Nazwy osobowe

Nazwy osobowe zwane też antroponimami (gr. Atropos - człowiek, onoma - imię nazwa),
tworzą oddzielną klasę w obrębie szerszej kategorii leksykalnej nazw własnych. Klasa ta
dzieli się na cztery zasadnicze podklasy:

 Imiona
 Nazwiska
 Przezwiska
 Pseudonimy

Istnieje możliwość występowania klas przejściowych pomiędzy nazwiskiem a przezwiskiem.
Nazwy własne zaliczane są do znaków indywidualizujących. Desygnatami nazw osobowych
są konkretne pojedyncze osoby w realnej rzeczywistości pozajęzykowej. Podstawowe funkcje
nazw osobowych to: wykazywanie i wyodrębnienie indywiduów osobowych. Nazwy
osobowe zasadniczo nie mają opozycji liczba pojedyncza - liczba mnoga. Istniej je jednak
możliwość użycia nazwy osobowej w odniesieniu do większej, mniej lub bardziej określonej,
grupy, np..: Walczakowie.

Imiona



Historia

o

Zasób imion w Polsce kształtował się w ciągu wieków. Jeszcze w pierwszej
połowie XII w. stosowany był niemal bez zmian zasób imion
charakterystycznych dla okresu przed chrześcijańskiego.

o

Bulla gnieźnieńska(1136 r.) zawiera 330 nazw osobowych i tylko kilka
zapożyczonych ż chrześcijaństwa. Brak w tym okresie opozycji imię -
nazwisko.



Podział

o

Staropolskie antroponimy składają z trzech zasadniczych grup:

 Imiona dwuczłonowe



Pochodzą z czasów prasłowiańskich



W źródłach znaleźć możemy około 500 imion tego rodzaju.



Mogły pełnić funkcję magiczną, wyrażały życzenie skierowane
do dziecka przez osobę nadającą mu imię.



W funkcji pierwszego członu imienia złożonego mogły
występować:

o Tematy werbalne np. Chwilibóg
o Tematy nominalne (rzeczownikowe, przymiotnikowe,

zaimkowe) np. Gniewomir

o Formy przypadkowe rzeczowników np. Boguchwał
o

Formy komparatywne przymiotników, np. Bolebor



W członie drugim występowały głównie tematy werbalne i
nominalne. Część rdzeni mogła występować w obu członach.



Od imion męskich drogę derywacji tworzy się dwuczłonowe
imiona kobiece: Bogumił - Bogumiła, Witosław - Witosława.



Oprócz pełnych imion dwuczłonowych funkcjonowały również
ich skrócone wersje: Bosław od Bolesław, Mir od Mirogniew.

 Imiona imiesłowowe

o

Nieliczna grupa np. Miłowan, Kochan

 Imiona odapelatywne

o

Oznaczają w sposób pośredni lub bezpośredni pewne
cechy zewnętrze i wewnętrzne nosiciela, nawiązują do
pewnych zdarzeń z jego życia, związane z uprawianym
zawodem, miejscami zamieszkania lub pochodzeniem
np.: Białowąs, Krostowiec, Lis, Wilga, Kłos.

o

Rzadziej występują w wersji kobiecej.

o

Mogły występować zamiast lub obok imion
dwuczłonowych.

o

Żywotność imion dwuczłonowych kończy się w zasadzie w drugiej połowie
XV w.

o Pierwszy spis imion słowiański autorstwa Tadeusza Wojciechowskiego

pojawił się w 1827 r. w Przewodniku Warszawskim.

o

Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa pojawią się w Polsce imiona
chrześcijańskie, początkowo przyjmowane z oporami.



Głównym źródłem imion zapożyczonych było imiennictwo hebrajskie, greckie,
łacińskie i germańskie. Dostawały się one do Polski za pośrednictwem łaciny,
bezpośrednio lub za pośrednictwem języków wschodnio słowiańskich.



Większość tych imion charakteryzuje się wysoką frekwencją nawet do czasów
współczesnych.



Innym źródłem polskiego zasobu imienniczego jest język francuski (Arleta, Żaneta,
Luiza, Bernadeta, Koleta), litewski (Aldona, Witold, Biruta), rosyjski (Olga, Igor,
Natasza, Borys, Tatiana), a ostatnio angielskie (Dastin, Jessika, John).



