3. Folklor Umysłu
3.1. Przednaukowe poj
ę
cia
kształtuj
ą
ce my
ś
lenie o umy
ś
le
Ludzko
ść
wydaje mi si
ę
pi
ę
knym pocz
ą
tkiem, ale nie
słowem ostatecznym.
Freeman Dyson
Nie powinno nam zale
ż
e
ć
na trzymaniu si
ę
własnych, ustalonych pogl
ą
dów, tylko na
szukaniu argumentów, by je zmieni
ć
na bardziej wiarygodne; warto si
ę
ci
ą
gle pyta
ć
"sk
ą
d
to wiemy"? Na ile jest to pewna wiedza, a na ile niepewna interpretacja?
Niestety raz zagnie
ż
d
ż
one poj
ę
cia lub przekonania trudno jest zmieni
ć
.
Podstawowa pomyłka to brak rozró
ż
nienia tego co subiektywne, co jest stanem umysłu, od
tego, co da si
ę
obiektywnie zdefiniowa
ć
.
Jedynie poj
ę
cia abstrakcyjne, np. matematyczne, s
ą
jednoznacznie zdefiniowane w
ramach jakiej
ś
teorii, pozostałe poj
ę
cia s
ą
kulturowo uwarunkowane i subiektywnie
rozumiane.
Z subiektywnego punktu widzenia wszystkie poj
ę
cia istniej
ą
tylko w naszych umysłach, a
te cz
ę
sto przywoływane maj
ą
du
żą
sił
ę
oddziaływania i wiele skojarze
ń
.
Wszystkie poj
ę
cia wpływaj
ą
na procesy my
ś
lenia i podejmowane działania, wi
ę
c i te,
którym nie odpowiada
ż
adna rzeczywisto
ść
fizyczna; takie poj
ę
cia istniej
ą
w
ś
wiecie
mentalnym ale ich skutki przejawiaj
ą
si
ę
w
ś
wiecie fizycznym.
Chocia
ż
nie ma powodu, by wierzy
ć
w istnienie jakiego
ś
zjawiska, nie ma wiarygodnych
przyczyn, by mogło istnie
ć
, nie ma pomysłu dlaczego i jak byłoby to mo
ż
liwe, nie ma
wiarygodnych danych by je potwierdzi
ć
lub długotrwałe badania nie potwierdziły jego
istnienia, wiara w jego istnienie utrzymuje si
ę
długo.
Paranaukowa i pseudonaukowa literatura opisuje paranormalne wła
ś
ciwo
ś
ci umysłu,
okre
ś
lane tu jako "folklor umysłu".
Niestety naukowcy o tym nie mówi
ą
, brakuje krytycznego spojrzenia na takie pogl
ą
dy.
Dlaczego nie mówi
ą
? Wielu próbowało robi
ć
badania i zmarnowali tylko czas i pieni
ą
dze.
W recenzowanych pismach naukowych nie było o zjawiskach paranormalnych
ż
adnych
doniesie
ń
, ale to si
ę
zmienia, neuronauki coraz lepiej wyja
ś
niaj
ą
sk
ą
d bierze si
ę
wiara w
zjawiska paranormalne
Np. pismo
Cortex
, wydało numer specjalny "
Neuropsychology of Paranormal Experiences
and Beliefs
", red. P. Brugger i Ch. Mohr, Vol. 44 (10), (11-12 2008)
Osoby wierz
ą
ce w zjawiska paranormalne maj
ą
tendencje do
przypisywania znaczenia przypadkowym koincydencjom, co uwidacznia si
ę
w reakcjach emocjonalnych w prostych eksperymentach.
Tendencja ta jest silniejsza u osób okre
ś
laj
ą
cych si
ę
jako religijne,
trzymaj
ą
ce si
ę
schematów my
ś
lenia, ignoruj
ą
ce i zapominaj
ą
ce informacj
ę
,
na któr
ą
zwróciły uwag
ę
, ale nie pasowała do schematów.
Wida
ć
te
ż
tendencj
ę
do mylenia poziomu fizycznego i mentalnego, animizmu,
przypisywania cech organizmów
ż
ywych rzeczom martwym, przenikania si
ę
reprezentacji
zwi
ą
zanych ze swoj
ą
ja
ź
ni
ą
i innymi rzeczami.
Artykuły
pseudonaukowe
u
ż
ywaj
ą
j
ę
zyka naukowego w bezsensowny sposób, robi
ą
cy
wra
ż
enie na laikach, np: "
Laserowo Indukowany Paramagnetyzm Antyprotonowy
" (LIPA).
Zunifikowane pole
ś
wiadomo
ś
ci
to raczej poezja inspirowana nauk
ą
ni
ż
sama nauka.
Paranaukowe
to prawie naukowe, a jednak nie całkiem ... np. radiestezja,
parapsychologia.
Parareligijne: fundacja Templetona oferuje nagrod
ę
ponad miliona dolarów za działania
wpływaj
ą
ce na zbli
ż
enie nauki do religii.
Je
ś
li paranaukowe rozwa
ż
ania byłyby prawdziwe umysł nie
mógłby by
ć
tylko funkcj
ą
mózgu.
Wszyscy wiedz
ą
,
ż
e szkocki matematyk z wodogłowiem
pomimo braku kory mózgu wykazywał inteligencj
ę
wy
ż
sz
ą
od
przeci
ę
tnej ... ale czy na pewno?
Sk
ą
d to wiedz
ą
? Z gazet! Czy gazeta prawd
ę
Ci powie czy
raczej szuka sensacji?
Grupa "urban myth" wytropiła
ź
ródło tej informacji - jest to
typowy mit miejski, oparty na pomyłce (nie ten mózg ...), ale
czy kto
ś
chce to wiedzie
ć
?
Najpierw sprawdzajmy w
legendach miejskich
...
Wiadomo
ść
prawdziwa (Lancet 370, 2007, pp. 262) oraz
skrót w New Scientist
: wodogłowie spowodowało u 44-
letniego urz
ę
dnika z Francji rozprzestrzenienie si
ę
płynu
mózgowo-rdzeniowego, wypieraj
ą
cego mózgu w kierunku
ś
cianek czaszki.
Jak to mo
ż
liwe,
ż
e nikt nie zauwa
ż
ył problemów? Zmiany
nast
ę
powały powoli, odruchy i schematy post
ę
powania nie
zanikły, ale IQ spadło do poziomu 70 punktów ...
Jak w dobrym kryminale: trup był w zamkni
ę
tym od
ś
rodka
pokoju, nie było szansy, by kto
ś
tam mógł wej
ść
, wszyscy to
widzieli ... a jak doczytamy do ko
ń
ca to zagadka znajduje racjonalne rozwi
ą
zanie, trzeba
go tylko chcie
ć
znale
źć
, zamiast wierzy
ć
ś
wiadkom.
Opowiadania nie maj
ą
warto
ś
ci dowodowej, kontrolowane eksperymenty maj
ą
. Czy s
ą
jakie
ś
naprawd
ę
dobre wyniki w tej dziedzinie?
3.2. Zjawiska paranormalne.
Argument za dualizmem: umysł niezale
ż
ny od materii?
Zjawiska paranormalne: przewidywanie przyszło
ś
ci (jasnowidzenie),
przekazywanie informacji na odległo
ść
(telepatia), postrzeganie
pozazmysłowe (ESP, Extrasensory Perception), uzdrawianie.
Pokrewne pseudonauki: okultyzm, spirytyzm, teozofia, antropozofia ...
Nieporozumienia w popularnej prasie:
nauka zajmuje si
ę
intensywnie takimi zjawiskami;
istniej
ą
wiarygodne dowody na telepati
ę
czy psychokinez
ę
;
niech
ęć
"oficjalnej" nauki do badania tych zjawisk.
Nauka to systematyczne sprawdzanie hipotez i ci
ą
głe szukanie alternatywnych,
najprostszych wyja
ś
nie
ń
, nie mo
ż
na jej dzieli
ć
na "oficjaln
ą
" i jak
ąś
inn
ą
.
150 lat kontrolowanych eksperymentów przyniosły liczne rozczarowania, wi
ę
c obecnie na
niewielu uniwersytetach mo
ż
na prowadzi
ć
takie badania.
Uniwersytet w Edynburgu (Szkocja), gdzie jest
Katedra Parapsychologii Koestlera
na
Wydziale Psychologii (fundacja Artura Koestlera), jest wyj
ą
tkiem, ale zajmuje w coraz
wi
ę
kszym stopniu pozycje sceptyczne - czemu ludzie interpretuj
ą
swoje do
ś
wiadczenia
jako parapsychiczne?
Wielu młodych naukowców bardzo by chciało co
ś
w parapsychologii odkry
ć
, ale to udaje
si
ę
to tylko dziennikarzom w popularnych pismach ...
CSICOP
(Committee for the Scientific Investigation of Claims Of
the Paranormal), zało
ż
ona przez iluzjonist
ę
Jamesa Randi
mi
ę
dzynarodowa organizacja skupiaj
ą
ca sceptyków,
oferuje 1,1
miliona dolarów
temu, kto zademonstruje w kontrolowanych
warunkach paranormalne moce.
Nagroda Australijskich Sceptyków to
tylko 100.000 dolarów
.
Na jednego sceptyka przypada 1000 entuzjastów zjawisk
paranormalnych.
Gazety i popularne ksi
ąż
ki nie s
ą
ź
ródłem wiarygodnych informacji!
Entuzja
ś
ci ci
ą
gle do mnie pisz
ą
, jaki to jestem naiwny, a tu takie
cuda si
ę
dziej
ą
...
Sk
ą
d ten p
ę
d do wiary w pseudowyja
ś
nienia? Czy prawdziwa nauka jest zbyt trudna?
Brak wyja
ś
nienia wi
ąż
e si
ę
z poczuciem l
ę
ku. Wymy
ś
lenie nazwy lub pseudoteorii
wystarczy by uspokoi
ć
umysł i skierowa
ć
my
ś
li w innym kierunku, nie ma potrzeby
zastanawiania si
ę
, sk
ą
d my to mo
ż
emy wiedzie
ć
i czy to aby prawda.
U
ż
ywamy 100% mózgu ale tylko 5% albo mniej do krytycznego my
ś
lenia ...
Sceptyczna wersja błogosławie
ń
stwa
: błogosławieni, którzy nie uwierzyli, chocia
ż
widzieli, albowiem to dzi
ę
ki nim wiemy dzisiaj co
ś
o
ś
wiecie i przestali
ś
my pali
ć
czarownice
na stosach.
Astrologia
Astrologia to pomyłka z czasów, gdy meteorologia i
astronomia nie były rozró
ż
niane.
Ankiety w Poslce pokazały,
ż
e 26% ludzi cz
ę
sto czyta
horoskopy a tylko 20% nigdy.
W 1985 r. w "Nature" opisano wyniki testu: 100
najlepszych brytyjskich astrologów okre
ś
lało dla 50
osób na podstawie horoskopu, który z trzech testów
osobowo
ś
ci odpowiada osobie.
Wyniki były na poziomie przypadku, 1/3 prawidłowych.
Shawn Carlson,
A Double-blind Test of Astrology
.
Nature, 318, 419-425, 1985.
Dlaczego ludzie wierz
ą
w horoskopy? Rozpoznajemy
siebie w ka
ż
dym opisie.
Wielu bli
ź
niaków dwujajowych ma całkiem inny
charakter, chocia
ż
urodzili si
ę
dokładnie w tym samym
czasie.
Efekt Marsa
, czyli badanie korelacji poło
ż
enia Marsa ze zdolno
ś
ciami sportowymi,
doprowadziła do interesuj
ą
cych dyskusji na temat statystyki takich ocen.
Czy sportowcy rodz
ą
si
ę
w czasie wschodu lub kuluminacji Marsa?
Jak si
ę
ich dobrze wybierze to efekt jest nieco ponad przypadek, ale na wi
ę
kszej próbce
takich korelacji nie wida
ć
.
Porwania przez
UFO
Wiara w
UFO,
kontakt psychiczny (channeling)
z superistotami mo
ż
e by
ć
rezultatem
padaczki skroniowej (wywoływanej przez migaj
ą
ce
ś
wiatła), skłonno
ś
ci schizofrenicznych
lub
ś
wiadomym oszustwem.
Test: podanie czynników pierwszych liczby 2
1024
+1 lub lepiej, algorytmu na znalezienie
takich czynników; superistoty powinny je zna
ć
, ale zawsze okazuje si
ę
,
ż
e na tak trywialne
pytania nie odpowiadaj
ą
...
Słynne porwania przez UFO to fantazje pod wpływem filmów fantastycznych czy ksi
ąż
ek s-
f.
