25

Dr Marek Biesiada

Instytut Medycyny Pracy
i Zdrowia Środowiskowego
w Sosnowcu

ZASTOSOWANIA ANALIZY RYZYKA ZDROWOTNEGO W OCENACH

ODDZIAŁYWANIA ŚRODOWISKA NA ZDROWIE

1. Adaptacja oceny ryzyka w ocenach oddziaływania na zdrowie planowanych inwestycji

dpowiedzią na postawione w Agendzie 21 wyzwania dotyczące koncepcji zrówno-
ważonego rozwoju było m.in. wprowadzenie w wielu krajach świata (a prawie we
wszystkich krajach wysoko rozwiniętych) obowiązkowych procedur Ocen Oddziały-
wania na Środowisko. Oceny Oddziaływania na Środowisko są częścią procesu, w

trakcie którego gromadzone i oceniane są informacje o skutkach środowiskowych danego
przedsięwzięcia. Ma to służyć optymalizacji decyzji lokalizacyjnych i wdrożeniowych z
punktu widzenia ochrony środowiska naturalnego, którego integralną częścią jest populacja
ludzka. Na przeciągu ostatnich 25 lat dokonał się spory postęp w dziedzinie Ocen Oddziały-
wania na Środowisko. Obecnie Oceny Oddziaływania na Środowisko funkcjonują w ponad
100 krajach, gdzie są one zróżnicowane i mają indywidualny, specyficzny charakter. Jednak-
że wszystkie te procedury posiadają pewne wspólne elementy ogólne. Schematycznie proce-
dura oceny oddziaływania na środowisko przedstawiona jest na Rysunku 1. Schemat ten do-
starcza też zrębu dla rozważań nad sposobem włączenia problemów zdrowotnych w ramy
Ocen Oddziaływania na Środowisko. Potrzeba takiego zintegrowanego podejścia jest szeroko
popierana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), Bank Światowy oraz inne instytucje
międzynarodowe. W praktyce, w wielu krajach, Oceny Oddziaływania na Środowisko stop-
niowo stają się coraz rozleglejsze w swym zakresie obejmując zagadnienia skutków socjal-
nych, ekonomicznych, finansowych oraz zdrowotnych.

Powszechnym (we wszystkich krajach stosujących procedury Oceny Oddziaływania na Śro-
dowisko) jednak odczuciem jest niedosyt w sferze oceny prognozowanych skutków zdrowot-
nych planowanych przedsięwzięć. Wynika to z wielu uwarunkowań, a jednym z istotnych
aspektów jest fakt wykonywania ocen oddziaływania na środowisko przez ekspertów z dzie-
dziny ochrony środowiska, którzy z racji swych kompetencji nie mogą wnikać dogłębnie w
problemy środowiskowych uwarunkowań zdrowia.

O

26

Rysunek 1.

Schemat procesu Oceny Oddziaływania na Środowisko

W naszym kraju Ustawa „O dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie oraz o oce-
nach oddziaływania na środowisko” z dnia 9 listopada 2000 r. dała podstawę (a nawet zobli-
gowała) do uwzględniania oddziaływania na zdrowie w ramach ocen oddziaływania na śro-
dowisko planowanych przedsięwzięć. Obecnie obowiązującą w tym zakresie jest ustawa
„Prawo Ochrony Środowiska” z dnia 27 kwietnia 2001 r., rozdział VI pt.: „Postępowanie w
sprawach Ocen Oddziaływania na Środowisko”.

Prezentowane w niniejszym referacie zasady są zgodne z kierunkiem prac zespołu ekspertów
WHO (projekt EHIA/DEPA). Jednakże stan wiedzy i praktyki w tym zakresie na świecie po-
kazuje, że nigdzie jeszcze nie wprowadzono procedur Ocen Oddziaływania na Zdrowie, cho-
ciaż koncepcje Ocen Oddziaływania na Środowisko bywają, w różnych krajach, rozumiane w
szerokim znaczeniu – tzn. jako obejmujące także skutki zdrowotne.

