U

RSZULA

E.

G

OŁĘBIOWSKA

Politechnika Koszalińska

TEORETYCZNE ASPEKTY WYCZERPYWANIA

NATURALNYCH SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH

Słowa kluczowe: zasoby naturalne, nieodnawialne zasoby naturalne, paradyg-

mat Malthusa, paradygmat Ricardo, statyczna i dynamiczna
teoria wyczerpywania zasobów, sprawiedliwość międzypo-
koleniowa, opłata eksploatacyjna

Key words: natural resources, non-renewable natural resources, Malthus’s

paradigm, Ricardo’s paradigm, static and dynamic theory of the
depletion of resources, inter-generation justice, service charge

Wstęp

Wzrost gospodarczy gwarantujący coraz wyższy poziom dobrobytu może

być realizowany tylko w warunkach zrównoważonego rozwoju, który ściśle
wiąże się ze sprawiedliwością międzygeneracyjną. Oznacza to, że obecne poko-
lenie nie może doprowadzić do sytuacji, w której nasi potomni będą pozbawieni
możliwości generowania wzrostu gospodarczego ze względu na brak surowców
naturalnych.

Problem wyczerpywania zasobów naturalnych sygnalizowany był już w sta-

rożytności (Platon), ale dopiero w latach siedemdziesiątych XX wieku zintensy-
fikowano jego analizy. Powstała ekonomiczna teoria zasobów naturalnych,
zajmująca się badaniem optymalnego rozłożenia w czasie pozyskiwania odna-
wialnych zasobów naturalnych i wyczerpywania zasobów nieodnawialnych,
z uwzględnieniem potrzeby ich zachowania dla przyszłych pokoleń, a także
tempa ich eksploatowania.

Specyfika i klasyfikacja zasobów naturalnych

Zaspokojenie potrzeb ludzi (dobrobyt) jest celem działań gospodarczych.

Poziom dobrobytu zależy nie tylko od produkcji. Mają również na niego wpływ
dobra występujące w przyrodzie, w tym także takie, które są dostępne w niewy-

12

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

starczającej ilości. Roefie Hueting pisze: „czynniki kształtujące poziom dobro-
bytu obejmują również zatrudnienie, podział dochodu, warunki pracy, czas
wolny oraz wykorzystanie ograniczonych zasobów środowiska fizycznego nie
wytworzonych przez człowieka, tj. funkcji środowiska naturalnego”

1

. Inaczej

mówiąc, oprócz zasobów ludzkich, kapitałowych, ziemi, człowiek wykorzystuje
zasoby naturalne, którymi są „użyteczne dla człowieka naturalne składniki i siły
przyrody, wykorzystywane w charakterze środków pracy, źródeł energii, su-
rowców i materiałów lub bezpośrednio w formie przedmiotów konsumpcji”

2

.

Twierdzi się wręcz, że struktura, wielkość i jakość zasobów naturalnych oraz

ich dostępność decydują o możliwościach rozwoju społeczno-gospodarczego

3

,

który jest warunkiem podnoszenia poziomu życia ludzi.

Pojęcie to ma długą historię i sięga do koncepcji stanu zrównoważonego

(stanu wzrostu równomiernego) opracowanej przez dziewiętnastowiecznych
ekonomistów. Pojęcie to oznacza stan dynamicznej równowagi pomiędzy pro-
dukcją a zasobami naturalnymi. John Stuart Mill stwierdził (1876), że dla dobra
przyszłych pokoleń ludzie zadowolą się osiągniętą równowagą na długo przed-
tem, zanim zostaną do tego zmuszeni

4

. Oznacza to, że analizowane są warunki,

w których możliwe będzie przekazanie przyszłym pokoleniom możliwości wy-
korzystania nienaruszonych zasobów fizycznego środowiska nie wytworzonych
przez człowieka. W rozwoju tej myśli zasada preferencji równowagi międzypo-
koleniowej zawsze stanowiła kluczowy element. Zasada ta oznacza stan dyna-
micznej równowagi względem dostępnych zasobów naturalnych, w jakim jest to
istotne dla przyszłych pokoleń

5

.

Pierwsza naukowa definicja zasobów naturalnych została sformułowana

przez G. Pichota w 1910 r. Uznał on, że zasoby naturalne to pięć rodzajów su-
rowców niezbędnych do funkcjonowania cywilizacji ludzkiej: drzewo, woda,
węgiel, żelazo i produkty rolnicze

6

.