Betty i Barney Hill
opowiedzieli o swoim porwaniu pod wpływem hipnozy, okazało si
ę
,
ż
e
Technika "zimnego odczytu" (
cold reading
): z pyta
ń
ogólnych wydaj
ą
cych si
ę
stwierdzeniami przechodzi
si
ę
do coraz bardziej szczegółowych pyta
ń
. Techniki
te stosowane s
ą
równie
ż
przez sprzedawców i
kaznodziejów religijnych w USA.
Doniesienia o
uprowadzeniach przez UFO
s
ą
cz
ę
ste.
Ankiety w USA: około 2% ludno
ś
ci (prawie 5 milionów) miało
prze
ż
ycia, które mog
ą
by
ć
w czasie seansów hipnotycznych
interpretowane jako porwania i poddawanie zabiegom medycznym
przez istoty z UFO.
Wynik parali
ż
u przysennego? W nocy nie mo
ż
emy si
ę
porusza
ć
,
ogrania nas silny strach - pobudzanie płatów skroniowych (mo
ż
na
je wywoła
ć
w laboratorium) wywołuje wra
ż
enia kinestetyczne ruchu
lub dotyku, opuszczania własnego ciała, poczucia czyjej
ś
obecno
ś
ci w pokoju.
Na zaburzenia snu skar
ż
y si
ę
w USA około 50 milionów ludzi.
Kiedy
ś
interpretowano to jako duszenie przez zmory lub diabły,
obecnie wiara w UFO dostarcza pozornie racjonalnych
interpretacji.
Carl Gustav Jung
(1959) uznał UFO za rodz
ą
cy si
ę
archetyp,
odpowiadaj
ą
cy zast
ę
pom aniołów i demonów w czasach
technologicznego rozwoju i szybkich zmian społecznych.
Analiza "
incydentu z Roswell
" (1947 r) przez antropologów kultury:
ewolucja mitu opartego na schemacie bohatera walcz
ą
cego ze
smokiem lub demonem, który kradnie ludziom ogie
ń
, wod
ę
czy
inne cenne dobra.
Smokiem jest rz
ą
d federalny, który ukrywa przed ludzko
ś
ci
ą
wiedz
ę
o kosmicznych odwiedzinach, bohater to ufolog, który z tym
smokiem walczy wydobywaj
ą
c fakty na
ś
wiatło dzienne.
Ciekawostka:
Miyuki Hatoyama
,
ż
ona premiera Japonii, opisała w
ksi
ąż
ce jak jej dusza w czasie snu poleciała na UFO w kształcie
trójk
ą
ta na Wenus, gdzie było bardzo pi
ę
knie i zielono. Poza tym
pani Hatoyama jada Sło
ń
ce ...
wiele szczegółów wzieli z filmu "Invaders from Mars", nakr
ę
conego 10 lat wcze
ś
niej.
Ksi
ąż
ka "Wspólnota"
Whitleya Stirnberga
to interesuj
ą
cy dokument takich prze
ż
y
ć
,
opisuj
ą
cy twory
ż
yj
ą
ce gł
ę
boko w pod
ś
wiadomo
ś
ci autora ...
Tajemnicze kr
ę
gi
wyci
ę
te w zbo
ż
u zanotowano pocz
ą
tkowo w Anglii, pó
ź
niej w innych
miejscach, równie
ż
w Polsce.
Badania: podwy
ż
szona promieniotwórczo
ść
, doskonało
ść
kół miała wyklucza
ć
ich ziemskie
pochodzenie, podejrzewano l
ą
dowanie UFO.
Doug Bower i David Chorley
, emerytowani nauczyciele angielscy, robili je za pomoc
ą
kosy
i sznurka przymocowanego do palika.
"
Trójk
ą
t Bermudzki
"
zdobył rozgłos dzi
ę
ki ksi
ąż
ce Charles'a Berlitza, który przekr
ę
cił
wi
ę
kszo
ść
i zmy
ś
lił pozostałe "fakty"
Lewitacja
W 1975 opublikowano
fotografie lewituj
ą
cych w
postawie lotosu,
trenowali oni
program
TM-siddhi
opracowany
przez
Maharishi Mahesh
Yogi
. Wydawało si
ę
,
ż
e
lada chwila b
ę
dzie
Po 20 latach nie wykonano podstawowych bada
ń
"Yogic flying".
7000 lataj
ą
cych joginów podskakiwało 3 razy dziennie (w Maharishi Nagar, w pobli
ż
u
Delhi, na przełomie lat 1980/90).
Maharishi twierdzi,
ż
e dzi
ę
ki temu zako
ń
czyła si
ę
Zimna Wojna, rozwi
ą
zano Pakt
Warszawski i Zwi
ą
zek Radziecki.
Ambitny projekt z 2000 roku: 100,000 lataj
ą
cych joginów (Yogic Flying Vedic Pandits)!
Czy podskoki wynikaj
ą
ze skurczu mi
ęś
ni?
mo
ż
na robi
ć
badania
naukowe tego zjawiska,
ale lata mijały a efekt
ograniczał si
ę
do
podskoków i nie było
dowodów na spadanie
wolniej ni
ż
powoduje to
grawitacja.
Mi
ę
dzynarodowy
Uniwersytet
Maharishiego
oferuje
kursy siddhis, czyli takich
mocy paranormalnych
jak lewitacja, znikanie i
słyszenie na odległo
ść
;
brało w nich udział
80.000 osób.
Przeprowadzono ponad
500 bada
ń
naukowych
na ponad 200
uniwersytetach i
placówkach
badawczych,
dokumentuj
ą
c pozytywne
efekty TM.
Imponuj
ą
ce? Naukowe?
Brakuje niezale
ż
nych
statystyk długotrwałego
wpływu TM na
medytuj
ą
cych.
Organizacja
Maharishiego popiera
astrologi
ę
(Maharishi
Vedic Astrology), a on
sam zdaje si
ę
wierzy,
ż
e
pozytywne efekty
wynikaj
ą
z produkowania
przez umysły
somy,
któr
ą
spijaj
ą
bogowie
...
Współczynnik korelacji EEG gwałtownie ro
ś
nie. Kwantowa koherencja? Raczej łagodne
wyładowania padaczkowe.
Tybeta
ń
czycy robili zawody wyskakuj
ą
c ze skrzy
ż
owanymi nogami z głebokiego dołu!
Lewitron
, czyli zabawka z wiruj
ą
cym b
ą
kiem, to prawdziwa lewitacja w polu
magnetycznym.
Widzenie na odległo
ść
i wpływ intencji na zdarzenia przypadkowe
Telepatia
badana jest od kilkudziesi
ę
ciu lat, na pocz
ą
tku za pomoc
ą
do
ś
wiadcze
ń
z
kartami Zenera
.
"
Widzenie na odległo
ść
" (remot viewing) to próby przesyłania obrazów drog
ą
telepatyczn
ą
.
Eksperymenty na zlecenie CIA prowadzono przez 24 lata, raport wymienia statystycznie
znacz
ą
ce wyniki ale informacje nie przydały si
ę
wywiadowi.
W 15% przypadków informacje uznano za dokładne, ale oceny statystyczne s
ą
tu trudne.
Eksperymenty w Stanford Research International wykonane przez fizyków,
Harolda
Puthoffa
i
Russella Targa
w 1974 roku były na tyle dobrze wykonane,
ż
e wyniki
opublikowano w presti
ż
owych pismach, Nature i Proceedings of the IEEE.
Krytyka tych do
ś
wiadcze
ń
wynika z trudno
ś
ci z powtórzeniem w innych laboratoriach.
Do
ś
wiadczenia w
Katedrze Parapsychologii Koestlera
na Uniwersytecie w Edynburgu
(
Robert Morris
) prowadzono w
ś
ci
ś
le kontrolowanych warunkach, np. w czasie
deprywacji
sensorycznej
.
Wpływ intencji człowieka na procesy przypadkowe, np. na generatory szumów REG
(Random Events Generators).
Robert Jahn
i Brenda Dunne zało
ż
yli
Princeton Engineering Anomalies Research
(PEAR),
w kórym od 1979 do 2007 roku zrobiono seri
ę
interesuj
ą
cych do
ś
wiadcze
ń
.
Badano szum termiczny skorelowany z intencj
ą
człowieka (operatora) w długich seriach
do
ś
wiadcze
ń
z kwantowymi generatorami szumu (diody termiczne), klasycznym chaosem
(spadaj
ą
ce piłeczki, strumie
ń
wody).
Wyniki - raz na dziesi
ęć
tysi
ę
cy zdarze
ń
poza statystyk
ą
.
Obecnie PEAR stał sie cz
ęś
ci
ą
International Consciousness Research Laboratories
(ICRL).
Odległo
ść
od aparatury jak i czas zdarzenia (przyszło
ść
lub przeszło
ść
) nie ma znaczenia, korelacje s
ą
podobne.
Nie znaleziono dotychczas systematycznych bł
ę
dów.
Idea synchroniczno
ś
ci
Carla Junga
i
Wolfganga Pauliego
to jednoczesne zaobserwowanie zdarze
ń
nie zwi
ą
zanych
ze sob
ą
przyczynowo.
By
ć
mo
ż
e wyja
ś
nieniem nie jest telepatyczny przekaz czy
psychokinetyczny wpływ, lecz
korelacje pomi
ę
dzy intencj
ą
a wynikami pomiarów
;
mechanika kwantowa dopuszcza takie korelacje (zwane korelacjami Einsteina-
Podolskiego-Rosena), ale czy mózg mo
ż
e im podlega
ć
? Nikt tego jeszcze nie udowodnił.
Radiestezja
Ró
ż
d
ż
karze (radiesteci) wykrywaj
ą
"radiacj
ę
" cieków wodnych.
Mamy tysi
ą
ce biuletynów i ksi
ąż
ek, stowarzysze
ń
, a w Polsce radiestezja jest rzemiosłem i
s
ą
du uznaj
ą
ś
wiadectwa radiestetów.
Dlaczego nauka jest sceptyczna?
Testy ponad 100 ró
ż
d
ż
karzy przeprowadzone przez Jamesa Randiego pokazały,
ż
e to
uczciwi ludzie, którzy naprawd
ę
wierz
ą
w swoje zdolno
ś
ci.
Niestety oszukuj
ą
sami siebie - kontrolowane testy nie wykazały
ż
adnych nadzwyczajnych
zdolno
ś
ci.
Cz mo
ż
e to by
ć
promieniowanie nieznane jeszcze nauce?
Badania H.D. Betza (1995), Uni. Monachium: testy 500 ró
ż
d
ż
karzy
przekonanych o swoich zdolno
ś
ciach. Wybrano 43 najlepszych,
ponad 800 testów "podwójnie
ś
lepej próby", ale nie wykazano
ż
adnej korelacji pomi
ę
dzy wskazaniami ró
ż
d
ż
karzy a
rzeczywisto
ś
ci
ą
.
3 najbardziej wiarygodnych ró
ż
d
ż
karzy z tych bada
ń
-
przypadkowe korelacje.
Dr
P. Kiszkowski
i prof. H. Szydłowski (UAM Pozna
ń
): po 20 latach
bada
ń
radiestezji doszli do wniosku,
ż
e zjawisko nie istnieje, nie
mo
ż
na go wi
ę
c bada
ć
.
Przemyslaw Kiszkowski,
Co warto wiedzie
ć
o radiestezji
, wyd.
Stella Maris Gdansk 1997.
Pozornie dobrze udokumentowane zjawisko wydaje si
ę
by
ć
samooszukiwaniem si
ę
ró
ż
d
ż
karzy!
Strach przed
ż
yłami wodnymi
jest równie racjonalny jak strach przed czarnymi kotami.
Efekt eksperymentatora
"Efekt eksperymentatora" to nie
ś
wiadome nastawienie i wynikaj
ą
ce z tego fałszywe oceny
wyników a tak
ż
e przygotowanie samego eksperymentu.
Homeopatia
: substancje wywołuj
ą
ce
podobne symptomy do choroby powinny
działa
ć
leczniczo.
Stary pomysł: jedzenie mózgów na Nowej
Gwinei lub mózgów w
ś
ciekłych zwierz
ą
t w
nadziei na uleczenie w
ś
cieklizny, ko
ń
czy
si
ę
bardzo
ź
le.
Laboratorium francuskie badało wpływ
roztworów homeopatycznych na wzrost
kultur komórkowych. Redakcja Nature
wysłała tam specjalistów, ale szybko si
ę
okazało,
ż
e mamy do czynienia z efektem
eksperymentatora, a nie prawdziwym
zwi
ą
zkiem przyczynowym.
Jedno z najwa
ż
niejszych pism
medycznych,
The Lancet, w 2005 roku
porównało 110 serii kontrolowanych bada
ń
uwzgl
ę
dniaj
ą
c efekty placebo, w których
stosowno leki homeopatyczne i konwencjonalne dla tego samego rodzaju chorób.