W świetle definicji podanej przez Światową Organizację Zdrowia, zdrowie jest pełnym do-
brostanem fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie wyłącznie brakiem choroby lub nie-
domagania. Jedną z konsekwencji przyjęcia takiej definicji jest uświadomienie sobie bardzo
silnych, aczkolwiek niedostatecznie jeszcze poznanych, powiązań pomiędzy zdrowiem, sta-
nem środowiska naturalnego oraz zespołem uwarunkowań społeczno – psychologiczno –
ekonomicznych. Dlatego też pojawiła się idea wypracowania metodologii Ocen Oddziaływa-

Screening

PROJEKT

Zakres OOŚ

Raport

Analiza

Decyzja

Zatwierdzenie

Nie zatwierdzenie

Modyfikacja

Follow-Up

• Monitoring

• Zarządzanie
• Audit i ocena

Prowizoryczna

OOŚ

Nie ma potrzeby

OOŚ

Pełna OOŚ

27

nia na Zdrowie planowanych inwestycji. Zgodnie z raportem British Medical Association:
Ocena Oddziaływania na Zdrowie powinna stanowić metodologię służącą identyfikacji, pro-
gnozowaniu i ocenie prawdopodobnych zmian zagrożeń zdrowia (zarówno w kierunku zmian
negatywnych jak i pozytywnych) określonej populacji na skutek realizacji danego przedsię-
wzięcia. W swym idealnym obrazie, Ocena Oddziaływania na Zdrowie powinna zawsze za-
wierać elementy oceny wpływu czynników fizycznych i psychologiczno – społecznych.
Schemat ideowy etapów włączenia ocen oddziaływanie na zdrowie w procedurę ocen od-
działywania na środowisko (zgodnie z koncepcją British Medical Association) przedstawia
Rysunek 2.

Jak to pokazują schematy ideowe (zgodne z koncepcją WHO) Oceny Oddziaływania na Śro-
dowisko oraz miejsca wkomponowania ocen oddziaływania na zdrowie w ten proces, poka-
zane na Rysunkach 1 i 2, podstawowym zagadnieniem jest podjęcie decyzji o stopniu szcze-
gółowości Ocen Oddziaływania na Środowisko oraz szczegółowości rozważań odnośnie spo-
dziewanych skutków zdrowotnych. Etap ten stanowi obszar indywidualnej decyzji eksperta
(grupy ekspertów) zaangażowanych w ocenę konkretnego projektu. Będą, zatem miały miej-
sce sytuacje, w których nie będzie potrzeby przeprowadzania bardzo szczegółowych analiz.

28

Rysunek 2. Schemat uwzględnienia oddziaływania na zdrowie w procesie ocen

oddziaływania na środowisko

Według WHO istnieją cztery podstawowe kryteria, przedstawione poniżej, na bazie których
można oceniać potrzebę dokonywania ocen oddziaływania na zdrowie w ramach ocen od-
działywania inwestycji na środowisko.

Pełna O.O.Ś.

Screening

PRO-

Zakres O.O.Ś.

Analiza

Raport

Decyzja

Follow-Up

 Monitoring

 Zarządzanie
 Audit i ocena

Identyfikacja

problemów

zdrowotnych

Analiza oraz ocena

ryzyka i skutków

zdrowotnych

Zarządzanie

ryzykiem zdro-

wotnym

29

Klasyfikacja kryteriów określających konieczność ocen oddziaływania na zdrowie

w ramach OOŚ (według WHO)

Cztery podstawowe kryteria:

Â

Kryteria oparte na wielkości prognozowanej emisji, skali inwestycji lub na wysokości

kosztów inwestycji;

Â

Kryteria lokalizacyjne – identyfikacja terenów szczególnie wrażliwych, warunki rozprze-

strzeniania się zanieczyszczeń, występowanie wektorów chorób zakaźnych, stan zdrowia
populacji;

Â

Listy określające typy inwestycji, dla których OOŚ jest obowiązkowa lub, dla których nie

jest konieczne wykonywanie OOŚ;

Â

Wstępna środowiskowa ocena potrzeby pełnego uwzględniania czynników zdrowotnych

w ramach OOŚ.

