1000-LECIE PAŃSTWA POLSKIEGO – władze pragnęły uroczystościom tym nadać świecki
charakter, głównie w celu przeciwstawienia się projektowanym przez Kościół katolicki
uroczystościom Millenium chrztu Polski. W okresie obchodów nasilano antykościelną kampanię
propagandową.

AKCJA „BURZA” – akcja wojskowa zorganizowana i podjęta przez oddziały AK przeciw wojskom
niemieckim w końcowej fazie okupacji niemieckiej, bezpośrednio przed wkroczeniem Armii
Czerwonej, prowadzona w granicach II RP. Trwała od 4 I 1944, kiedy wojska radzieckie przekroczyły
na Wołyniu granicę polsko-radziecką, do I 1945. Rozkaz do jej rozpoczęcia wydał w listopadzie 1943
Komendant Główny AK, gen. Tadeusz Bór – Komorowski.

AKT 5 LISTOPADA (AKT DWÓCH CESARZY) – manifest wydany 5 XI 1916 w imieniu cesarza
Niemiec Wilhelma II i cesarza Austro-Węgier Franciszka Józefa I. Podawał do publicznej wiadomości
fakt powstania państwa polskiego o bliżej nie określonych granicach i podporządkowanego
politycznie państwom centralnym. Akt miał zjednoczyć społeczeństwo polskie w walce z Rosją,
zapewniając możliwość rekrutacji do armii cesarskich żołnierzy z okupowanych ziem polskich.
AKTYWIŚCI - orientacja proaustriacka, skupiająca zwolenników współpracy z państwami
centralnymi (Józef Piłsudski)

BUNT ŻELIGOWSKIEGO – wydarzenia z października 1920 roku, podczas których generał Lucjan
Żeligowski upozorowawszy bunt wobec Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego zajął Wilno i jego
okolice proklamując powstanie tzw. Litwy Środkowej, która następnie została przyłączona do Polski.

CZWARTY ROZBIÓR POLSKI – nazwa stosowana wobec wydarzeń bezpośrednio poprzedzających
wybuch II wojny światowej (23 VIII 1939 – pakt Ribbentrop-Mołotow) i po jej wybuchu i następująca
zaraz po niej agresja. Określenie niemiecko-radzieckiego rozbioru Rzeczypospolitej Polskiej 28
września 1939, nowa linia graniczna przebiega wzdłuż rzek: Pisa-Narew-Bug-San

DÉTENTE - (fr. odprężenie) określenie z zakresu stosunków międzynarodowych używane w
odniesieniu do złagodzenia napięcia między stronami zimnej wojny w latach 70. Główną ideą détente
była gotowość do współpracy i negocjacji. Zakończeniem okresu détente była Radziecka interwencja
w Afganistanie.

FRONT MORGES – koncepcja porozumienia działaczy polskich stronnictw centrowych (ChD, NPR,
SL) w walce z obozem sanacji i jego proniemiecką polityką w latach 1936-1938. Nazwa Front Morges
pochodzi od szwajcarskiego miasta Morges, miejsca zamieszkania I. Paderewskiego.

GRUDZIEŃ 1970 – wystąpienia robotnicze (strajki, wiece, demonstracje) w miastach Wybrzeża,
głównie w Gdyni, Gdańsku i Szczecinie, wynikające z pogarszającej się sytuacji społecznej,
gospodarczej i politycznej kraju. Bezpośrednim pretekstem do wydarzeń grudniowych stało się
ogłoszenie 13 grudnia podwyżki artykułów żywnościowych (m.in. mąki i mięsa).

GRUPA „GISZ” - obóz powstały w obrębie sanacji, skupiający się wokół GISZ – Edwarda Rydza
Śmigłego

GRUPA „ZAMEK” – obóz powstały w obrębie sanacji, skupiający się wokół prezydenta Mościckiego
i wicepremiera Kwiatkowskiego

GRUPA INICJATYWNA PPR – powstała w czerwcu 1941 roku z upoważnienia Komitetu
Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej grupa polskich działaczy komunistycznych w
ZSRR. Grupa ta podjęła inicjatywę utworzenia w Polsce partii komunistycznej. Kierowali nią Marceli
Nowotko, Paweł Finder, Bolesław Mołojec i Jan Turlejski.