Jedynie dla mało licznej grupy pacjentów, gdy przypadkowe efekty statystycznych
odchyle
ń
maj
ą
wpływ, leki homeopatyczne wydawały si
ę
mie
ć
jaki
ś
wpływ, ale okazał si
ę
on iluzoryczny gdy badano wi
ę
ksze grupy.
W fizyce było równie
ż
kilka takich nieporozumie
ń
, ale wi
ę
kszo
ść
w pierwszej połowie XX
wieku, zanim zautomatyzowano pomiary; wcze
ś
niej promieniowanie wykrywali ludzie
przebywaj
ą
cy przez dłu
ż
sze okresy w ciemno
ś
ci.
Promienie N
zaobserwowane przez fizyków z Nancy w okresie mi
ę
dzywojennym miały
bardzo dziwne własno
ś
ci; okazało si
ę
,
ż
e to iluzja.
Promieniowanie Czerenkowa
okazało si
ę
rzeczywisto
ś
ci
ą
.
1960-75 napisano 1500 prac naukowych na temat wpływów efektów
pola magnetycznego
na własno
ś
ci biologiczne wody
, miała powsta
ć
unikalna struktura "poliwody". Po
zautomatyzowaniu wykonywania do
ś
wiadcze
ń
okazało si
ę
,
ż
e brak jest wyników.
Uri Geller
wyginał ły
ż
eczki wzrokiem, a telewidzom same si
ę
wyginaj
ą
. Swoje rzekome
zdolno
ś
ci otrzymał od UFO-ludków. Jego sztucznik magiczne zostały opisane przez jego
asystenta i innych magików.
Uzdrowiciele, tacy jak
Kaszpirowski
, lecz
ą
na odległo
ść
pojawiaj
ą
c si
ę
w TV i wielu
uzdrowionych dzwoni do stacji opowiadaj
ą
c o cudownych uleczeniach. Poniewa
ż
cz
ęść
z
tak uzdrowionych trafiała do szpitali z objawami chorób psychicznych program
Kaszpirowskiego zdj
ę
to z anteny (1989).
W 1976 brytyjski
astronom Patrick Moore
ogłosił na prima aprilis przez radio BBC 2,
ż
e w
zwi
ą
zku z niezwykle rzadkim przej
ś
ciem Plutona za Jowiszem chwilowe ł
ą
czne ich
przyci
ą
ganie zneutralizuje przyci
ą
ganie ziemskie i kto o godzinie 9:47 podskoczy b
ę
dzie
odczuwał wra
ż
enie pływania w powietrzu. Setki słuchaczy zadzwoniło o tej porze
twierdz
ą
c,
ż
e to wła
ś
nie odczuwali! Jedna pani nawet twierdziła,
ż
e razem z 11
przyjaciółmi pływała w powietrzu! Nie trzeba dodawa
ć
,
ż
e nie da si
ę
zneutralizowa
ć
ziemskiego przyci
ą
gania w zauwa
ż
alny sposób.
Pi
ę
knym polem do wywoływania iluzorycznych efektów jest muzyka: kable za tysi
ą
ce
złotych za metr, lampowe wzmacniacze i cudowne zabawki w rodzaju Acoustic Revive RR-
77, generatora niskich cz
ę
sto
ś
ci, który ma chroni
ć
sprz
ę
t HiFi przed rezonansem
Schumanna 7.83Hz, a zbli
ż
aj
ą
c CD nalepk
ą
w stron
ę
urz
ą
dzenia na dokładnie 10 sekund
ma wyra
ź
ny wpływ na odtwarzany z płyty d
ź
wi
ę
k. Nie ma w
ą
tpliwo
ś
ci,
ż
e audiofile
prze
ż
ywaj
ą
muzyk
ę
w inny sposób w obecno
ś
ci takich zabawek, jest to wi
ę
c realny efekt.
Jednak
ż
e je
ś
li nie wiedz
ą
czego słuchaj
ą
(w badaniach na
ś
lepo) efekty znikaj
ą
...
Potrzeba wi
ę
cej sceptycyzmu.
Pseudoodkrycia w naukach
ś
cisłych rozpoznawane s
ą
szybko, np. zimna fuzja (chocia
ż
tu
sprawa dopiero powoli si
ę
wyja
ś
nia).
Badania zjawisk psychicznych s
ą
znacznie bardziej podatne na efekt eksperymentatora.
100 lat bada
ń
nad parapsychologi
ą
nie dały dowodów nadal mało przekonywuj
ą
ce.
Chirurgia psychiczna, bioenergoterapia, homeopatia, aromatologia, refleksologia ... to co
najwy
ż
ej efekty placebo.
Nawet gdyby niektóre zjawisk paranormalne istniały, to efekty byłyby bardzo małe i rzadko
si
ę
ujawniaj
ą
ce, bez znaczenia dla kognitywistyki.
Czy umysł jest funkcj
ą
mózgu i bez niego istnie
ć
nie mo
ż
e?
3.3. Nie
ś
miertelna dusza?
Przypadki osobwo
ś
ci mnogiej traktowane były jako opanowanie przez demony; zjawisko to
było znane ju
ż
w staro
ż
ytnej Grecji, np. wyrocznie Delfickie (
Pytia
) mogły si
ę
tak
zachowywa
ć
.
E. Rohde, Psyche: The Cult of Souls and the Belief in Immortality Among the Greeks
(1925)
Istniej
ą
ce przekonania sprzyjały rozwojowi wiary w zjawiska spirytystyczne.
Zjawisko poruszania tabliczki, któr
ą
uczestnicy
seansu dotykaj
ą
palcami, zbadał słynny fizyk
Michael Faraday
, publikuj
ą
c wyniki w li
ś
cie do The
Times, 30th June 1853.
Wystarczy zbada
ć
ś
lady linii talerzyka i r
ą
k na
zapylonym stoliku, by si
ę
przekona
ć
,
ż
e to ludzie
nie
ś
wiadomie popychaj
ą
talerzyk, chocia
ż
maj
ą
nieodparte wra
ż
enie,
ż
e to talerzyk ci
ą
gnie ich r
ę
ce.
Ten kierunek bada
ń
rozwin
ą
ł si
ę
dopiero w XXI
wieku w ramach bada
ń
poczucia sprawstwa i iluzji niedziałania b
ą
d
ź
działania.
Demaskatorem spirytystów w latach 1920-26 był słynny iluzjonista
Harry Houdini
.
Jako członkek komitetu pisma "Scientific American" badał paranormalne zdolno
ś
ci osób,
które chciały otrzyma
ć
nagrod
ę
; nikomu si
ę
to nie udało.
Houdini opisał swoje do
ś
wiadczenia w ksi
ąż
ce "A Magician Among the Spirits", New York:
Harper & Brothers, 1924.
Wielu ludzi - w tym Artur Conan-Doyle, twórca Sherlocka Holmesa - s
ą
dziło,
ż
e Houdini
miał zdolno
ś
ci parapsychiczne i pozbywał si
ę
konkurencji.
Houdini napisał szereg ksi
ąż
ek wyja
ś
niaj
ą
cych magiczne sztuczki, np. Miracle Mongers
and Their Methods (1920).
Po
ś
mierci Houdiniego jego
ż
ona przez 10 lat brała udział w seansach spirytystycznych,
duch m
ęż
a miał odczyta
ć
wiadomo
ść
, któr
ą
zostawił w zalakowanej kopercie, ale nigdy si
ę
to nie udało.
Ż
ycie po
ś
mierci
Zainteresowanie naukowe tematem zacz
ę
ło si
ę
w 1975 od ksi
ąż
ki "
Ż
ycie po
ż
yciu
"
ameryka
ń
skiego psychiatry Raymonda Moody (moja recenzja w 1978 roku w Przekroju
była pierwsz
ą
wzmiank
ą
na ten temat).
Opisuje on prze
ż
ycia osób, które przeszły przez
ś
mier
ć
kliniczn
ą
; niektóre z nich donosiły o
wizjach swojego ciała ogl
ą
danego jakby z zewn
ą
trz, o
ś
wietlistym tunelu, o spotkaniach ze
zmarłymi, którzy z nimi rozmawiali, o prze
ż
ywaniu wielu scen ze swojego
ż
ycia jako
Spirytyzm
rozwin
ą
ł si
ę
dopiero pod koniec XIX wieku.
Mod
ę
na "wywoływanie duchów" wywołały
siostry Fox
w USA.
Czy wiara w istnienie po
ś
mierci jest wrodzona?
Słonie przykrywanie gał
ę
ziami i zasypuj
ą
martwe ciała.
Neandertalczycy 60.000 lat temu mieli prawdopodobnie obrz
ę
dy
pogrzebowe, chocia
ż
sami mogli by
ć
kanibalami.
Egipcjanie, Inkowie: mumie królów miały własn
ą
słu
ż
b
ę
, prano im
odzie
ż
i pozorowano ich wypró
ż
nienia!
Komunikacja z duchami za pomoc
ą
tabliczki Ouija
.
swojego rodzaju s
ą
du.
Niestety od 1975 roku nie wida
ć
w tej dziedzinie post
ę
pu, w
szczególno
ś
ci brak weryfikacji prze
ż
y
ć
doznanych poza ciałem z
rzeczywistymi; badania po kilku latach nie maj
ą
warto
ś
ci ze wzgl
ę
du
na
Syndrom Fałszywej Pami
ę
ci
.
Do
ś
wiadczenia
ś
mierci
, NDE (
Near Death Experiences
)
wywołuj
ą
gł
ę
bokie psychiczne.
Zajmuje si
ę
tym
Association For Near-Death Studies
i ró
ż
ne inne stowarzyszenia, ale
wbrew tremu co mo
ż
na przeczyta
ć
w wielu artykułach do
ś
wiadczenie NDE nie jest wcale
typowe i wielu kardiologów ratuj
ą
cych ludzi w stanie
ś
mierci klinicznej nigdy si
ę
z nim nie
spotkało.
Czego mo
ż
na si
ę
spodziewa
ć
po umieraj
ą
cym mózgu? Dziwnych prze
ż
y
ć
.
Niedotlenienie mózgu w chwili
ś
mierci, wpływ narkozy, skomplikowane procesy
neurofizjologiczne mog
ą
wywoła
ć
takie prze
ż
ycia.
Elisabeth KüblerRoss
napisała ksi
ąż
k
ę
"On death and dying".
Umieraj
ą
cy w stanie euforii rozmawiali z przyjaciółmi i krewnymi; czasami widzieli osoby, o
których
ś
mierci nie mogli wiedzie
ć
! Imponuj
ą
ce?
Prawie 1/4 widzianych w chwili
ś
mierci osób to były osoby
ż
yj
ą
ce!
Opisy "
ż
ycia po
ś
mierci" s
ą
typowe dla danej kultury, np. hindui
ś
ci jad
ą
do nieba na krowie,
spotykaj
ą
boga z głow
ą
słonia (Ganesha).
Wyobra
ź
nia w stanie bliskim
ś
mierci mo
ż
e stwarza
ć
iluzj
ę
rzeczywisto
ś
ci.
Moody zaj
ą
ł si
ę
mediumizmem i regresj
ą
hipnotyczn
ą
pisz
ą
c popularne ksi
ąż
ki, które
trudno uzna
ć
za naukowe.
Kevin Nelson, University of Kentucky: takie prze
ż
ycia wi
ążą
si
ę
ze
stanami mózgu przypominaj
ą
cymi stan snu REM.
Marzenia na jawie s
ą
zwi
ą
zane z faz
ą
REM.
Ró
ż
ne zaburzenia klinicznie wi
ążą
si
ę
z pojawieniem si
ę
fazy REM.
Mo
ż
e j
ą
wywoła
ć
w szczególno
ś
ci zaburzenie rytmu oddechowego i
rytmu bicia serca.
Efekty takich marze
ń
na jawie wykazuj
ą
podobie
ń
stwa do prze
ż
y
ć
NDE.
Osoby, które miały do
ś
wiadczenia bliskie
ś
mierci maj
ą
predyspozycje do prze
ż
ywania
marze
ń
REM na jawie.
Porównanie cz
ę
sto
ś
ci wyst
ę
powania parali
ż
u przysennego i halucynacji wzrokowych i
słuchowych w grupie 55 osób, które prze
ż
yły NDE (przyczyn
ą
były operacje lub wypadki) i
grupie kontrolnej.
W grupie NDE 60% osób prze
ż
yło wcze
ś
niej stan pomi
ę
dzy snem i jaw
ą
, w grupie
kontrolnej 24%.
Takie prze
ż
ycia mog
ą
zdarzy
ć
si
ę
przy wybudzaniu, wi
ą
za
ć
z
pora
ż
eniem przysennym
,
halucynacjami słuchowymi, wzrokowymi i dotykowymi, utrzymywaniem si
ę
stanu
charakterystycznego dla snu REM po przebudzeniu.