Ocena oddziaływania na zdrowie planowanych przedsięwzięć powinna mieć na celu dostar-
czenie decydentom, inwestorom oraz społeczeństwu naukowo uzasadnionej ekspertyzy odno-
śnie potencjalnego narażenia na szkodliwe dla zdrowia substancje chemiczne oraz inne czyn-
niki: tzn. fizyczne, biologiczne, psychologiczne czy socjalno-społeczne związane z planowa-
nym przedsięwzięciem. W procesie oceny oddziaływania na zdrowie inwestycji można wy-
różnić następujące podstawowe elementy:
1. ocenę potencjalnych skutków zdrowotnych planowanego przedsięwzięcia poprzez wy-

szczególnienie zdrowotnych problemów, które mogą się pojawić w przyszłości lub w
trakcie realizacji inwestycji,

2. identyfikację najbardziej narażonej populacji, dla której podjęcie stosownych działań

prewencyjnych byłoby konieczne w pierwszej kolejności,

3. propozycję rozwiązania problemu środowiskowych zagrożeń zdrowotnych np. poprzez

wskazanie sposobów monitoringu narażenia oraz monitoringu i oceny stanu zdrowia po-
tencjalnie narażonej populacji.

W tym celu, po szczegółowej analizie Oceny Oddziaływania na Środowisko, w przypadku
stwierdzenia, że inwestycja może stanowić zagrożenie zdrowia należy podjąć działania dwo-
jakiego rodzaju.

I. Z zakresu oceny ryzyka zdrowotnego – według standardowego schematu obejmującego:

identyfikację zagrożenia – w oparciu o dane przedstawione w Ocenie Oddziaływania
na Środowisko,

ocenę zależności narażenie – skutek (dawka – odpowiedź); w tym etapie wykorzy-
stuje się dane zgromadzone najczęściej w toku badań toksykologicznych na zwierzę-
tach (na podstawie literatury i istniejących baz danych toksykologicznych),

ocenę narażenia oraz

charakterystykę ryzyka.

30

W ostatnich dwóch etapach wykorzystuje się zazwyczaj matematyczne modele symulacyjne
w celu zorientowanej na skutki zdrowotne oceny ryzyka wynikającego z potencjalnego nara-
żenia na konkretne substancje chemiczne. W wyniku tej procedury otrzymuje się pewną oce-
nę liczbową skutku zdrowotnego, nie zawsze posiadającą prostą interpretację w kategoriach
przewidywanych ilości zachorowań, tym niemniej dość dobrze nadającą się do studiów po-
równawczych i hierarchizacji problemów.

II. Z zakresu zdrowia publicznego i epidemiologii środowiskowej. Przedmiotem oceny są tu
skutki zdrowotne specyficzne dla konkretnej populacji osób potencjalnie narażonych. Podej-
ście to obejmuje wstępną analizę struktury demograficznej oraz wyjściowego stanu zdrowot-
nego (profilu chorobowości) narażonej potencjalnie populacji, identyfikację podpopulacji
najbardziej wrażliwych oraz określenie linii działań monitoringowych i prewencyjnych w
zakresie zdrowia publicznego. W połączeniu z informacjami uzyskanymi w procesie Oceny
Oddziaływania na Środowisko możliwe powinno być określenie potencjalnych skutków
zdrowotnych danego przedsięwzięcia oraz określenie i zapoczątkowanie działań profilaktycz-
no - prewencyjnych na poziomie populacji.

Raport kończący proces oceny oddziaływania na środowisko rozszerzony o ocenę oddziały-
wania na zdrowie powinien zawierać następujące elementy:
1. Aktualny stan miejsca lokalizacji przedsięwzięcia z uwzględnieniem struktury demogra-

ficznej zamieszkującej w pobliżu populacji, sposobu zagospodarowania terenu, warunki
meteorologiczne i hydrogeologiczne terenu.

2. Problemy postrzegane przez populację jako zagrożenie oraz opis wyjściowego stanu

zdrowia potencjalnie narażonej populacji.