Pierwsza dziesiątka najbardziej popularnych imion obsługuje ok. 50% wszystkich,

którym nadano imię .



wyborze imienia decydują czynniki:

 Estetyczne - dopasowanie brzmienia imienia lub jego zdrobnień,

Harmonizacja stylistyczna imienia i nazwiska

 Wartość estetyczna imienia jest pojęciem zmiennym historycznie,

geograficznie i socjalnie, zależy od upodobań indywidualnych. Patrz:
Adolf.



W obiegu potocznym imiona metrykalne zastępowane są przez zdrobnienia lub
spieszczenia.

Nazwiska

 Nazwisko stanowi drugi, obok imienia, człon pełen nazwy osobowej. Do cech

współczesnego nazwiska zalicza się:

 obowiązkowość
 niezmienność – zmiana nazwiska może nastąpić jedynie na mocy odpowiednich

przepisów prawnych.

 dziedziczność
 asemantyczność – to znaczy, że osoba obdarzona danym nazwiskiem nie ma nic

wspólnego z tym, co komunikuje wyraz stanowiący bazę tego nazwiska (np.
nosiciel nazwiska Sołtys nie jest sołtysem)

 Przyczyny powstania nazwiska:

 rozwój demograficzny
 rozwój kulturalno-społeczny
 rozwój administracyjny – samo imię przestało być dostatecznym elementem

identyfikacyjnym

 Prawny obowiązek posiadania nazwiska został wprowadzony dopiero na przełomie XVIII

i XIX w. przed administrację państw zaborczych. Kształtowanie nazwiska polskiego
przyjmuje się na wiek XV.

 Kształtowanie nazwiska:

 szlacheckie – ok. koniec XVI w., najczęściej kończy się na –ski (nosiciel nazwiska

– miejsce pochodzenia)

 mieszczańskie – XVII w., -owicz
 chłopskie – proces został przerwany przez nakazy administracyjne na przełomie

XVIII i XIX w., dla środowiska chłopskiego charakterystyczne są nazwiska
odapelatywne (od wyrazów pospolitych) i odimienne

 w wieku XVII pojawiły się nowe, przeważnie sztuczne nazwiska z przyrostkiem -

ski wśród mieszczan i chłopów.

 Funkcję przedrostka –ski można prześledzić na przykładzie polonizacji nazwisk obcego

pochodzenia, np. Jungowski od niemieckiego Jung.

 Klasyfikacja nazwisk według Stanisława Responda (charakter strukturalno-znaczeniowy).

S. Respond wyróżnia trzy typy nazwisk:

 prymarne – pochodzące bezpośrednio od nazw pospolitych lub innych nazw

własnych, nie posiada osobnych formantów nazewniczych, np. Wilk, Szczygieł,
Motyka

 sekundarne – utworzone od wyrazów pospolitych lub innych nazw własnych za

pomocą odrębnych formantów nazewniczych np. Wilkoń: wilk, Pięknik: piękny.

 złożone – powstałe w wyniku połączenia dwu odrębnych wyrazów np.: Białowąs,

Czarnynoga

 Z genetycznego punktu widzenia wyróżniamy trzy grupy nazwisk:

 odapelatywne – zachodzą najgłębsze zmiany, przesunięcie wyrazów pospolitych

do kategorii nazw własnych np. Drwal. Marchewka, Sobota

 odimienne
 odmiejscowe

 Serie nazewnicze – do przykładów takich serii zalicza się nazwiska pochodzące od nazw

zwierząt (Kot, Kaczor), roślin (Lipa, Sosna, Topola), nazw miesięcy i dni tygodnia
(Styczeń, Sobota, Niedziela)

 Gniazda nazewnicze – zespoły nazwisk motywowanych przez jeden i ten sam rdzeń

(Pawelec, Pawlica, Pawlak itd.) Gniazda oparte na wyrazach pospolitych nie są tak
liczne.

 Modele nazewnicze – realizują nazwiska, które cechują podobną podstawą (bazą) i

posiadają ten sam formant lub te same cechy strukturalno-gramatyczne, np.