W stanie REM jeste
ś
my
ś
wiadomi marze
ń
sennych ale nie mamy kontroli nad mi
ęś
niami,
pie
ń
mózgu hamuje aktywno
ść
mi
ęś
ni, powstaje wra
ż
enie parali
ż
u.
Prawdopodobnie zostaje wyhamowana aktywno
ść
j
ą
dra miejsca
sinawego
w pniu mózgu, które pobudza si
ę
w momentach stresu, i
wpływa pobudzaj
ą
co (wydzielaj
ą
c du
ż
o noradrenaliny) zarówno na
j
ą
dro migdałowate jak i
j
ą
dro półle
żą
ce
, mog
ą
c wywoła
ć
stany
euforii.
W sytuacjach silnego stresu nale
ż
y si
ę
spodziewa
ć
cz
ę
stszych
efektów NDE u osób maj
ą
cych skłonno
ś
ci do prze
ż
ywania marze
ń
REM na jawie (REM intrusion).
OOB i NDE
, ciekawe strony.
Kevin R. Nelson i inn.
Does the arousal system contribute to near death experience?
Neurology, 66. 1003 - 1009 (2006).
Reinkarnacja
W
ę
drówka dusz - reinkarnacja - to popularna wiara zarówno na zachodzie jak i wschodzie;
wierz
ą
w ni
ą
Indianie Tlingit i Haida na Alasce, Druzowie w Libanie, Afryka Pn, Indie,
Tybet, Daleki Wschodu.
Szeroko omawiana
ankieta z 2009 roku
powołuj
ą
ca si
ę
na projekt Human Values Studies
twierdzi,
ż
e w Polsce 32% ludzi wierzy w reinkarnacj
ę
.
Hinduizm: reinkarnacja to w
ę
drówka nie
ś
miertelnej
duszy, przekaz pewnej trwałej substancji.
Buddyzm: odrodzenia, kontynuacja procesu bez
przekazu substancji (nie ma nic trwałego).
Ian Stevenson
, psychiatra (Uni. Wirginia w
Charlottesville) prowadził badania na szerok
ą
skal
ę
przypadków spontanicznego przypominania sobie
poprzednich wciele
ń
.
Wywiady z dzie
ć
mi, typowo w wieku 3 do 5 lat, oraz z ich
rodzinami.
Notowano opowie
ś
ci o poprzednim
ż
yciu, rodzinie,
nietypowe zachowania i obyczaje u dzieci.
Stevenson szczegółowo opisał kilkadziesi
ą
t przypadków,
zebrał wzmianki o około 20 tysi
ą
cach.
W takich badaniach s
ą
trudno
ś
ci weryfikacji, gdy
ż
badania prowadzono lata po wydarzeniach.
Stevenson jest z przekonania dualist
ą
, wi
ę
c interpretuje fakty stronniczo.
Dokładne badania przeprowadzono tylko w krajach, gdzie nietrudno o motyw dla oszustwa.
Je
ś
li co
ś
w tym jest, to najprostsze wyja
ś
nienie wymaga transferu pami
ę
ci.
Je
ś
li mo
ż
liwe, to byłoby ewolucyjnie wa
ż
ne, ale trudno jest zrobi
ć
model fizyczny takiego
zjawiska.
Fala solitonowa powstaj
ą
ca w chwili
ś
mierci przy przej
ś
ciu
ż
ywych komórek do stanu
martwego? Rodzaj niskoenergetycznego pioruna kulistego?
S
ą
to czyste spekulacje: nie wiemy jak to mierzy
ć
i nie mamy teorii, jest wi
ę
c bł
ę
dne koło
braku teorii i do
ś
wiadcze
ń
.
Buddyjska wersja zwi
ą
zana z kontynuacj
ą
procesu (głownie pami
ę
ci) jest mo
ż
liwa, chocia
ż
mało prawdopodobna; kontynuacja substancji jest znacznie mniej prawdopodobna.
Hipnoza i regresja
Hipnoza lub autohipnoza nie jest trudna do wywołania, np. wpatruj
ą
c si
ę
w kryształow
ą
kul
ę
, co prowadzi do halucynacji.
Status tych zjawisk jest anegdotyczny.
Regresje hipnotyczne
do czasów sprzed narodzin lub do przyszło
ś
ci mog
ą
by
ć
wynikiem
halucynacji lub wspomnie
ń
z dzieci
ń
stwa.
Przypadek
Virgini Tighe
: w 1952 roku pod wpływem hipnozy zacz
ę
ła
mówi
ć
irlandzkim dialektem, jako Bridey Murphy
ż
yła w XIX wieku w
Irlandii.
Ksi
ąż
ki o niej przetłumaczono na kilkana
ś
cie j
ę
zyków, zrobiono nagrania starych
irlandzkich historii i piosenek.
Bridey Murphy okazała si
ę
Irlandk
ą
z Chicago, s
ą
siadk
ą
.
Długoletnie badania regresji hipnotycznych nie dały przekonywuj
ą
cych rezultatów.
Mediumizm
, spirytyzm, channeling to interesuj
ą
ce zjawiska psychiatryczne lub oszustwa.
W USA najcz
ęś
ciej ludzi nawiedza i pomaga im duch ...
Elvisa Presley'a
!
Noosfera
(sfera ludzkiego umysłu)
Thaiarda de Chardin
istnieje w zbiorowej
nie
ś
wiadomo
ś
ci, ale jest czasami interpretowana jako sfera niematerialnej, wspólnej
ś
wiadomo
ś
ci całej ludzko
ś
ci. Te idee powstały w czasach wiary w siły witalne, ale
wzrastaj
ą
ca szybko
ść
i cz
ę
sto
ść
interakcji prowadzi do całkiem nowych zjawisk
społecznych.
W ramach
Projektu Globalnej
Ś
wiadomo
ś
ci
poszukuje si
ę
korelacji w przypadkowych
danych maj
ą
cych stanowi
ć
ś
lady "super
ś
wiadomo
ś
ci" globalnego mózgu.
W
ę
drówki poza ciałem i wa
ż
enie duszy
W 1854 roku na kongresie fizjologów odbywaj
ą
cym si
ę
w Getyndze Rudolf Wagner
zaproponował dyskusj
ę
na temat szczególnej substancji z której zło
ż
ona jest dusza. W
ś
ród
500 uczestników nie znalazł si
ę
jednak nikt, kto chciałby broni
ć
spirytualizmu.
Je
ś
li dusza w momencie
ś
mierci opuszcza ciało to powinno to mie
ć
jakie
ś
obserwowalne
konsekwencje, pomy
ś
lał ameryka
ń
ski lekarz
Dr Duncan MacDougall
na pocz
ą
tku XX
wieku.
Je
ś
li dusza mo
ż
e przetrwa
ć
ś
mier
ć
to musi by
ć
substancj
ą
i nie mo
ż
e by
ć
substancj
ą
eteryczn
ą
, bo ta jest rozci
ą
gła, nie pozwala wi
ę
c na zachowanie indywidualnej to
ż
samo
ś
ci.
Ka
ż
da inna substancja powinna mie
ć
mas
ę
, a wi
ę
c powinno da
ć
si
ę
j
ą
zmierzy
ć
.
MacDougall wykonał seri
ę
eksperymentów z lud
ź
mi umieraj
ą
cymi na gru
ź
lic
ę
, którzy
utracili znaczn
ą
cz
ęść
płynów.
Umie
ś
cił pod ich łó
ż
kiem czuł
ą
wag
ę
. Kilka godzin przed
ś
mierci
ą
na skutek parowania
zwi
ą
zanego z poceniem si
ę
i oddychaniem tracili oni około 0.5 grama na minut
ę
. W
momencie
ś
mierci pierwszej osoby waga pokazała ubytek 21 gramów.
Drugi pacjent umierali powoli trac
ą
c od 15 gramów w chwili
ś
mierci do 40 gramów w 20
minut pó
ź
niej.
Trzeci pacjent utracił 40 gramów w chwili
ś
mierci a po kilkunastu minutach ubytek wzrósł
do 70 gramów.
Czwarty pacjent utracił 10 gramów. Dwa dodatkowe przypadki MacDougall odrzucił (waga
nie była zbalansowana).
Te same eksperymenty powtórzono na 15 psach nie zauwa
ż
aj
ą
c zmniejszenia wagi.
Wyniki tego eksperymentu opublikowało pismo American
Medicine w kwietniu 1907 roku, dyskusja toczyła si
ę
równie
ż
do grudnia na łamach New York Times. Artykuł ko
ń
czy si
ę
pytaniem: czy
ż
by udało si
ę
odkry
ć
substancje duszy o której
my
ś
lał Rudolf Wagner?
MacDougall oceniał dokładno
ść
wagi na 6 gramów, a w
niektórych przypadkach obserwowany ubytek był rz
ę
du 70
gramów.
Brak było powtarzalno
ś
ci wyników (waga raz gwałtownie si
ę
zmieniała, a w innych przypadkach zmieniała si
ę
stopniowo).
Liczba przypadków była niewielka, sam autor przyznał,
ż
e
uznanie jego odkrycia wymagałoby znacznie wi
ę
kszej liczby
eksperymentów.
Efekty zwi
ą
zane z umieraniem s
ą
subtelne: po ustaniu
oddychania krew przestaje by
ć
chłodzona, jej temperatura
ro
ś
nie, co poci
ą
ga za sob
ą
wzmo
ż
one pocenie i parowanie.
Psy nie poc
ą
si
ę
tak jak ludzie, tylko trac
ą
wilgo
ć
dysz
ą
c, wi
ę
c mogłoby to wyja
ś
ni
ć
ró
ż
nic
ę
wyników.
Niestety nigdy nie przeprowadzono dokładniejszych pomiarów tego rodzaju.
W 1911 roku na łamach New York Times doniesiono o próbach dr MacDougalla
sfotografowania unosz
ą
cej si
ę
duszy za pomoc
ą
promieni Roentgena. Wierzył on,
ż
e
dusza emituje „eteryczne
ś
wiatło” oddzielaj
ą
c si
ę
od ciała.
W 2003 roku Universal Studios nakr
ę
ciło film „
21 gramów
” (re
ż
. Alejandro González
Inárritu) nawi
ą
zuj
ą
cy do tej historii.
Czy
"energia psychiczna"
po
ś
mierci nie mo
ż
e zgin
ąć
? Taki pogl
ą
d wynika z brak
zrozumienia relacji pomi
ę
dzy energi
ą
i entropi
ą
.
Po
ż
ywienie potrzebne jest do utrzymania niskiej entropii, wi
ę
kszo
ść
energii wydalana jest
w postaci ciepła.
Omdlenie to zanik informacji z pami
ę
ci roboczej, informacja ginie, bo nie została zapisana.
Pami
ęć
trwała i osobowo
ść
s
ą
zapisane w fizycznej strukturze mózgu, wi
ę
c informacja nie
ginie dopóki istnieje mózg.
OOB, out of body experiences
, do
ś
wiadczenia przebywania poza
ciałem.
Pomimo wielu anegdot, zanotowanych po długim czasie od
zdarzenia, a wi
ę
c mało wiarygodnych, nigdy nie uzyskano w ten
sposób interesuj
ą
cych wiadomo
ś
ci.
"Omni", popularnonaukowe pismo, opublikowało artykuł o
odwiedzinach w transach OOB mitycznych bibliotek na "
równi
Akasha
", ale nic ciekawego z tego nie wynikło.
Badania reprezentacji ciała pokazuj
ą
,
ż
e mo
ż
na wywoła
ć
iluzj
ę
przebywania poza ciałem.
Henrik Ehrsson
, University College London i Karolinska Institutet, The Experimental
Induction of Out-of-Body Experiences. Science 317(5841), p. 1048 DOI:
10.1126/science.1142175;
skrót prasowy
.
OOB i prze
ż
ycia autoskopiczne:
Olaf Blanke
i inn,
Out-of-body experience and autoscopy
of neurological origin
, Brain, Vol. 127, No. 2, 243-258, 2004
Stymulacji polem magnetycznym podlegało skrzy
ż
owanie skroniowo-potyliczne (temporo-
parietal junction, TPJ).
Ketamina
. blokuj
ą
ca receptory NMDA w mózgu, równie
ż
wywołuje takie efekty.
Realistyczne halucynacje
: dlaczego nas to dziwi? Mniej ni
ż
20% pobudze
ń
dociera do
kory wzrokowej od oczu, reszta to pobudzenia wewn
ę
trzne z innych struktur mózgu.
Widzenie to wynik działania mózgu, wi
ę
c zabarwione jest subiektywnymi do
ś
wiadczeniami.
W Polsce około 400 tysi
ę
cy ludzi cierpi na schizofreni
ę
i ma halucynacje; nie u wszystkich
ju
ż
j
ą
zdiagnozowano.
Je
ś
li słyszysz głos "złó
ż
w ofierze swojego syna", nie s
ą
d
ź
,
ż
e to Jahwe, lepiej odwied
ź
psychiatr
ę
.