3. Potencjalne narażenie środowiskowe wynikające z planowanego przedsięwzięcia,

a w szczególności – szacowaną wielkość emisji szkodliwych substancji na obszarze bez-
pośredniej lokalizacji przedsięwzięcia i ich oddziaływanie na tereny przyległe (zasięg,
wielkość oddziaływania) na poszczególnych etapach jego realizacji. Narażenie powinno
obejmować kompleksowo czynniki chemiczne, fizyczne, biologiczne i inne. Należy tu
wyodrębnić czynniki szkodliwe uznane za wiodący (potencjalny) problem w świetle pla-
nowanej inwestycji.

4. Analizę najbardziej prawdopodobnych dróg narażenia zarówno w środowisku (możliwość

skażenia elementów środowiska: powietrza, wody, gleby, żywności), jak i na poziomie
indywidualnego kontaktu z czynnikami szkodliwymi (droga inhalacyjna, pokarmowa,
kontakt bezpośredni).

5. Ocenę oddziaływania na zdrowie ludzi, na poszczególnych etapach realizacji przedsię-

wzięcia: zarówno na poziomie pracowników, jak i populacji generalnej. Dla potrzeb hie-
rarchizacji problemów zdrowotnych pomocna może się okazać procedura oceny ryzyka
zdrowotnego wynikającego z narażenia na substancje chemiczne.

6. Wnioski z analizy i rekomendacje odnośnie monitoringu środowiskowego oraz działań

profilaktyczno - prewencyjnych (wskazanie na potrzebę profilowanej obserwacji lekar-
skiej, stosowanie prospektywnych badań epidemiologicznych itp.).

W świetle istniejących poglądów, ocena oddziaływania inwestycji na zdrowie ludzi powinna
być procedurą kompleksową obejmującą wiele potencjalnych czynników oddziaływujących
na szeroko pojęty stan zdrowotności narażonej populacji.

W procesie dokonywania oceny oddziaływania inwestycji na zdrowie ludzi (na pewnym eta-
pie oceny) użyteczne może się okazać zastosowanie procedury oceny ryzyka. Procedura ta
dostarcza opartego na systematycznym podejściu narzędzia służącego do charakterystyki ro-

31

dzaju i wielkości ryzyka (tzn. prawdopodobieństwa zaistnienia niekorzystnych skutków
zdrowotnych – wystąpienia nowotworów, efektów toksycznych itp.) związanego z naraże-
niem środowiskowym. Wszystkie przejawy aktywności człowieka niosą ze sobą określone
ryzyko. Ostatecznym celem oceny ryzyka jest dostarczenie najbardziej wiarygodnej naukowo
umotywowanej informacji na temat ryzyka (i jego rodzajów) w taki sposób, aby problemy te
mogły być dyskutowane w jak najszerszym kręgu zainteresowanych stron i aby na tej pod-
stawie mogły być podejmowane optymalne (w danej sytuacji społeczno-ekonomicznej) decy-
zje.

W procesie oceny oddziaływania inwestycji na zdrowie ludzi, etap oceny ryzyka zdrowotnego
związanego z narażeniem środowiskowym jest naturalną konsekwencją etapów poprzednich i
opiera się na uzyskanych w nich wnioskach. Kluczowe w procesie oceny ryzyka są następują-
ce elementy.
1. Rodzaj zagrożenia – determinuje on spektrum potencjalnych skutków zdrowotnych, z

jakimi możemy się spotkać w związku ze środowiskowym narażeniem związanym z roz-
ważaną inwestycją.

2. Wielkość i rodzaj struktury narażonej populacji – czynniki te określają stopień wrażliwo-

ści populacji na potencjalne zagrożenia, a także determinują scenariusz narażenia oraz
wielkość parametrów fizjologicznych, których znajomość jest niezbędnym elementem ilo-
ściowej oceny narażenia (i w konsekwencji oceny ryzyka).

3. Znaczenie ponoszonego ryzyka dodatkowego w ocenie własnej narażonej populacji – tzw.

percepcja społeczna ryzyka.

4. Określenie niepewności prognozy ryzyka – wyrażonej statystycznie w postaci odpowied-

nich funkcji rozkładu prawdopodobieństwa.