KAMPANIA WRZEŚNIOWA - walki obronne wojsk polskich toczone od 1 IX do 5 X 1939
przeciwko wojskom niemieckim i od 17 września przeciwko wojskom ZSRR.

KONCEPCJA FEDERACYJNA – koncepcja autorstwa Józefa Piłsudskiego opowiadająca się za
utworzeniem we wschodniej Europie systemu niepodległych państw narodowych - Litwy, Białorusi i
Ukrainy, które związany byłyby z Polską federacją. Państwa te miałyby tworzyć tzw. barierę między
Polską, a ZSRR.

KONCEPCJA INKORPORACYJNA – program autorstwa Romana Dmowskiego. Zakładał on
zjednoczenie ziem Polski przedrozbiorowej oraz ziem zamieszkanych w większości przez Polaków.
Koncepcja ta została w dużej mierze zrealizowana. Ponadto, mniejszości narodowe miały być
stopniowo polonizowane, aż do pełnej asymilacji.

KONCEPCJA MIĘDZYMORZA - idea Józefa Piłsudskiego zakładająca utworzenie federacji państw
Europy Środkowej i Wschodniej z centralną rolą Polski. docelowo do Międzymorza miał należeć
obszar między morzami Adriatyckim, Bałtyckim a Czarnym („Morza ABC”)

KONSTYTUCJA KWIETNIOWA – ustawa zasadnicza z 23 III 1935 uchwalona przez sanacyjną
większość sejmową przy nieobecności posłów opozycyjnych i bez wymaganego quorum, podpisana
przez Prezydenta Rzeczpospolitej 23 IV 1935. Na jej mocy wprowadzono ustrój prezydencki-
autorytarny.

KONSTYTUCJA MARCOWA – (17 III 1921) pierwsza nowoczesna polska konstytucja.
Wprowadzała egalitarny ustrój republiki demokratycznej o parlamentarno-gabinetowym systemie
rządów. Władzę zwierzchnią przyznawała Narodowi, który nie sprawował jej sam, lecz za
pośrednictwem specjalnych organów, zbudowanych zgodnie z monteskiuszowską koncepcją
trójpodziału władz.

KONSTYTUCJA PRL – polska konstytucja uchwalona przez Sejm Ustawodawczy 22 lipca 1952,
Opracowana w pierwotnej postaci według wzoru stalinowskiej konstytucji ZSRR z 1936. Była
głównie aktem deklaratywno-propagandowym. Nie regulowała działania głównego ośrodka władzy
politycznej, czyli PZPR, skąd wynikała jej fasadowość. W praktyce konstytucja miała mniejsze
znaczenie niż statut PZPR, który wprost odwoływał się do idei komunistycznej.

KRYZYS PRZYSIĘGOWY – odmowa złożenia przysięgi na wierność cesarzowi Niemiec przez
żołnierzy Legionów Polskich po wydaniu Aktu 5 Listopada.

LEGIONY POLSKIE – polskie oddziały wojskowe, którym początek dała Pierwsza Kompania
Kadrowa utworzona 3 sierpnia 1914 w Krakowie z inicjatywy Józefa Piłsudskiego.

LIST 34 – pismo protestacyjne wybitnych pisarzy i uczonych skierowane 14 marca 1964 na ręce
premiera Cyrankiewicza domagające się złagodzenia cenzury i większych przydziałów papieru.
Autorem Antonii Słonimski.

MAŁA ENTENTA – porozumienie utworzone przez Czechosłowację, Jugosławię i Rumunię na
początku lat 20. XX wieku. Jej celem początkowym była chęć wspólnego przeciwstawienia się
rewizjonizmowi węgierskiemu, a także próbie powrotu Habsburgówna tron w Austrii lub na
Węgrzech.

MAŁA KONSTYTUCJA – podpisana 20 lutego 1919 określała zakres i organizację najwyższych
władz do czasu uchwalenia Konstytucji Marcowej (1921). Określała ustrój Rzeczypospolitej jako
demokratyczny. Władzą naczelną był Sejm Ustawodawczy, jego przedstawicielem i wykonawcą
uchwał - Naczelnik Państwa, sprawujący również naczelne dowództwo nad siłami zbrojnymi.
Naczelnik powoływał rząd w porozumieniu z sejmem i był przed nim, wraz z rządem,
odpowiedzialny. Każdy akt państwowy Naczelnika Państwa wymagał kontrasygnaty właściwego
ministra.