OOB mo
ż
na wywoła
ć
(Henrik Ehrsson, Karolinska Institutet, Sztokholm) pokazuj
ą
c
ludziom, nosz
ą
cym okulary do wirtualnej rzeczywisto
ś
ci ich plecy i głaszcz
ą
c plecy. Daje to
siln
ą
iluzj
ę
bycia w miejscu gdzie widzimy plecy
, czyli par
ę
metrów przed sob
ą
- korelacja
bod
ź
ców wzrokowych i dotykowych ustala poło
ż
enie ciała!
3.4. Naiwno
ść
ludzka nie zna granic
Cudowne uzdrowienia
Uzdrowiciele lecz
ą
przy pomocy telewizji!
Rosyjski uzdrowiciel
Kaszpirowski
"ładuje energi
ą
" wod
ę
w naczyniach umieszczonych na
telewizorze.
W
ś
ród milionów ogl
ą
daj
ą
cych niektórym musi si
ę
poprawi
ć
! Niektórym b
ę
dzie si
ę
nawet
wydawa
ć
,
ż
e lewituj
ą
!
Diagnozy lekarzy bywaj
ą
bł
ę
dne, a je
ś
li wyzdrowienie nast
ą
piło po wypiciu wody z
Lourdes ...
Dlaczego w
ż
adnych wizjach ludzie nigdy nie usłyszeli,
ż
e nale
ż
y gotowa
ć
wod
ę
i
my
ć
r
ę
ce?
Ska
ż
ona woda i gor
ą
czka połogowa zabiła wi
ę
cej ludzi ni
ż
wszystkie wojny ...
Cuda najcz
ęś
ciej s
ą
w Indiach, np.
bóstwa pij
ą
ce mleko
- wspomniane w wydarzeniach XX
wieku wg. Time Magazine.
W Chinach istniała uzdrawiaj
ą
ca wiara w
czerwon
ą
ksi
ąż
eczk
ę
.
Zanotowano uzdrowienie dzi
ę
ki grze komputerowej w PacMana! Pewna kobieta
wyobra
ż
ała sobie intensywnie,
ż
e pojawiaj
ą
ce si
ę
na ekranie stworki zjadaj
ą
jej komórki
rakowe.
Cud eucharystyczny
, z pa
ź
dziernika 2009 roku: przemiana hostii z
ko
ś
cioła
Ś
w. Antoniego
w Sokółce
, na której miał pojawi
ć
si
ę
fragment ludzkiego serca. Zanotowano ponad 100
takich przypadków.
Dwie ekspertyzy patomorfologów orzekły,
ż
e to tkanka mi
ęś
nia sercowego, ale nie
przeprowadzono bada
ń
genetyczno-molekularnych.
Czerwone zgrubienie na hostii okazało si
ę
prawdopodobnie dziełem bakterii Serratia
marcescens, czyli
pałeczki krwawej
, która wytwarza czerwony pigment i ro
ś
nie na
pieczywie.
Wpływ wyobra
ź
ni na stan organizmu jest całkiem mo
ż
liwy.
Psycho-immunno-neurologia
i
psycho-neuro-endokrynologia
to nauki badaj
ą
ce w jaki
sposób stan umysłu wpływa na stan mózgu, który wpływa na aktywno
ść
układu
odporno
ś
ciowego
i
endokrynologicznego
.
Czy wiara i kontakt z uzdrowicielem pobudza psychik
ę
i wywołuje realne skutki?
By
ć
mo
ż
e, ale brak jest wiarygodnych argumentów: mo
ż
e niektórym to bardziej szkodzi ni
ż
pomaga? Sk
ą
d mo
ż
emy to wiedzie
ć
je
ś
li nie mamy statystyki opartej na rzetelnych
obserwacjach?
Który z bioenergoterapeutów wspomniał o efektach negatywnych swojej działalno
ś
ci?
Z drugiej dopóki nie potrafimy podzieli
ć
ludzi na takich, którym pomo
ż
e i którym zaszkodzi,
statystyka wszystko rozmyje i b
ę
dzie si
ę
wydawa
ć
,
ż
e nie ma
ż
adnego wpływu.
Jak wygl
ą
da statystyka uzdrowie
ń
z miejsc pielgrzymek?
Na 80 tysi
ę
cy pielgrzymów rocznie odwiedzaj
ą
cych Lourdes jest
70 uzdrowie
ń
rocznie
, ale
tylko z chorób, które si
ę
czasem spontanicznie cofaj
ą
(co zdarza si
ę
w ka
ż
dym szpitalu).
Nikomu nie odrosła r
ę
ka czy oko, co byłoby faktycznie cudem.
Czy jest bardziej prawdopodobne,
ż
e to cuda, czy te
ż
czysty przypadek?
W roku 2005 po drodze do Lourdes zgin
ę
ło w wypadkach wi
ę
cje osób, ni
ż
ozdrowiało.
Czy modlitwa leczy? Je
ś
li tak powinno to si
ę
da
ć
zweryfikowa
ć
.
Ju
ż
w XIX wieku sprawdzono (
Galton 1872
),
ż
e biskupi, za których modli si
ę
wielu
wiernych, nie
ż
yj
ą
dłu
ż
ej ni
ż
przeci
ę
tna dla osób o ich statusie społecznym.
Jest cała literatura na temat
efektów modlitwy
, w latach 2000-2004 rz
ą
d USA wydał 2.3
mln $ na badania wpływu modlitwy na zdrowie.
55% Amerykanów modliło si
ę
o zdrowie, 52% o wł
ą
sne, 31% prosiło innych o modlitw
ę
za
swoje zdrowie, 23% uczestniczyło w grupach modlitewnych, 5% odprawiało rytuały
(Washington Times); modlitwa jest najbardziej popularn
ą
form
ą
alternatywnych terapii, je
ś
li
tak to mo
ż
na okre
ś
li
ć
.
Historia bada
ń
jest długa, ale rezultatów nie wida
ć
... modlitwy chrze
ś
cijan, muułamnów,
ż
ydów, buddystów, nie zmniejszyły powa
ż
nych medycznych komplikacji kardiologicznych.
S
ą
oczywi
ś
cie psychologiczne efekty, ale cz
ę
sto odwrotne: ludzie, którzy wiedzieli,
ż
e
modl
ą
si
ę
za nich grupy modlitwene, cz
ęś
ciej umierali, by
ć
mo
ż
e był to dodatkowy stres
(Herbert Benson i inn.
Study of the Therapeutic Effects
of Intercessory Prayer (STEP) in
Cardiac Bypass Patients, American Heart Journal, April;151(4):934-42,2006).
Sk
ą
d bierze si
ę
l
ę
k przed
promieniowaniem
, o którym wkoło opowiadaj
ą
medyczni
szarlatani?
Grzejniki wysyłaj
ą
promieniowanie podczerwone
, znacznie bardziej energetyczne ni
ż
mikrofale z telefonów komórkowych, a jednak nie boimy si
ę
kaloryferów, sk
ą
d wi
ę
c ten
strach przed mikrofalówkami i komórkami?
Szanse na to,
ż
e umrzemy na serce, raka, dostaniemy Alzheimera lub zginiemy w
wypadku jest tysi
ą
c razy wi
ę
ksza ni
ż
szansa na zgon z powodu chorób, które zgodnie z
pseudomedycyn
ą
mogłoby wywoła
ć
promieniowanie, sk
ą
d wi
ę
c ta obsesja
promieniowania?
Polecam ksi
ąż
k
ę
Johna Diamonda, "
Cudowne mikstury i inne troski
", która jest "nie tylko
biczem na szarlatanów przemysłu alternatywnej medycyny, ale tak
ż
e obro
ń
c
ą
lekarzy".
Edgar Cayce
, zmarły w 1945 roku wizjoner i znachor - przypisywał osteopatyczne kuracje
na gru
ź
lic
ę
, raka czy padaczk
ę
, był w kontakcie z mieszka
ń
cami Atlantydy, opisał
fantastyczn
ą
histori
ę
powstania Ziemi.
Czy jasnowidze naprawd
ę
pomagaj
ą
policji?
Krzysztof Jackowski, słynny polski jasnowidz z Człuchowa, zapowiedział na listopad 2008
roku atak na Iran i wojn
ę
, która wymknie si
ę
spod kontroli.
Tatrza
ń
skie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe wystawiło mu rachunek za dwa dni
poszukiwa
ń
w górach pary turystów z Kalisza, którzy odnale
ż
li si
ę
w Pradze [PAP
27.I.2001].
Inne wpadki naszych jasnowidzów
; czemu nie chc
ą
zarobi
ć
milion dolarów, które oferuje
CSICOP
za demonstracje nadprzyrodzonych zdolno
ś
ci ?
Krytycznie o Ojcu Pio
.
Antropozofia
maj
ą
ca nadal wielu zwolenników została stworzona przez Rudolfa Steinera:
ten jasnowidz snuł fantazje bez granic, opisywał
ż
ycie na Sło
ń
cu!
Ale jego zintegrowane
szkoły (Waldorfschule)
i przedszkola oparte s
ą
na sensownych
podstawach, jest ich ponad 900 na
ś
wiecie, w tym kilka w Polsce.
Scientologia
została zało
ż
ona przez pisarza science-fiction Rona Hubbarda.
75 mln lat temu
kosmiczny tyran Xenu
lataj
ą
cy pojazdem przypomniaj
ą
cym samolot DC-8s
bez silnika, przep
ę
dził wszystkich renegatów z układu słonecznego na Ziemi
ę
, a nast
ę
pnie
zrzucał wodorowe bomby do wn
ę
trz wulkanów, niszcz
ą
c całe
ż
ycie.
Duchy zabitych zostały zgrupowane w klastry i zmuszone do ogl
ą
dania dziwnych scen
filmowych, co doprowadziło do wielkiego pomieszania umysłów, do dzisiaj widocznego w
naszym
ż
yciu.
Psychotechnika, testy osobowo
ś
ci, kursy TR (Training Routines) z wykorzystaniem E-
meterów (mierz
ą
cych oporno
ść
skóry) robi
ą
wra
ż
enie, pomagaj
ą
scientologom stopniowo
w praniu mózgów uczestników kursów.
Prorocy
, wcielenia bogów (
awatary
) i religijni uzdrowiciele.
Proroctwa si
ę
nie sprawdzaj
ą
- wystarczy zajrze
ć
do starszych
ksi
ąż
ek o
Nostradamusie
, w 2000 roku miała latem by
ć
wielka
kometa, pojawiły si
ę
liczne ksi
ąż
ki i kasety wideo ... kolejny rok
to
2012 gdy ko
ń
czy si
ę
kalendarz Majów.
Nagłówki z grudnia 2009: Badacze przepowiedni Nostradamusa
przyznaj
ą
zgodnie: w 2010 roku czeka nas zbrojny konflikt w
skali globalnej, III wojna
ś
wiatowa! Czy mamy si
ę
ju
ż
ba
ć
czy
raczej
ś
mia
ć
?
W Indiach jest kilkudziesi
ą
t "boskich wciele
ń
", czyli awatarów, w
tym kilku ma miliony wyznawców.
W Afryce s
ą
setki afrochrze
ś
cija
ń
skich sekt religijnych,
zało
ż
onych przez natchnionych proroków.
Hector Avalos, jeden z "uzdrowicieli przez wiar
ę
" z ko
ś
cioła
Pentakostalnego (Zielono
ś
wi
ą
tkowców) przyznał,
ż
e uzdrowienia s
ą
pozorne,
odpowiedzialne s
ą
za to bł
ę
dne diagnozy i nastrój ceremonii, w wyniku którego ludzie
twierdz
ą
,
ż
e im si
ę
zrobiło lepiej.
Takie uzdrawianie przez wiar
ę
przynosi wi
ę
cej szkody ni
ż
po
ż
ytku.
Ju
ż
w XIX w. jeden angielski uczony sprawdzał, czy biskupi lub ich rodziny
ż
yj
ą
dłu
ż
ej i
choruj
ą
mniej ni
ż
ludzie o porównywalnym statusie, ale nie udało si
ę
znale
źć
ró
ż
nic.
Koniec tysi
ą
clecia
w roku 1000 powitały wielkie przygotowania do ko
ń
ca
ś
wiata, w roku
2000 były niezauwa
ż
alne.
Heaven's gates
(Bramy niebios) to sekta, której członkowie popełnili zbiorowe
samobójstwo.
39 osób wierz
ą
cych w UFO skryte za komet
ą
Hale-Boppa w 1997 roku zabiło si
ę
wierz
ą
c
w "przeniesienie do lepszego
ś
wiata".
"
Brat Hong-Ming Chen
" i Ko
ś
ciół Boskiego Zbawienia (God's Salvation Church),
oczekuj
ą
cy Boga w telewizji 24.03 a potem osobi
ś
cie, w lataj
ą
cym spodku 31.03.1998, w
Dallas, Texas. "Je
ś
li Bog si
ę
nie uka
ż
e mo
ż
na mnie ukrzy
ż
owa
ć
".