Proces oceny ryzyka powinien ułatwić podjęcie klarownych decyzji przez specjalistów koor-
dynujących proces realizacji inwestycji. W pewnych przypadkach wykonywanie oceny ryzy-
ka zdrowotnego może okazać się zbędne np. wówczas, gdy nie ma populacji narażonej.

Poziom ryzyka można określać zarówno jakościowo (podając kategorie wielkości ryzyka „ni-
skie”, „średnie”, „wysokie”), jak również ilościowo (poprzez podanie liczbowej charaktery-
styki ryzyka takiej jak: dodatkowe ryzyko nowotworowe czy też ilorazy zagrożeń HQ). W
praktyce ocena ilościowa może być czasami trudna z uwagi na ograniczoną dostępność od-
powiednich danych toksykologicznych, ich niedostateczną jakość nawet tam gdzie są dostęp-
ne. Wówczas jedynym wyjściem może się okazać wprowadzenie jasno zdefiniowanych kate-
gorii jakościowych. Ocena ryzyka jest ze swej istoty podejściem operującym pojęciem praw-
dopodobieństwa i podkreślenie tego aspektu problemu powinno być jasne w dalszym procesie
podejmowania decyzji w oparciu o ocenę ryzyka. W dyskusji niepewności ocen ryzyka po-
winny być zidentyfikowane źródła niepewności takie jak niepewność wynikająca z niedo-
kładności oszacowań wielkości emisji szkodliwych substancji do środowiska, niepewność
wynikająca z założeń modelowych takich jak scenariusz narażenia (zawsze upraszczający
złożoną rzeczywistość), wiarygodność danych toksykologicznych uzyskiwanych najczęściej z
badań na zwierzętach (konieczność interpolacji międzygatunkowej) oraz niepewność w sferze
decyzyjnej polegająca na braku klarownych schematów postępowania opartych na wynikach
oceny ryzyka (problem jak w praktyce interpretować uzyskane wyniki).

W literaturze światowej podkreśla się kilka kluczowych zasad charakteryzacji ryzyka zdro-
wotnego.

32

1. Wszelkie działania (włączając w to oceny oddziaływania na środowisko i zdrowie) po-

winny w sposób należyty chronić ludzi i środowisko stawiając sobie te dwa cele ponad
wszystkim.

2. Ocena ryzyka powinna być procedurą przejrzystą. Metodologia, przyjęte założenia oraz

wartości wejściowe parametrów powinny być jasno wyspecyfikowane.

3. Wnioski i rekomendacje wynikające z oceny ryzyka powinny być w sposób klarowny

rozdzielone od wniosków i rekomendacji opartych na regulacjach prawnych oraz od decy-
zji natury polityczno – ekonomicznej.

4. Charakterystyka ryzyka (oraz cały proces oceny ryzyka) powinny być prowadzone we-

dług jednolitego formatu, aczkolwiek powinny odzwierciedlać specyfikę rozważanej sy-
tuacji.

5. Ocena ryzyka powinna być prowadzona jako procedura konserwatywna – protekcjoni-

styczna w stosunku do populacji ludzkiej, aby chronić ludzi przed błędami wynikającymi
z niepewności ocen.

Podsumowanie oceny oddziaływania na zdrowie jest bardzo ważnym etapem, w ramach, któ-
rego formułuje się wnioski i rekomendacje (dotyczące oddziaływania inwestycji na zdrowie)
wypływające z analizy Oceny Oddziaływania na Środowisko. Wdrażanie metod oceny ryzyka
zdrowotnego do praktyki ocen oddziaływania na środowisko jest obecnie wielkim wyzwa-
niem dla państw Unii Europejskiej oraz państw akcesyjnych. W Polsce na potrzeby Główne-
go Inspektoratu Sanitarnego opracowany został odpowiedni materiał metodyczny oraz trwają
w IMPiZŚ próby praktycznego zastosowania metod oceny ryzyka w prognozowaniu wpływu
na zdrowie ludności planowanych rozwiązań technicznych odcinków autostrad.

