniu wartoœci log.

→

zdañ syntetycznych; wartoœæ

log. zdania syntetycznego okreœlamy w wyniku obserwacji faktów, o któ-
rych zdanie orzeka; do okreœlenia wartoœci log. zdania syntetycznego
niezbêdna jest albo obserwacja bezpoœrednia, przeprowadzona przez oso-
bê przypisuj¹c¹ wartoœæ log. zdaniu, albo poœrednia, gdy wykorzystuje-
my doœwiadczenia innych ludzi, np. korzystamy z encyklopedii, zeznañ
œwiadków, raportów.

entymematyczne wnioskowanie

–

→

wnioskowanie entymema-

tyczne.

ekwiwalencja

62

epistemologia,

teoria poznania – dzia³ filozofii zajmuj¹cy siê pro-

blematyk¹ ludzkiego poznania; za szczególnie istotne pole badañ epis-
temologicznych uznaje siê kwestie zwi¹zane z charakterem i mo¿liwoœ-
ci¹ poznania

→

prawdy; przedmiotem e. s¹ te¿ zagadnienia dotycz¹ce

podmiotu poznaj¹cego i czynnoœci poznawczych, przy czym sam proces
poznawczy mo¿e mieæ ró¿ny przebieg i opieraæ siê na ró¿nych za³o-
¿eniach, co jest widoczne przy porównaniu stanowisk zajmowanych przez
zwolenników

→

aprioryzmu i

→

aposterioryzmu.

episylogizm

–

→

prosylogizm i episylogizm.

erystyka

(gr. eris – spór) – sztuka prowadzenia sporu w sposób pro-

wadz¹cy do jego wygrania przed osob¹ rozstrzygaj¹c¹ (np. s¹dem), ro-
zumiana jako sztuka przekonywania niezale¿nie od s³usznoœci sprawy;
spór winien byæ prowadzony w sposób lojalny przy wykorzystaniu rze-
czowych i s³usznych argumentów; w trakcie prowadzenia sporu bywaj¹
jednak stosowane zarówno lojalne, jak i nielojalne metody argumenta-
cji — lojalne i nielojalne chwyty, fortele erystyczne. Zob. te¿: argumen-
tum ad baculum, argumentum ad crumenam, argumentum ad invidiam,
argumentum ad iudicium, argumentum ad misericordiam, argumentum ad
personam, argumentum ad populum, argumentum ad rem, argumentum
ad vanitatem, argumentum ad verecundiam, argumentum ex concesso.

estymacja parametru

estymacja parametru

– oszacowanie parametru ca³ej zbiorowoœci na

podstawie pobranej z tej zbiorowoœci reprezentatywnej próby. Jest to
metoda badania statyst. zbiorowoœci wchodz¹ca w obrêb metody repre-
zentacyjnej.
Przy e.p. przed przyst¹pieniem do badania nie znamy w³asnoœci badane-
go parametru w zbiorowoœci generalnej (

→

zbiorowoϾ generalna) i war-

toœæ tê uzyskujemy dla próby pobranej ze zbiorowoœci generalnej (

→

zbio-

rowoœæ próbna) po to, aby przenieœæ j¹ z okreœlon¹ dok³adnoœci¹
(w tzw. przedziale ufnoœci) i z okreœlonym prawdopodobieñstwem po-
prawnoœci uogólnienia (tzw. wspó³czynnikiem ufnoœci) na zbiorowoœæ
generaln¹, z której próbê pobrano. Próba jest z regu³y znacznie mniej
liczna w porównaniu do liczebnoœci zbiorowoœci generalnej.
Metoda ta ma bardzo szerokie zastosowania praktyczne, obni¿a bowiem
koszt i czas badania. Pozwala tak¿e na badanie zbiorowoœci w sytuacji,

A

B

C

D
E
F
G
H
I

J

K
L
M
N

O

P
R
S

T

U

W

Z

63

estymacja parametru

gdy zbadanie jednostki wymaga jej zniszczenia (np. czas œwiecenia ¿a-
rówki), wzglêdnie gdy nie mamy mo¿liwoœci zbadania wszystkich jed-
nostek zbiorowoœci (zbiór k³osów pszenicy w Polsce).

et non facere facere est

et non facere facere est

(³ac.) – regu³a dowodowa rozszerzaj¹ca

znaczenie terminu „dzia³anie” poprzez stwierdzenie, i¿ powstrzymywanie
siê od dzia³ania winno byæ traktowane jak dzia³anie.

eufemizm

– wyraz lub wyra¿enie u¿yte w celu z³agodzenia prezento-

wanej treœci; pos³uguj¹cy siê e. korzysta z niego, gdy¿ w jego odczuciu
bezpoœrednie okreœlenie danej osoby, rzeczy lub zjawiska by³oby zbyt
dosadne lub nieprzyjemne w odbiorze; przyk³adami eufemizmów mog¹
byæ nastêpuj¹ce zwroty: „mieæ problemy natury finansowej” zamiast „byæ
bankrutem” czy te¿ „przerwy w pracy” zamiast „strajki”; przeciwieñ-
stwem e. jest

→

dysfemizm.

Eulera ko³a

–

→

ko³a Eulera.

exceptiones non sunt extendendae

(³ac.) – dyrektywa wyk³adni

zakazuj¹ca dokonywania rozszerzaj¹cej wyk³adni wyj¹tków, inaczej mó-
wi¹c, ka¿de odstêpstwo od regu³y ogólnej musi byæ œciœle interpretowane;
je¿eli np. zgodnie z art. 10 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuñczego zasa-
d¹ jest mo¿liwoœæ zawarcia ma³¿eñstwa dopiero po ukoñczeniu 18 lat,
a jedynie wyj¹tkowo s¹d mo¿e zezwoliæ na zawarcie ma³¿eñstwa ko-
biecie, która ukoñczy³a 16 lat, to oznacza, ¿e w naszym systemie praw-
nym nie jest dopuszczalne udzielenie takiego zezwolenia 17-letniemu
mê¿czyŸnie czy te¿ kobiecie, która ma 15 lat i 11 miesiêcy.

experimentum crucis

(³ac.) –

→

eksperyment rozstrzygaj¹cy.

et non facere facere est

64