 Jakubiec, Pewelec – imię osobe + formant –ec
 Cichosz, Długosz – podstawa apelatywna przymiotnikowa + formant –osz

 W języku potocznym występują nieoficjalne formy nazwisk, które tworzy się od

nazwisk z wyrazistymi formantami nazwisko twórczymi – derywacja polega na
odrzuceniu tych formantów, np. Borsuk od Borsukiewicz, Mucha od Muszyński.

 Nazwiska kobiet zamężnych tworzy się za pomocą przyrostków:

 –owa
 -ina – używa się do utworzenia imienia dla kobiety, tylko i wyłącznie od

nazwiska zakończonego na –a, np. Zarębina od Zaręba

 -ka
 -ula – występuje w południowo-zachodniej Polsce
 -icha – wzdłuż wschodniej granicy polskiej

 Nazwiska panien tworzy się za pomocą przyrostków:

 -anka – w nazwiskach zakończonych na –a,np. Skarżanka od Skarga
 -ówna – od pozostałych nazwisk, np. Mazurówna od Mazur

 Formy określające, że ktoś jest czyimś synem – stosuje się w odniesieniu do chłopców i

mężczyzn niezamężnych, np. Koźlak – syn Kozła. W formie tej występują taki farmanty
jak: -ak, -ek, -ik, -ka, -aszek, -uk.

 Nazwiska utworzone od imion kobiecych – używane dla oznaczenia syna wdowy lub

syna kobiety niezamężnej, a także określenie męża w sytuacji, kiedy dominującą rolę w
rodzinie odgrywała kobieta, np. Magdziarz – Magda

 Nazwiska pochodzenia obcego – nazwiska te należały kiedyś do cudzoziemców, którzy

osiedlali się w Polsce i polonizowali się całkowicie. Najliczniej reprezentowane są
nazwiska:

 niemieckiego (Schmidt, Szulc, Stein)
 wschodniosłowiańskiego (Wawiłow, Timofiejew, Beryza)
 litewskiego (Radziwiłł, Dowgird, Bujwid)
 czeskiego i słowackiego (Sedlak, Teslar, Mrazek)

 włoskiego (Codello, Zanussi, Semadeni)
 francuskiego (Benoit, Dubois, Deskur)
 węgierskiego (Toth, Gabor, Polonyi)

Przezwiska – klasa nazw osobowych, współcześnie charakterystyczna głównie dla
środowiska chłopskiego i uczniowskiego. Genetycznie i funkcyjnie bliskie nazwiskom,
jednak w przeciwieństwie do nich nie są dziedziczone i są indywidualne. Większość
współczesny nazwisk wywodzi się z dawnych przezwisk.



Istotne cechy przezwiska: nieoficjalność, fakultatywność, wtórność



Procesy powstawania przezwisk (podział ze względu na związek nazwy i desygnatu):

a) nominacja bezpośrednia – wyraz motywujący nazwę użyty jest w swoim podstawowym
znaczeniu:

- przezwiska zawierające cechę zewnętrzną danej osoby (np. Gruby

- przezwiska zawierające cechę wewnętrzną (np. Pogoda – od pogodny)

- przezwiska mówiące o czynności charakterystycznej dla nosiciela danego przezwiska (np.
Stukacz)

- przezwiska mówiące o miejscu pochodzenia (np. Zabuźniak – zza Buga)

- przezwiska mówiące o niegdyś wykonywanym zawodzie (np. Młynarz)

b) nominacja pośrednia – wyraz motywujący nazwę użyty jest:

* metaforycznie:

- przeniesienie nazwy na tle podobieństwa zewnętrznego desygnatów (np. Raczek – bo ktoś
często robi się czerwony)

- przeniesienie nazwy na tle podobieństwa pod względem charakteru, zachowania,
wykonywanej czynności (np. Ślimak – ktoś powolny)

* metonimicznie:

- desygnat nazwy jest wykonawcą czynności – przezwiskiem staje się nazwa narzędzia tej
czynności (np. Bębenek – ktoś grający na bębenku)

- desygnat nazwy jest wykonawcą czynności – przezwiskiem staje się nazwa wytworu tej
czynności (np. Bambos - ktoś kto robił bambosze)

- desygnat nazwy jest wykonawcą czynności – przezwiskiem staje się nazwa obiektu tej
czynności (np. Indyk – bo ktoś kradł indyki)