2. Przykład oceny zagrożeń zdrowotnych stwarzanych przez uciążliwe dla środowiska za-

kłady przemysłowe

Zagrożenia zdrowotne stwarzane przez istniejące zakłady przemysłowe stanowią od lat
przedmiot zaniepokojenia opinii publicznej oraz aktywnej działalności naukowo-badawczej.
Wciąż jednak brakuje standardów w zakresie wykonywania ocen tego typu zagrożeń. Kon-
kretną propozycję w tym zakresie stanowi metodologia oceny ryzyka zdrowotnego, wypra-
cowana w USA i stosowana, w różnym zakresie także w krajach Europy Zachodniej. W ra-
mach badawczego programu zamawianego PBZ 10-15 podjęto zadanie wykonania oceny za-
grożeń stwarzanych przez uciążliwe zakłady przemysłowe województwa łódzkiego dla ludzi
zamieszkałych w zasięgu ich oddziaływania. W celu wykonania programu, przyjęta została
koncepcja implementacji amerykańskiego modelu ocen ryzyka zdrowotnego polegającego na
rozważaniu zagrożeń zdrowotnych wynikających z narażenia na substancje toksyczne oraz
dodatkowego ryzyka nowotworowego wynikającego z narażenia na substancje kancerogenne
emitowane do środowiska. Koncepcja ta zakłada zastosowanie modelu probabilistycznego w
celu oszacowania sumarycznego ryzyka zdrowotnego oraz sumarycznego ilorazu zagrożenia
w możliwie najbardziej realistyczny sposób a następnie prezentację przestrzennego rozkładu
ilorazów zagrożeń oraz dodatkowego ryzyka zdrowotnego przy użyciu systemów informacji
przestrzennej (GIS).

W ramach programu PBZ 10 – 15 analizowane były zagrożenia zdrowotne stwarzane przez
46 zakładów przemysłowych województwa łódzkiego uznanych za uciążliwe dla środowiska.
Na podstawie operatów uzyskanych w każdym z zakładów uzyskano informacje o wielkości
emisji substancji szkodliwych do powietrza atmosferycznego, ilości i rodzaju wytwarzanych
odpadów i ścieków. Z punktu widzenia ilościowej oceny ryzyka zdrowotnego, jedyną możli-

33

wą do dalszego wykorzystania informację stanowiła emisja szkodliwych substancji do po-
wietrza atmosferycznego.

Tabela I
Wartości dawek referencyjnych (RfD), współczynników siły kancerogennej (CSF) oraz
współczynników

α i β (uwzględniających strukturę demograficzną i różnice populacyjne w

fizjologicznych czynnikach narażenia) dla substancji emitowanych przez przykładowy zakład
przemysłowy w Łodzi.

Nazwa substancji

RfD

[ mg/kg d]

CSF

[(mg/kg d)

-1

]

α

[m

3

/mg]

β

[m

3

/mg]

NO

2

1.060

0.312

Toluen

0.114

2.890

Octan etylu

0.943

0.350

Alkohol butylowy

0.106

3.120

Metyloetyloketon

0.286

1.15

Kumen

0.110

3.000

Propylobenzen

0.011

31.20

Mn

1.43 10

-5

2.30 10

4

Fe

0.314

1.050

F

0.063

5.240

Al

0.001

330

Cu

0.043

7.690

Ni

0.021

15.80

Cr

3.0 10

-5

42.

1.1 10

4

13.8

Akroleina

5.71 10

-6

5.77 10

4

Cyjanowodór

8.75 10

-4

385

Epichlorhydryna

2.85 10

-4

4.20 10

-3

1150

1.38 10

-3

Fenol

0.629

0.524

Aceton

0.106

3.12

Etylobenzen

0.29

1.14

Glikol etylenowy

2.09

0.158

Kaprolaktam

0.514

0.641

Ksylen

0.2

1.65

Formaldehyd

0.046

0.015

Trójchloroetylen

6. 10

-3

1.98 10

-3

Zastosowana metodyka jest przykładem klasycznej oceny ryzyka zdrowotnego opartej na
modelu amerykańskim – rekomendowanym przez US EPA. W literaturze polskojęzycznej,
metodologia ta była opisana szerzej w artykule (1) oraz w publikacjach (3,8). Oznacza to, że
oddzielnie analizowane były substancje szkodliwe o działaniu rakotwórczym i substancje o
działaniu toksycznym - dla pierwszej grupy wyznaczano jednostkowe ryzyko nowotworowe,
dla drugiej – iloraz zagrożenia, dla którego w ramach projektu przyjęto nazwę „wskaźnika
ryzyka nienowotworowego”.