MARZEC 1968 – kryzys polityczny, któremu dały początek rozruchy studenckie, m.in. w Warszawie i
w Krakowie, połączone z falą antysemityzmu, na skutek czego wyemigrowało z kraju około 20 tys.
obywateli polskich pochodzenia żydowskiego. Kryzys społeczno-polityczny narastał od końca lat 50.,
połączony z rozgrywkami wewnątrz kierownictwa Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, w której
do głosu doszła nacjonalistyczna grupa M. Moczara.

NATOLIŃCZYCY – jedna z frakcji, która wyłoniła się w kierownictwie PZPR w okresie walki o
władzę w 1956. Odbywała swe spotkania w rezydencji ambasadora radzieckiego w Natolinie. Jej
działacze próbowali podsycić nastroje antysemickie i antyinteligenckie w PZPR. Opowiadali się za
zachowaniem systemu ustrojowego w jak najmniej zmienionej postaci, twierdzili, że za zbrodnie
okresu stalinowskiego odpowiedzialność ponoszą Żydzi. Zyskali poparcie aparatu partyjnego i
wojska.

NEW DEAL – program reform ekonomiczno-społecznych realizowany w USA za prezydentury F. D.
Roosevelta od 1933 do 1939 w celu zwalczania skutków wielkiego kryzysu gospodarczego lat 30.
Głównym założeniem programu New Deal była aktywna rola administracji państwowej w
kształtowaniu polityki pieniężnej oraz rozwój inwestycji państwowych.

NOWELA SIERPNIOWA – uchwalona po zamachu majowym 2 VIII 1926 nowelizacja konstytucji
marcowej powiększająca w Polsce władzę prezydenta i rządu kosztem uprawnień sejmu. Upoważniała
ona prezydenta do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy.

OKRĄGŁY STÓŁ – rozmowy przedstawicieli opozycji, głównie osób związanych ze
zdelegalizowaną po wprowadzeniu stanu wojennego "Solidarnością", z reprezentantami obozu
rządzącego PZPR, ZSL, SD, prowadzone od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 w Magdalence koło
Warszawy Przedmiotem negocjacji było wypracowanie możliwych do przyjęcia przez obie strony
zasad demokratyzacji ustroju społecznego oraz naprawy systemu gospodarczego w Polsce.
Uczestnikami konferencji byli m.in.: ze strony rządowej – C. Kiszczak, L. Miller, A. Miodowicz, ze
strony opozycyjno-solidarnościowej – L. Wałęsa, B. Geremek, J. Kuroń, T. Mazowiecki, A. Michnik.

ORĘDZIE BISKUPÓW POLSKICH DO NIEMIECKICH –18 XI 1965; orędzie biskupów polskich
wystosowane z okazji nadchodzącego milenium chrztu Polski. „…przebaczamy i prosimy o
wybaczenie”, społeczeństwo początkowo go nie poparło. (Wojtyła, Wyszyński)

ORĘDZIE WILSONA – program pokojowy wysunięty przez prezydenta Thomsa Woodrowa -
Wilsona w orędziu wygłoszonym do Kongresu USA 8 stycznia 1918. 13 punkt przewidywał
utworzenie niepodległego państwa polskiego z wolnym dostępem do morza.

ORGANIZACJE OPORU – Walterowcy (Kuroń, Michnik), Czarna Jedynka (Dorn, Macierewicz),
Polityczny Klub Dyskusyjny (Kuroń, Modzelewski), Klub Poszukiwaczy Sprzeczności, Ruch
(Niesiołowski, Czuma), Komandosi (Kuroń, Michnik, Modzelewski)

ORLĘTA LWOWSKIE – dzieci i młodzież lwowska, uczestnicy bohaterskiej obrony miasta przed
nacjonalistami ukraińskimi w okresie 1-23 XI 1918. Później nazwy tej używano wobec młodzieży
uczestniczącej w wojnie polsko-bolszewickiej.