Liczne przykłady takich zdarze
ń
podaje
Martin Gardner
w ksi
ąż
ce "Pseudonauka i
pseudouczeni" (w 1966 roku cenzura w Polsce usun
ę
ła z niej krytyk
ę
Łysenki
).
Pi
ę
kne historie dotycz
ą
ce przes
ą
dów medycznych s
ą
w ksi
ąż
ce "
History of the Warfare of
Science with Theology in Christendom
", współzało
ż
yciela Cornell University, Andrew
Dickson White'a.
Królowie zawsze leczyli dotykiem, specjalizuj
ą
c si
ę
w
skrofulozie
, zwanej te
ż
zołz
ą
albo
"chorob
ą
królewsk
ą
", czyli gru
ź
licy w
ę
złów chłonnych.
Karol II dotkn
ą
ł prawie 100.000 ludzi (pobieraj
ą
c za to spore opłaty), a o jego skuteczno
ś
ci
napisano ksi
ąż
k
ę
, jest wiele nie pozostawiaj
ą
cych w
ą
tpliwo
ś
ci
ś
wiadectw,
potwierdzaj
ą
cych skuteczno
ść
królewskiego dotyku, a jednocze
ś
nie
ś
wiadectw zgonów na
te choroby podobno "uleczonych" ludzi.
Przyczyny takich wierze
ń
:
Do niedawna nic nie wiedziano o przyczynach chorób, wi
ę
c zabobony si
ę
utrwaliły.
Programy "Akta X" i "Czynnik Psi" robi
ą
wra
ż
enie autentycznych, zachowuj
ą
pozory
dokumentu.
"Epidemia paranormalnej propagandy" (Richard Dawkins), pozuj
ą
cej na naukowe
doniesienia.
Gestalt: podstawowy mechanizm działania mózgu, szukanie sensu przez selektywny
wybór danych.
Przeci
ę
tny człowiek nie potrafi sceptycznie oceni
ć
informacji.
Media szukaj
ą
sensacji, ch
ę
tnie podaj
ą
niesprawdzone wiadomo
ś
ci.
Przykład: po zniszczeniu WTC Internet
obiegły
takie instrukcje
:
1. Otwórz MS Worda.
2. Napisz"Q33NY" du
ż
ymi literami
(numer lotu samolotu, który
uderzył w wie
żę
).
3. zmie
ń
rozmiar czcionki na 72.
4. zmie
ń
czcionk
ę
na webdings.
5. zmie
ń
czcionk
ę
na wingdings.
Otrzymany obrazek ma symbolizowa
ć
samolot, dwie wie
ż
e,
ś
mier
ć
i gwiazd
ę
Dawida.
Wstrz
ą
saj
ą
ce? Proroctwo? Wyja
ś
nienie zagadki
jest całkiem proste
!
"
Cold reading
"
, dosłownie "
zimny odczyt
", to technika stosowana przez
bioenergoterapeutów i wró
ż
bitów, cz
ę
sto nie
ś
wiadomie:
U
ż
ywanie ogólników lub pyta
ń
: "widz
ę
,
ż
e co
ś
ci
ę
trapi", lub "popatrzmy, co ci
dolega", czyli "sformułowania horoskopowe".
Wyszukiwanie szczegółów, np. "co
ś
si
ę
stało zim
ą
" albo "ostatnio co
ś
ci
ę
poruszyło",
pod
ąż
a si
ę
za odpowiedziami robi
ą
c uwagi "dokładnie to widz
ę
"; obserwuj
ą
c reakcji
chorego podczas ogl
ę
dzin łatwo jest zgadn
ąć
, gdzie boli.
"T
ę
czowy fortel", czyli stwierdzenie opisuj
ą
ce jak
ąś
cech
ę
i jej przeciwie
ń
stwo:
zwykle jeste
ś
spokojny ale czasami pobudliwy.
"Ostrzeliwanie", czyli mówienie wielu rzeczy, z których zostanie nam w pami
ę
ci tylko
to, co pasowało, bo tylko to wzbudzi w nas emocje.
Skłonno
ść
do zapominania wszystkiego, co nie pasuje do przyj
ę
tej hipotezy.
Oto pasuj
ą
ca do ka
ż
dego wypowied
ź
astrologa:
Ludzie stoj
ą
cy blisko ciebie wykorzystuj
ą
ci
ę
. Jeste
ś
przyzwoitym człowiekiem i
dlatego przepu
ś
ciłe
ś
wiele okazji nie chc
ą
c wykorzystywa
ć
innych. Lubisz
czyta
ć
ksi
ąż
ki i artykuły o tym, jak ulepszy
ć
twój umysł. Masz ogromne
zdolno
ś
ci by zrozumie
ć
problemy innych i potrafisz im współczu
ć
. Kiedy jednak
masz do czynienia z t
ę
pot
ą
lub zwykł
ą
głupot
ą
potrafisz by
ć
stanowczy. Twoje
poczucie sprawiedliwo
ś
ci jest silne i mógłby
ś
pracowa
ć
w s
ą
downictwie.
Kto nie czuje si
ę
przyzwoitym i wykorzystywanym człowiekiem ...
Cytat z Michael Drosnin, "Kod Biblii 2. Odliczanie".
W li
ś
cie zamkni
ę
tym w zalakowanej kopercie i zdeponowanym w roku 1998 u mojego
adwokata, z poleceniem otwarcia w roku 2002, wymieniłem trzy przepowiednie kodu
biblijnego:
a)
ś
wiat stanie w obliczu globalnego kryzysu ekonomicznego, który rozpocznie si
ę
w roku
hebrajskim 5762 (2002 zgodnie z naszym kalendarzem);
b) zapa
ść
gospodarcza doprowadzi do bezprecedensowego zagro
ż
enia wynikaj
ą
cego z
niestabilno
ś
ci pa
ń
stw posiadaj
ą
cych bro
ń
j
ą
drow
ą
oraz z mo
ż
liwo
ś
ci zakupu lub kradzie
ż
y
przez terrorystów
ś
rodków zdolnych niszczy
ć
całe miasta;
c) kulminacja zagro
ż
enia nast
ą
pi w roku hebrajskim 5766 (2006 według współczesnego
kalendarza), który jest wyra
ź
nie poł
ą
czony w kodzie z «wojn
ą
ś
wiatow
ą
» i «atomow
ą
zagład
ą
».
Zagłada
miała nadej
ść
3.08.2006
. Czy
ż
by
ś
my nie zauwa
ż
yli tych kryzysów i atomowej
zagłady?
Wiara w
teorie spiskowe
: typowy przykład to przekonanie,
ż
e koncerny
farmaceutyczne nie chc
ą
dopu
ś
ci
ć
leków medycyny alternatywnej, np.
leków na raka, by nie utraci
ć
swoich dochodów.
Np. protesty przeciwko szczepionkom, które rz
ą
dy chc
ą
rzekomo
wykorzysta
ć
by zmniejszy
ć
przeludnienie i zabi
ć
swoich obywateli.
To całkowicie bł
ę
dne rozumowanie z nast
ę
puj
ą
cych powodów:
Koncerny farmaceutyczne konkuruj
ą
ze sob
ą
, gdyby który
ś
wprowadził lek na raka
zarobiłby na nim bardzo du
ż
o.
Wyleczenie chorób takich jak rak nie oznacza,
ż
e ludzie przestan
ą
chorowa
ć
,
koncerny farmaceutyczne zarobi
ą
wi
ę
cej je
ś
li ludzie b
ę
d
ą
ż
yli dłu
ż
ej.
Rak zbyt szybko zabija, bardziej opłaca si
ę
leczy
ć
choroby przewlekłe, takie jak
Alzheimer, wi
ę
c wyleczenie raka da w sumie wi
ę
ksze zyski.
Nikt nie mo
ż
e zabroni
ć
przeprowadzenia bada
ń
nad skuteczno
ś
ci
ą
leków zgodnych
ze standardami medycznymi (tzn. za pomoc
ą
metod "podwójnej
ś
lepej próby").
Je
ś
li nie ma wyników takich bada
ń
nie mo
ż
na twierdzi
ć
,
ż
e lek jest skuteczny.
W przypadku preparatów homeopatycznych i innych cudownych mikstur wszelkie
próby pokazywały,
ż
e takie preparaty nie działaj
ą
.
Leki homeopatyczne te
ż
s
ą
produkowane przez ró
ż
ne koncerny, nie mniej chciwe ni
ż
wszystkie inne.
Inne ciekawostki
Podobnie jak z dobrym kryminałem, czasami nie znamy rozwi
ą
zania, chocia
ż
mo
ż
e
ono by
ć
proste.
Proroctwa w Biblii
: "The Bible Code", czyli "Kod Biblii", o którym
napisano wiele ksi
ąż
ek - odczytywanie co n znaków tekstu
hebrajskiego umieszczonego w tabeli o m znakach w wierszu.
Statystyka trudna do podwa
ż
enia? W ka
ż
dym przypadkowym
zbiorze N znaków o długo
ś
ci n podci
ą
gi o długo
ś
ci logN(n)
pojawi
ą
si
ę
prawie na pewno.
To samo w tekstach powie
ś
ci: Brendan McKay (po hebrajsku
usuwa si
ę
samogłoski, BRNDN MQYY) sporz
ą
dził na podstawie
powie
ś
ci Moby Dick list
ę
zamachów i
ś
mierci, pocz
ą
wszy od
Leona Trockiego, a
ż
po ksi
ęż
n
ę
Dian
ę
- ale wszystkie po fakcie.
Mo
ż
na te
ż
znale
źć
dowolne fałszywe stwierdzenia. Chocia
ż
w
Internecie nie brakuje programów do tego typu analiz
publikowane ksi
ąż
ki kłami
ą
w
ż
ywe oczy!
Całun Tury
ń
ski
był tak tajemniczy,
ż
e powstała nowa dziedzina nauki,
syndologia
,
zajmuj
ą
ca si
ę
jego badaniem. Datowanie metod
ą
w
ę
gla
14
C wskazywało na lata 1260 a
1390, ale ten wynik próbowano podwa
ż
y
ć
.
Całun miał by
ć
nie do podrobienia a
ż
do czasu, gdy profesor chemii organicznej, Luigi
Garlaschelli zrobił to w 2009 roku
całkiem prostymi
ś
rodkami
, dost
ę
pnymi w
ś
redniowieczu.
Na pewno chc
ą
cym wierzy
ć
w autentyczno
ść
całunu to nie wystarczy.
3.5. Irracjonalno
ść
potocznego my
ś
lenia
Analiza przyczyn irracjonalnych zachowa
ń
:
Stuart Sutherland, Rozum na manowcach. Dlaczego post
ę
pujemy irracjonalnie. KiW,
Warszawa 1996.
Dan Ariely,
Predictably irrational, The Hidden Forces That Shape Our Decisions
.
Harper-Collins 2008.
Gary Marcus, Prowizorka w mózgu. O niedoskonało
ś
ciach ludzkiego umysłu. Wyd.
Smak Słowa, Sopot 2009.
Formy irracjonalnego my
ś
lenia
Staro
ż
ytni grecy uznawali rozum za wa
ż
niejszy od obserwacji.
Rozum jednak bardzo długo nie wystarczał do zrozumienia natury wielu
zjawisk, pojawiło si
ę
wi
ę
c przekonanie o wy
ż
szo
ś
ci wiary, intuicji i uczucia.
Autorytety (naukowe, religijne) przez wieki utrwalały bł
ę
dne przekonania:
cz
ę
sto były to pomyłki lub wnioski oparte na złych obserwacjach (Kopernik
absolutnie wierzył w wyniki obserwacji ruchów planet, które były bł
ę
dne).
Dopiero Kartezjusz przywrócił rozumowi pierwotne miejsce.
Działanie racjonalne to działania inteligentne, czyli wykorzystuj
ą
ce w pełni
posiadan
ą
wiedz
ę
, ale wiedza nigdy nie jest pełna, wi
ę
c nie zawsze prowadzi
do najlepszych rezultatów.
Taka jest cena plastyczno
ś
ci mózgu: utrwalaj
ą
si
ę
w nim rzeczy istotne,
eliminowane s
ą
ewolucyjnie szkodliwe, a te, które maj
ą
mały wpływ zalegaj
ą
i
prowadz
ą
do irracjonalnych zachowa
ń
.
Psycholodzy zajmuj
ą
cy si
ę
podejmowaniem decyzji w licznych eksperymentach
pokazali,
ż
e nasze działania cz
ę
sto s
ą
irracjonalne! Dlaczego?
Uwzgl
ę
dnianie czynników robi
ą
cych
najwi
ę
ksze wra
ż
enie
- np. katastrofy
samolotów wywołuj
ą
strach przed
lataniem, samochodów du
ż
o
mniejszy.