Wyspecyfikowane w operatach substancje chemiczne emitowane przez dany zakład dają się
podzielić na trzy grupy: substancje, dla których znane są dawki referencyjne (RfD) oraz jed-
nostkowe ryzyko nowotworowe (UCR lub CSF), substancje, dla których znane są tylko obo-

34

wiązujące w kraju najwyższe dopuszczalne stężenia w powietrzu atmosferycznym (NDS)
oraz substancje, dla których żadne z powyższych danych nie są znane. Ostatnia grupa nie była
uwzględniana w ilościowej analizie zagrożeń i ryzyka zdrowotnego.

Współczynniki

α (oraz analogiczny współczynnik β dla ryzyka nowotworowego) opracowane

zostały w celu ułatwienia obliczeń niezbędnych dla graficznej prezentacji izolinii sumarycz-
nego ilorazu narażenia oraz sumarycznego dodatkowego ryzyka nowotworowego.

Iloraz zagrożenia HQ

s

nie ma znaczenia prawdopodobieństwa wystąpienia określonego efektu

niekancerogennego, wskazuje on jedynie ile razy oszacowana wielkość narażenia wyrażona w
postaci dawki pobranej, ważonej strukturą demograficzną narażonej populacji, jest większa
lub mniejsza od wartości dawki referencyjnej (RfD) dla danej substancji. Korzystając z defi-
nicji dawki referencyjnej, możemy stwierdzić, że jeśli wartość HQ

s

jest mniejsza lub równa 1,

to wśród populacji narażonej nie wystąpi zauważalne ryzyko wystąpienia szkodliwych efek-
tów zdrowotnych w ciągu całego okresu życia. Jeśli natomiast wartość HQ

s

jest większa od 1,

wówczas nie można wykluczyć możliwości wystąpienia określonych skutków działania tok-
sycznego (skutków niekancerogennych) wśród narażonej populacji. Zakładając dodatnią ko-
relację między wzrostem narażenia a zwiększeniem częstości lub nasilenia szkodliwych skut-
ków zdrowotnych wynikających z tego narażenia możemy przypuszczać, że większej warto-
ści HQ

s

będzie towarzyszyć większe ryzyko wystąpienia szkodliwych skutków zdrowotnych.

Dalej obliczano sumaryczny iloraz zagrożenia jako:

HQ = HQ

s1

+ HQ

s2

+ ... + HQ

sn

W dalszej części oceny przyjęto strategię, że jeżeli HQ > 1, wówczas należało oszacować
wielkości wkładu poszczególnych substancji do wartości HQ

,

wykonać segregację substancji

pod kątem określonego kierunku działania toksycznego, np. hepatotoksycznego, nefrotok-
sycznego itd. i ponownie ocenić możliwość wystąpienia skutków zdrowotnych dla określo-
nych kierunków działania toksycznego.

Dla substancji o działaniu kancerogennym obliczano wartość dodatkowego, indywidual-
nego ryzyka nowotworowego R

s

, ważonego strukturą populacyjną, dla każdej z tych sub-

stancji według wzoru:

Kolejnym krokiem było obliczenie sumarycznego dodatkowego ryzyka nowotworowego wa-
żonego strukturą populacyjną

R = R

s1

+ R

s2

+ ... + R

sn

W celu uwzględnienia zmienności międzyosobniczej fizjologicznych czynników narażenia
oraz zmienności przestrzennej stężeń szkodliwych substancji w powietrzu atmosferycznym,
zastosowano metodę probabilistyczną wykorzystując symulacje Monte Carlo. Dla wygenero-
wania rozkładu ilorazów zagrożenia oraz ryzyka metodą Monte Carlo, wykonywano 10 000
prób na każdą symulację. Fizjologiczne czynniki narażenia dla poszczególnych subpopulacji
odzwierciedlających strukturę demograficzną województwa łódzkiego modelowano przy po-
mocy odpowiednich funkcji rozkładu prawdopodobieństwa.