PAŃSTWO ETATYSTYCZNE –tworzy dużo etatów, ma być źródłem, pracy; etatyzm – działalność
polegająca na kontroli gospodarki przez państwo (np. poprzez organy administracyjne); główną siłą
napędową jest państwo; regulowanie życia gospodarczego przez państwo za pomocą środków

PASYWIŚCI – orientacja prorosyjska, przeciwna współpracy z państwami centralnymi (Roman
Dmowski)

PAŹDZIERNIK 1956 – wydarzenia związane z ostatnią fazą upadku dyktatury Stalina. X 1956 został

poprzedzony okresem tzw. odwilży, łagodzącej do pewnego stopnia totalitarny ucisk. W 1954
zlikwidowano Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, wstrzymano przymusową kolektywizację
rolnictwa, skorygowano plan gospodarczy. Powstawały kluby dyskusyjne gromadzące głównie
studentów i inteligencję, np. Klub Krzywego Koła w Warszawie i Czerwony Pomidor w Krakowie,
postulujące dalsze zmiany w życiu społeczno-politycznym. Domagano się między innymi: jawności
życia politycznego, uwolnienia więźniów politycznych, rehabilitacji fałszywie oskarżonych i
skazanych, zmian w zarządzaniu gospodarką, zaprzestania dyskryminacji AK.

PLEBISCYT NA WARMII I MAZURACH – 11 lipca 1920jeden z dwóch plebiscytów dotyczących
wyznaczonych w wersalskim traktacie pokojowym. Ludność zamieszkująca Warmię, Mazury i
Powiśle miała zdecydować o przyłączeniu tych ziem do nowo powstałego państwa polskiego lub o
pozostawieniu ich w granicach Prus Wschodnich. Plebiscyt odbył się, kiedy Armia Czerwona
atakowała ziemie polskie - głosowanie zakończyło się klęską (3% za Polską).

POLITYKA RÓWNOWAGI – koncepcja Józefa Becka zakładająca zachowanie zrównoważonego
bilansu w polityce z Niemcami i Rosją, a w razie wrogiej polityki jednej ze stron zacieśnianie
stosunków z drugą

POROZUMIENIA SIERPNIOWE – cztery porozumienia zawarte przez rząd PRL z komitetami
strajkowymi powstałymi w 1980. Porozumienia zakończyły wydarzenia sierpnia 1980. W pierwszym
punkcie porozumień gdańskich stwierdzano, że działalność związków zawodowych nie spełniła
nadziei i oczekiwań pracowników, dlatego uznaje się za celowe powołanie nowych, samorządnych
związków zawodowych, które byłyby autentycznym reprezentantem klasy pracującej. W dalszej
części rząd zobowiązał się m.in. do wniesienia do Sejmu ustawy o ograniczeniu cenzury. Władze
zobowiązały się do ponownego zatrudnienia osób zwolnionych z pracy po wydarzeniach 1970 i 1976.
W kwestii gospodarczej władze zobowiązały się do opublikowania podstawowych założeń reformy i
umożliwienia nad nią publicznej dyskusji.

POWSTANIA ŚLĄSKIE – (1919-1921), zbrojne wystąpienia ludności polskiej przeciw niemieckiemu
panowaniu na Górnym Śląsku, mające na celu przyłączeniu tych ziem do państwa polskiego.
POWSTANIE WIELKOPOLSKIE – wystąpienie zbrojne ludności Wielkopolski przeciwko władzom
niemieckim rozpoczęte 27 XII 1918 w Poznaniu jako reakcja na demonstracje niemieckie przeciwko
przyjazdowi I. J. Paderewskiego. Jego celem było uwolnienie Wielkopolski i Pomorza spod władzy
niemieckiej.

POZNAŃSKI CZERWIEC 1956 – pierwszy w PRL strajk generalny i demonstracje uliczne w
Poznaniu rozpoczęte 28 VI 1956. Strajk wybuchł w Zakładach im. H. Cegielskiego (w latach 1949-
1956 Zakłady im. Stalina) z powodu wycofania się władz państwowych z wcześniej przyjętych
zobowiązań (zmiany systemu płac akordowych i organizacji pracy, zwrotu bezprawnie pobranego
podatku od wynagrodzeń najlepszych robotników).