Uwzgl
ę
dnianie czynników
najcz
ęś
ciej spotykanych
- np.
wałkowanie tematu w TV, np.
katastrof lotniczych czy rekinów-
ludojadów.
Bł
ą
d dost
ę
pno
ś
ci
- ocena w oparciu
o pierwsz
ą
my
ś
l kojarz
ą
c
ą
si
ę
z dan
ą
sytuacj
ą
.
Dwa razy wi
ę
cej osób s
ą
dzi,
ż
e ma wi
ę
ksze szanse zgin
ąć
w samochodowym
wypadku ni
ż
z powodu wylewu krwi do mózgu - kilkadziesi
ą
t razy wi
ę
cej ludzi
umiera co roku z powodu wylewu.
Pierwsze wra
ż
enie
, wst
ę
pne pobudzenie ("priming") umysłu, zmienia
skojarzenia.
Przeczytanie listy pozytywnych lub negatywnych cech charakteru zmienia
ocen
ę
bohatera czytanej nast
ę
pnie historii.
Kolejno
ść
cech na listach mo
ż
e mie
ć
wpływ na pó
ź
niejsze oceny.
Cena 9.95 zł wydaje si
ę
ni
ż
sza ni
ż
10 zł.
Lekarze stawiaj
ą
diagnozy zgodne z tymi, które w ostatnim okresie najcz
ęś
ciej
postawili.
Czy nie ulegamy sugestii?
Czy nie zapomnieli
ś
my o alternatywnych mo
ż
liwo
ś
ciach?
Czy nie jest to decyzja, na któr
ą
wpływ ma jeden dobrze zapami
ę
tany
przypadek?
"Efekt aureoli" i "efekt diabła"
Jedna rzucaj
ą
ca si
ę
w oczy cecha pozytywna mo
ż
e zdominowa
ć
cał
ą
ocen
ę
, i
odwrotnie.
Charakter pisma zmienia ocen
ę
.
Znane nazwisko autora lub nazwa uniwersytetu zmienia nastawienie
recenzenta.
Nagrodzona ksi
ąż
ka "Kroki" Jerzego Kosi
ń
skiego wysłana bez nazwiska autora
została odrzucona przez 14 du
ż
ych wydawnictw i nikt nie rozpoznał,
ż
e była ju
ż
publikowana.
Efekt autorytetu.
Szkoły wpajaj
ą
nawyk posłusze
ń
stwa.
Zakładamy,
ż
e eksperci wiedz
ą
co czyni
ą
.
Wynik: bezsensowne posłusze
ń
stwo znane w historii wojen, działa
ń
polityków,
lekarzy,
eksperymentu wi
ę
ziennego Zimbardo
itp.
Konformizm
, dostosowanie si
ę
do norm grupy.
Widoczny nawet w prostych ocenach długo
ś
ci czy
k
ą
ta nachylenia pokazywanych linii.
Brak zaufania do własnych ocen prowadzi do
zdenerwowania, gdy odbiegaj
ą
one od ocen
innych.
Projektanci mody lansuj
ą
niewygodne obuwie lub
ubrania.
Dostosowanie do zachowania tłumu.
Tłum zwalnia od indywidualnej odpowiedzialno
ś
ci
- im wi
ę
ksza grupa obserwuje sytuacj
ę
wymagaj
ą
c
ą
interwencji policji tym mniejsze
szanse,
ż
e kto
ś
zadzwoni.
Radykalizacja pogl
ą
dów w grupie, wi
ę
ksze ryzyko,
mocniejsze przekonane o słuszno
ś
ci decyzji,
wi
ę
kszy optymizm.
Autorytety trac
ą
skłonno
ść
do samokrytycyzmu.
Wpływ mundurów i strojów ró
ż
nych organizacji na zachowanie.
Duma z przynale
ż
no
ś
ci do jakiej
ś
grupy prowadzi do zani
ż
enia ocen grup
konkurencyjnych.
Rywalizacja grup mo
ż
e przerodzi
ć
si
ę
w nienawi
ść
.
Na
ś
ladowanie autorytetów
.
Aktorzy czy sportowcy pytani s
ą
o zdanie na wszelkie tematy.
Mody w sztuce, architekturze czy nauce.
Stereotypy
.
Stereotypy odci
ąż
aj
ą
pami
ęć
ale mog
ą
zdominowa
ć
oczekiwania, nie
pozwalaj
ą
c spojrze
ć
obiektywnie.
S
ą
stereotypy rasowe, narodowo
ś
ciowe, zawodowe i wiele innych.
Obserwacje dopasowujemy do stereotypów.
Stereotypy prowadz
ą
do
samospełniaj
ą
cych si
ę
proroctw
: czarni s
ą
leniwi,
wi
ę
c nie warto ich zatrudnia
ć
, wi
ę
c nie pracuj
ą
, wida
ć
s
ą
leniwi.
Nadanie ró
ż
nych nazw sprzyja dostrzeganiu nie istniej
ą
cych ró
ż
nic.
Stereotypy utrzymuj
ą
si
ę
przez całe pokolenia.
Niech
ęć
do zmian
.
Im wi
ę
ksza organizacja tym bardziej
bezwładne s
ą
jej struktury.
Ż
aden z kilkunastu wielkich
projektów informatycznych w Polsce
po 1990 roku nie został
doko
ń
czony.
Trudno si
ę
wycofa
ć
po
zainwestowaniu czasu lub pieni
ę
dzy.
Upór generałów kosztował
ż
ycie setki tysi
ę
cy
ż
ołnierzy.
Utrzymywanie nierentownych firm gdy dalsze inwestycje przynosz
ą
dalsze
straty.
Efekt bumerangu
.
Podanie decyzji do wiadomo
ś
ci publicznej zwi
ę
ksza motywacj
ę
jej realizacji.
Obrona decyzji za wszelk
ą
cen
ę
.
"Efekt kwa
ś
nych winogron"
.
Zawy
ż
anie ocen wybranych
przez siebie przedmiotów,
osób czy rozwi
ą
za
ń
.
"Kiedy nie ma si
ę
tego, co si
ę
lubi, lubi si
ę
to, co si
ę
ma".
Prób
ą
poprawienia własnego
wizerunku w oczach innych.
Przecenianie stron
negatywnych, miło
ść
przeradza si
ę
w nienawi
ść
.
Zmiana decyzji drobnymi
kroczkami.
Inne efekty
.
Dan Ariely, w ksi
ąż
ce
Predictability irrational, The Hidden Forces That Shape
Our Decisions
, zwraca uwag
ę
na szereg innych efektów.
Szczególnie dodanie nowej, okrojonej oferty tego samego produktu znacz
ą
co
wpływa na podwy
ż
szenie oceny starej wersji produktu, który chcemy
wypromowa
ć
; dotyczy to dowolnych ofert, ł
ą
cznie z partnerem
ż
yciowym ...
Rzeczy same w sobie nie maj
ą
warto
ś
ci, ale warto
ść
łatwo mo
ż
na okre
ś
li
ć
wzgl
ę
dem innych rzeczy, wi
ę
c wystarczy je doda
ć
do porównania by zwiekszy
ć
zaintersowanie danym produktem.
Wi
ę
kszo
ść
ludzi nie wie, czego chce, dopóki nie zobaczy tego w kontek
ś
cie,
np:
jakie kolumny gło
ś
nikowe kupi
ć
, dopóki sprzedawca nie poka
ż
e im
kolejnych jeszcze lepszych;
jaki rower kupi
ć
dopóki nie zobacz
ą
ostatnich modeli na wy
ś
cigach;
chocia
ż
nie potrzebuj
ą
drogiego programu do edycji zdj
ęć
lub tekstu, bo
nigdy nie wykorzystaj
ą
jego opcji, porównuj
ą
c kolejne programy w ko
ń
cu
kupuj
ą
Photoshopa;
jak
ą
subskrypcj
ę
wybra
ć
, dopóki specjali
ś
ci od marketingu nie oferuj
ą
opcji "druk i elektroniczna wersja" za t
ą
sam
ą
cen
ę
co druk (ale znacznie
dro
ż
ej ni
ż
tylko wersja elektroniczna);
nie maj
ą
nawet poj
ę
cia, co zrobi
ć
ze swoim
ż
yciem dopóki kto
ś
im tego
nie powie lub nie poka
ż
e dobrego wzoru.
Pocz
ą
tkowa sugestia, chocia
ż
pozornie całkiem nie zwi
ą
zana z decyzj
ą
, któr
ą
trzeba podj
ąć
, ma na ni
ą
silny wpływ. Dan Ariely i George Loewenstein
pokazali,
ż
e napisanie dwóch cyfr ostatnich ich numerów ubezpiecznia (social
security) miało du
ż
y wpływ na deklarowane sumy podczas aukcji; mózgi
działaj
ą
w sposób spójny, nawet nie
ś
wiadoma sugestia wpłynie na decyzj
ę
.
Przyczyny irracjonalnego my
ś
lenia
Przystosowania ewolucyjne
.
Podejmowanie szybkich
decyzji - silne emocje
pobudzaj
ą
układ limbiczny
blokuj
ą
c procesy korowe.
Uzale
ż
nienie od wspólnoty
koniecznej do przetrwania,
długi okres dzieci
ń
stwa,
prowadzi do konformizmu i
wiary w autorytety.
Meta-my
ś
lenie wymaga
wyj
ś
cia poza spójny system
wierze
ń
i jest bardzo trudne.
Mózg nie słu
ż
ył do my
ś
lenia
tylko zwi
ę
kszenia szans na
prze
ż
ycie.
Irracjonalne zachowania nie
zostały wyeliminowane bo nie
miały du
ż
ego wpływu na
prze
ż
ycie.
Rozwój technologiczny zmienił sytuacj
ę
- zło
ż
one decyzje wpływaj
ą
na losy
całej ludzko
ś
ci.
Nale
ż
y zdawa
ć
sobie spraw
ę
z ogranicze
ń
umysłu człowieka.
Ograniczenia pami
ę
ci krótkotrwałej - lepiej wypisa
ć
wszystkie argumenty za i
przeciw.
Syndrom Fałszywej Pami
ę
ci: zapami
ę
tane zdarzenia z przeszło
ś
ci mog
ą
ulec
całkowitej przemianie, zmieniaj
ą
si
ę
skojarzenia, na skutek sugestii tworz
ą
si
ę
wspomnienia nieistniej
ą
cych faktów.
Procesy o molestowanie seksualne przez rodzin
ę
w USA, wynik psychoanalizy.
Racjonalne decyzje wymagaj
ą
znajomo
ś
ci
statystyki
.
Je
ż
eli wirusa HIV ma
ś
rednio 1 osoba na 1000 (nie nale
żą
ca do grupy osób o
podwy
ż
szonym ryzyku) i je
ś
li test ma 95% dokładno
ś
ci to jakie jest
prawdopodobie
ń
stwo,
ż
e naprawd
ę
masz HIV, je
ś
li test wypadł pozytywnie?
Prawie nikt nie ocenia tego poprawnie.
Irracjonalno
ść
mo
ż
e te
ż
by
ć
wynikiem choroby mózgu lub tymczasowego
zaburzenia.
Choroby mózgu s
ą
cz
ę
stsze ni
ż
jakichkolwiek innych narz
ą
dów.
Mechanizmy działania mózgu, odpowiedzialne za zdolno
ść
do uogólniania,
tworzenia nowych kategorii - silne skojarzenia, ostatnie wiadomo
ś
ci, rzucaj
ą
ca
si
ę
w oczy cecha, blokuj
ą
mo
ż
liwo
ść
pobudzenia innych obszarów, rozwi
ą
za
ń
alternatywnych.
Percepcja jest "łatwa", bo oparta o wyspecjalizowane struktury, my
ś
lenie jest
du
ż
o trudniejsze.
Łatwiej uwierzy
ć
w autorytet ni
ż
dokładnie rozwa
ż
y
ć
samemu - nadzieja na
"dobrego Pana" i rz
ą
dy silnej r
ę
ki.
Dylemat
stabilno
ś
ci obrazu
ś
wiata i plastyczno
ś
ci
koniecznej do nauki
.
"Przepowiadanie przyszło
ś
ci" było
przydatne ewolucyjnie, dlatego
reagujemy emocjonalnie na
hipotetyczne odkrycie.
Utrwalenie "skrzywionego
spojrzenia" na rzeczywisto
ść
-
przes
ą
dów, uogólnianiania
wyj
ą
tków.
Trudno przyzna
ć
si
ę
do bł
ę
du.
Uogólnienia mog
ą
by
ć
zbyt
szybkie.
Nasze decyzje s
ą
lepsze ni
ż
decyzje innych ludzi.
Potrzeba szcz
ęś
cia mniej wa
ż
na, ni
ż
potrzeba przyznania racji.