Wyniki oceny sumarycznego ilorazu zagrożenia HQ dla przykładowego zakładu przed-
stawia Rys.3.

35

Rysunek 3
Rozkład sumarycznego ilorazu zagrożenia dla przykładowego zakładu otrzymany metodą
symulacji Monte Carlo.

Wyniki oceny dodatkowego ryzyka nowotworowego wynikającego z inhalacyjnego narażenia
na formaldehyd, trójchloroetylen, chrom i epichlorhydrynę przedstawia rysunek Rys.4.

Rysunek. 4
Rozkład sumarycznego dodatkowego ryzyka nowotworowego dla przykładowego zakładu
otrzymany metodą symulacji Monte Carlo

Dla zwiększenia stopnia szczegółowości informacji o przestrzennym rozkładzie ryzyka i za-
grożeń związanych z narażeniem na substancje o działaniu toksycznym, opisana w niniejszej
pracy ilościowa analiza ryzyka metodą symulacji Monte Carlo była poszerzona o graficzną
prezentację izolinii sumarycznego ilorazu zagrożenia oraz sumarycznego dodatkowego ryzy-

,000

,012

,025

,037

,050

2,31E-3

1,42E-2

2,62E-2

3,81E-2

5,00E-2

P

ra

w

do

po

do

bi

eń

st

w

o

HQ

,000

,013

,026

,040

,053

7,12E-8

5,53E-7

1,03E-6

1,51E-6

2,00E-6

P

ra

w

do

po

do

bi

eń

st

w

o

∑R

i

36

ka nowotworowego. W tym celu zostały wprowadzone współczynniki

α i β - wartości stężeń

w węzłach siatki pomnożone przez te współczynniki dawały w rezultacie wartości ilorazów
zagrożeń i dodatkowego ryzyka, z których po zsumowaniu otrzymywano odpowiednie
wskaźniki sumaryczne w węzłach siatki. Następnie wartości w węzłach były interpolowane
do izolinii HQ i R. Wynik graficznej prezentacji wyników przy użyciu systemu informacji
przestrzennej przedstawiają rysunki Rys.5-6.

Rysunek 5
Mapa izolinii ilorazu zagrożenia dla przykładowego zakładu.

Rysunek 6
Mapa izolinii ryzyka nowotworowego dla przykładowego zakładu.

37

38

39

Podsumowując: w ramach programu zamawianego PBZ 10-15 pt. ”Ocena zagrożeń stwarza-
nych przez uciążliwe zakłady przemysłowe województwa łódzkiego dla ludzi zamieszkałych
w zasięgu ich oddziaływania” zaproponowana została metoda adaptacji procedur oceny ryzy-
ka zdrowotnego (w modelu amerykańskim). Oryginalne aspekty tej propozycji obejmują:

1. uwzględnienie struktury demograficznej realnej populacji (jako wyznacznika zróżnicowa-

nia odpowiedzi biologicznej na poziomie fizjologicznych czynników narażenia) poprzez
wprowadzenie koncepcji narażenia ważonego strukturą demograficzną

2. uwzględnienie zmienności przestrzennej pola stężeń zanieczyszczeń powietrza oraz

zmienności międzyosobniczej w fizjologicznych czynnikach narażenia w ramach po-
szczególnych subpopulacji przez zastosowanie procedury symulacji Monte Carlo w pro-
babilistycznym podejściu do oceny ryzyka zdrowotnego

3. wprowadzenie współczynników

α i β zawierających w sobie procedurę liczenia średniej

ważonej strukturą demograficzną, na podstawie których można konstruować izolinie ilo-
razów zagrożeń oraz dodatkowego ryzyka nowotworowego

4. dwustopniową koncepcję oceny zagrożeń zdrowotnych stwarzanych przez zakłady prze-

mysłowe, obejmującą: probabilistyczną charakteryzację zagrożeń zdrowotnych w zasięgu
oddziaływania zakładu oraz ilustrację rozkładu przestrzennego owych zagrożeń zdrowot-
nych.

40