PROCES SZESNASTU – pokazowy proces polityczny przywódców polskiego państwa podziemnego.
Toczył się w dniach 18-21 VI 1945 w Moskwie. Przed sądem radzieckim stanęli przywódcy państwa i
narodu polskiego aresztowani podstępnie przez NKWD w marcu 1945 w Pruszkowie pod Warszawą
(gdzie zostali zaproszeni w celu odbycia rozmów politycznych).

PUŁAWIANIE – jedna z frakcji w kierownictwie PZPR (nazwa od miejsca spotkań przy ul.
Puławskiej w Warszawie) walczącej o władzę przed X 1956. Dążyli do liberalizacji systemu
komunistycznego, opowiadali się za zniesieniem systemu represji i złagodzeniem dyktatury
komunistycznej, obarczali za zbrodnie lat 40. i 50. sowieckich doradców oraz krytykowali tzw. kult
jednostki. Opowiadali się również za zwiększeniem zakresu swobód obywatelskich, posiadali kontrolę
nad prasą. W X 1956 poparli W. Gomułkę, dzięki czemu, przejściowo do końca lat 50., uzyskali
znaczną pozycję polityczną.

REFORMY GRABSKIEGO – walutowa (wprowadzenie polskiego złotego), utworzenie Banku

Polskiego, budowa portu w Gdyni, rolna (przymus parcelacji), podpisanie konkordatu, podniesienie
podatków

SANACJA – (łac. uzdrowienie), obóz polityczny sprawujący rządy w Polsce od przewrotu majowego
1926 do września 1939. Program działania obozu zakładał odnowę moralną i uzdrowienie życia
publicznego państwa. Ograniczono rolę sejmu na korzyść prezydenta i rządu. Główną organizacją
polityczną reprezentującą nurt sanacyjny był działający w latach 1928-1935 BBWR, a po 1937 OZN.
Najliczniejszą grupę działaczy stanowili wojskowi, stąd władze sanacyjne określano także "rządami
pułkowników".

UKŁAD SIKORSKI – MAJSKI - układ z dnia 30 lipca 1941 roku między Polską a ZSRR,
przywracający stosunki dyplomatyczne między obu państwami zerwane z chwilą agresji ZSRR na
Polskę. QqUkład miał na celu wspólną walkę obu państw z III Rzeszą w czasie II wojny światowej w
ramach koalicji antyhitlerowskiej.

WIELKI KRYZYS – 1929-33; największe załamanie gospodarcze świata w XX w. Objęło wszystkie
kraje i dziedziny ich gospodarki. Przejawiało się długotrwałym i głębokim spadkiem produkcji
przemysłowej, masowym bezrobociem, spowodowało poważne zmiany polityczne. Doprowadziło do
ogromnej spekulacji akcjami, których wartość nominalna przekroczyła wielokrotnie ich wartość
rynkową. Pierwszy krach na giełdzie nowojorskiej, tzw. krach na Wall Street, miał miejsce 24
października 1929.

WYBORY BRZESKIE – 1930 , wybory parlamentarne, w których w wyniku fałszerstwa 55%
mandatów uzyskał BBWR.

ZAMACH MAJOWY – zbrojny zamach stanu dokonany przez Józfa Piłsudskiego w dniach 12-14
maja 1926. W jego wyniku obalony został rząd Witosa i doszło do dymisji prezydenta
Wojciechowskiego. 15 maja 1926 powołano rząd Bartla, którego głównym zadaniem była likwidacja
stanu wyjątkowego i przeprowadzenie wyborów prezydenckich. 1 lipca 1926 na prezydenta RP
wybrano Mościckiego, co zapoczątkowało okres rządów sanacji.

ŻOŁNIERZE

WYKLĘCI

–

określenie

żołnierzy

podziemia

niepodległościowego

i

antykomunistycznego, stawiających opór próbie sowietyzacji Polski i podporządkowania jej ZSRR w
latach 40. XX wieku.

centrolew, komandosi, Rada regencyjna; powstanie warszawskie, strajki sierpniowe (w
Stoczni Gdańskiej)- tu daty dzienne znać