"Niemal ka
ż
dy profesor przekłada swoje własne teorie ponad prawd
ę
. A dzieje
si
ę
to dlatego,
ż
e jego teorie to własno
ść
prywatna, a prawda nale
ż
y do
wszystkich" (Ch. C. Colton).
Racjonalne tłumaczenie godzi w poczucie naszej własnej wa
ż
no
ś
ci -
"Umiłowanie cudów opiera si
ę
na egoizmie" (Evans).
Nie
ś
wiadomo
ść
problemu irracjonalno
ś
ci.
Wynika to z nieznajomo
ść
podstawowych zasad statystyki i rachunku
prawdopodobie
ń
stwa.
Głównym problemem jest mylenie korelacji i zwi
ą
zków przyczynowych.
Pami
ę
tamy tylko te fakty, które si
ę
sprawdziły, np. pomyłki zgodne z naszymi
intencjami.
Sceptycyzm postrzegany jako zagro
ż
enie: "błogosławieni ci, co nie widzieli a
uwierzyli" - tak we wszystko, bezkrytycznie, z powodu tradycji? Jakie s
ą
kryteria
tego, w co warto wierzy
ć
?
W efekcie powstaj
ą
liczne sekty, i dochodzi do masowej histerii, np. w USA w
listopadzie 1929 roku 1.25 miliona ludzi na cmentarzu w miejscowo
ś
ci Malden
(Massachussetts) czekało na cud w pobli
ż
u grobu zmarłego na gru
ź
lic
ę
60 lat
wcze
ś
niej
Patricka Powera
z powodu pogłosek o cudownych uzdrowieniach.
Je
ś
li szansa na sen, który si
ę
sprawdzi, jest 1:10.000 to w USA w ci
ą
gu roku 9
milionów ludzi b
ę
dzie miało taki sen, je
ś
li jest to tylko 1:100.000 to i tak b
ę
dzie
to prawie milion osób.
Wniosek: w du
ż
ej populacji rola przypadku mo
ż
e by
ć
bardzo silna.
Jak mo
ż
na sprawdzi
ć
, czy naprawd
ę
A jest przyczn
ą
B, np. druty wysokiego
napi
ę
cia powoduj
ą
białaczk
ę
, lub parówki raka
ż
oł
ą
dka?
Słabe korelacje o niczym nie
ś
wiadcz
ą
, zwykle
nie da si
ę
zrobi
ć
statystycznie
poprawnych oszacowa
ń
i nic z nich nie wynika!
Próba klasyfikacji na podstawie doniesie
ń
gazetowych co powoduje raka, a co
go leczy:
The Daily Mail Oncological Ontology Project
.
Jakie s
ą
gł
ę
bsze przyczyny zjawisk? Dlaczego np. osoby samotne
ż
yj
ą
krócej:
brak opieki, wypadki, a mo
ż
e potrzeba
spermidyny
?
Naszym my
ś
leniem rz
ą
dzi przypadek ...
Czym ró
ż
ni si
ę
pseudonauka
od nauki?
Pseudonauka
opiera si
ę
na
powerzchownych
obserwacjach,
naiwnie uznaj
ą
c
przypadkowe
korelacje za
zwi
ą
zki
przyczynowe.
Nauka opiera
si
ę
na
systematycznych
obserwacjach,
doszukuj
ą
c si
ę
prawdziwych przyczyn.
Medycyna jest niezwykle skomplikowana, trudna do zrozumienia, s
ą
w niej
miliony szczegółów znanych tylko specjalistom, nie ma cudownego lekarstwa,
które naprawi wszystko.
Na medycyn
ę
alternatywn
ą
w USA wydaje si
ę
(2007 r) około 34 mld $.
Ludzko
ść
jest jeszcze bardzo młoda.
Zapisana historia to ok. 5000 lat, tylko 50 razy dłu
ż
sza od
ż
ycia jednego
człowieka.
Nauka - 300 lat, teoria ewolucji, badania nad mózgiem - 100 lat, biologia
molekularna, informatyka - 50 lat.
Liczne przes
ą
dy: rasowe, zdrowotne (kołtun), setki lat bł
ę
dnych obserwacji
(puszczanie krwi), czarownice palono 200 lat temu, wiara w czary i astrologi
ę
nadal trwa.
Media pełne pseudodokumentalnych programów o zjawiskach paranormalnych.
Jeste
ś
my na granicy mo
ż
liwo
ś
ci przystosowania si
ę
do zło
ż
onego
ś
rodowiska.
Julian Jaynes (Uni. w Princeton), The Origin of Consciousness in the
Breakdown of Bicameral Mind (Boston, 1976) -
ś
wiadomo
ść
powstała par
ę
tysi
ę
cy lat temu.
Sny na jawie (daydreaming) w
ś
wiecie staro
ż
ytnych, np. w Iliadzie Homera.
Współistnienie nauki i przes
ą
dów staro
ż
ytnych i
ś
redniowiecznych filozofów.
Przyszło
ść
- zbyt szybki rozwój?
3.6. Wnioski: fantazja i rzeczywisto
ść
.
Wiara w paranormalne zjawiska jest silnie zakorzeniona.
Bardzo łatwo jest ulec autosugestii w badaniach z udziałem ludzi.
Łatwo wzi
ąść
przypadkowe korelacje za zwi
ą
zki przyczynowe.
Ksi
ąż
ki sceptyków s
ą
trudno dost
ę
pne, brak tłumacze
ń
.
Mo
ż
liwe a prawdopodobne to ogromna ró
ż
nica.
Zasady Transhumanizmu:
Nieograniczona ekspansja: inteligencji, m
ą
dro
ś
ci, sprawno
ś
ci, długo
ś
ci
ż
ycia, usuwanie psychologicznych, politycznych, kulturalnych i
biologicznych ogranicze
ń
aktualizacji potencjału człowieka.
Autotransformacja: afirmacja moralnego, intelektualnego i fizycznego
post
ę
pu przez rozum, krytyczne my
ś
lenie, odpowiedzialno
ść
osobist
ą
,
szukanie nowych rozwi
ą
za
ń
, w tym neurologicznych i biologicznych
metod rozwoju.
Dynamiczny optymizm: racjonalny optymizm oparty na działaniu,
przeciwstawiaj
ą
cy si
ę
ś
lepej wierze i stagnacji pesymistów.
Inteligentna technologia: nauka i technologia powinna pozwoli
ć
na
przekroczenie "naturalnych" granic zwi
ą
zanych z nasz
ą
budow
ą
biologiczn
ą
, kultur
ą
i
ś
rodowiskiem, w którym si
ę
wychowali
ś
my.
Spontaniczny porz
ą
dek, zdecentralizowana koordynacja procesów
społecznych, docenianie ró
ż
norodno
ś
ci, tolerancja, wolno
ść
i
odpowiedzialno
ść
osobista.
Instytut Extropii, pismo
Extropy: The Journal of Transhumanist Thought"
,
przedstawia nowo
ś
ci w zakresie technik przedłu
ż
ania
ż
ycia,
ś
rodków
opó
ź
niaj
ą
cych procesy starzenia, technologii integracji układu nerwowego z
układami elektronicznymi (inteligentne protezy), technik kognitywnego treningu
umysłu i
ś
rodków psychofarmakologicznych, zagadnie
ń
społecznych,
moralnych i politycznych wynikaj
ą
cych z rozwoju nauki, oraz zagadnie
ń
filozoficznych.
Literatura.
W ostatnich latach badania nad mózgiem wyja
ś
niły wiele zagadek zwi
ą
zanych
ze skłonno
ś
ci
ą
do prze
ż
y
ć
uznawanych za parapsychologiczne, np.
dezintegracji informacji o lokalnej przestrzeni i wynikaj
ą
cych st
ą
d zjawiskach
autoskopowych.
Niewiele jest ksi
ąż
ek demaskuj
ą
cych paranauki; najlepiej demaskuje je czas,
bo z sensacji nic nie wynika, chocia
ż
lata płyn
ą
...
Transhumanizm
to nowy pr
ą
d w kulturze, konieczno
ść
nast
ę
pnego kroku w ewolucji człowieka.
Ekstropianizm
, filozofia
ż
yciowa poszukuj
ą
ca wi
ę
kszej
ekstropii.
Ekstropia
to przeciwie
ń
stwo entropii, miara inteligencji,
witalno
ś
ci, zdolno
ś
ci do wzrostu i rozwoju, akomodacji nowych
do
ś
wiadcze
ń
.
Literatura
1. Evans Bergen, Naturalna historia nonsensu, Wiedza Powszechna 1964
2. Moody Raymond,
Ż
ycie po
ż
yciu.
3. Penrose Roger, Nowy umysł Cesarza (Wyd. Naukowe PWN, Warszawa
1995)
4. Stenger V.J. Fizyka a psychika, Wydawnictwo Pandora, Łód
ź
1996
5. Przemyslaw Kiszkowski,
Co warto wiedziec o radiesteji
, wyd. Stella Maris
Gdansk 1997; strona
Przemyslawa Kiszkowskiego
6. Szymborski Krzysztof, Spó
ź
nione dementi. Wiedza i
Ż
ycie (Luty 1998);
Kosmiczna legenda XX wieku, Wiedza i
Ż
ycie (Marzec 1998) - UFO i
Roswell.
7. Sutherland Stuart, "Rozum na manowcach. Dlaczego post
ę
pujemy
irracjonalnie" - analiza przyczyn irracjonalnych zachowa
ń
.
8. Wróblewski Andrzej K, Prawda i mity w fizyce (Iskry, Warszawa 1987) -
efekt eksperymentatora.
Kilka pozycji zagranicznych opisuj
ą
cych testy zjawisk paranormalnych lub
demaskuj
ą
cych oszuka
ń
cze techniki.
1. Avalos Hector, Free Inquiry Magazine 17, Nr 3 (1997)
2. Betz Hans-Dieter, Unconventional Water Detection: Field Test of the
Dowsing Technique in Dry Zones, Journal of Scientific Exploration, Part 1,
Vol. 9, Nr 1, Part II Vol. 9, Nr. 2 1995; Naturwissenschaften 83 (1996) 272
3. Carlson Shawn, A doubleblind test of astrology, Nature, 318 (1985) 419-
425.
4. Enright J.T, Skeptical Inquirer 1 (1999)
Testing Dowsing. The Failure of
the Munich Experiments
.
5. Hyman, Ray. 'Cold Reading': How to Convince Strangers That You Know
All About Them, The Skeptical Inquirer, Spring/Summer 1977
6. Jahn Robert, The persistent paradox of psychic phenomena: an
engineering perspective. Proc. of IEEE 70 (1982) 136-170
7. Jahn Robert, Dunne Brenda, Margins of Reality. The role of
consciousness in the physical world. (Harvest/HBJ 1987)
8. Jung Carl G, Flying soucers: a modern myth of things seen in the skies.
(Nowy Jork, Harcourt Brace 1959)
9. McCrone John, Roll up for the telepathy test. New Scientist, 15.05.1993
10. Mishlove Jeffrey, Roots of consciousness (Council Oak Books, Tulsa
1993)
11. Mott Nevill, Can scientist believe? Some examples of the attitude of
scientist to religion (James & James 1991)
12. Moulton, S. T., & Kosslyn, S. M. (2008). Using neuroimaging to resolve
the psi debate. Journal of Cognitive Neuroscience, 20, 182-192.
13. Stevenson Ian, Twenty cases suggestive of reincarnation (University of
Virgina Press 1974)
14. Ray Hyman,
How people Are Fooled by Ideomotor Action
, wyja
ś
nia
przyczyny radiestezji, sensów spirytystycznych itp.
Polecam w Internecie
strony sceptyków
, a w szczególno
ś
ci:
Biuletyn
Sceptyczny
|
Skeptical Inquirer
, CSICOP Magazine |
Quackwatch
|
Badania ankietowe w Polsce:
PBS dla Go
ś
cia Niedzielnego
| CBOS
ankieta
2009 o religijno
ś
ci
w Polsce |
Artykul KAI
w co wierz
ą
Polacy.
Nast
ę
pny wykład
|
Moodle - Strony Wiki
| W. Duch,
Wst
ę
p do kognitywistyki -
spis tre
ś
ci
|
mapa wykładów
.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Folklor umysłu
RYTUAŁ DO TRZECH ARCHANIOŁÓW 29 września, Medytacje , ezoteryka ,kontrola umysłu
29 Zdolność pracownicza
KOMPLEKSY POLAKOW wykl 29 03 2012
6 Wielki kryzys 29 33 NSL
2Ca 29 04 2015 WYCENA GARAŻU W KOSZTOWEJ
wyklad 29 i 30 tech bad
d topogrofia umysłu
plik (29) ppt
4 JM02 JS05 24 29 złamania
2001 11 29
29 temat(1)
ATMiA 29 1 3 id 71755 Nieznany (2)
więcej podobnych podstron