1

R. Hueting, Environmentally sustainable national income and other ways to im-

prove information about growth, “Problems of sustainable development” 2001, vol. 6,
no 1, s. 31–46.

2

J. Czekaj, S. Owsiak, Finansowy mechanizm alokacji zasobów w gospodarce ryn-

kowej, PWN, Warszawa 1992, s. 46–47.

3

A. Hołuj, Teoretyczne podstawy ochrony środowiska naturalnego w Polsce, Zeszy-

ty naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni 2006, nr 4, s. 31.

4

R. Hueting, Environmentally sustainable…, op.cit., s. 32.

5

H. Daly, Toward a steady state economy, Freeman, San Francisco 1973.

6

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy gospodarowania zasobami naturalnymi, [w:]

Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, pod red. B. Fiedora, Wydawnic-
two C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 121.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

13

__________________________________________________________

Współczesną, znacznie rozszerzoną definicję przytacza Z. Jakubczyk i brzmi

ona: „pod pojęciem zasobów naturalnych rozumie się bogactwa naturalne (mi-
nerały, woda, powietrze, flora czy fauna), siły przyrody oraz walory środowiska
decydujące o jakości życia człowieka (przestrzeń geograficzna, piękno krajo-
brazu, mikroklimat itp.)”

7

.

Klasyfikacja zasobów naturalnych jest bardzo rozbudowana ze względu na

ich specyfikę i cechy. Na przykład T. Podskarbko i Z. Jakubczyk prezentują
klasyfikację (rys. 1) opartą na kilku kryteriach: charakter procesów, miejsce
występowania, ruchliwość, dostępność i opłacalność użytkowania, stopień roz-
poznania, odnawialność, cykl reprodukcji oraz obfitość zasobów w stosunku do
potrzeb.

Zasoby przyrody towarzyszą ludzkości od zawsze. Ze względu na stopień

i zakres ich wykorzystywania A. Toffler dzieli dzieje ludzkości na trzy okresy
i pisze o tzw. „pierwszej fali” – rolniczej, która rozpoczęła się około 8000 r.
p.n.e. i trwała aż do XVIII wieku. W tym czasie ludzkość wykorzystywała do-
stępne surowce (drewno, wodę itp.) jako źródła energii. „Druga fala”

– prze-

mysłowa, w której rozpoczęto eksploatację i wykorzystywanie na szeroką skalę
surowców nieodnawialnych, spowodowała przyspieszenie rozwoju i stały
wzrost popytu na te zasoby. Według cytowanego autora, konsekwencją będzie
„trzecia fala” – poprzemysłowa, w której między innymi jej cechami wzrośnie
znaczenie jakości środowiska

8

.

Problem wyczerpywania surowców nieodnawialnych pojawił się w latach

siedemdziesiątych XX wieku, które cechowały się kryzysem energetycznym
i ekologicznym. Ludzkości uzmysłowiono, że stosunkowo szybko mogą wy-
czerpać się zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego, a w miarę wyczerpywania
się zasobów ich cena będzie rosła. Spowodowane to będzie trudnościami w wy-
dobyciu surowców ze złóż coraz trudniej dostępnych oraz małą ich ilością.

Ponadto zwrócono uwagę na to, że obecny wysoki wzrost gospodarczy może

być realizowany kosztem przyszłych pokoleń

9

, które będą musiały ograniczać

konsumpcję pewnych dóbr z powodu nadmiernej eksploatacji nieodnawialnych
zasobów

10

.

7

Tamże.

8

A. Toffler, Trzecia fala, PIW, Warszawa 1986.

9

W raporcie Nasza wspólna przyszłość podkreślono kwestię równości międzypoko-

leniowej. G.H. Brundtland (Word Commission on Environment and Development), Our
Common Future, Oxford University Press, Oxford 1987.

10

M. Woźniak, Wyznaczniki prowzrostowej strategii ograniczającej nierówności

społeczne wynikające z teorii wzrostu, www.univ.rzeszow.pl/ekonomia/zeszyty/Zeszyt
4/06wozniak.pdf z 17.05.2011.

14

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

Rysunek 1. Klasyfikacja zasobów naturalnych

Ź

ródło: T. Podskarbko, Środowisko przyrodnicze w teorii ekonomii,www.tposkrobko.pl/

student/files/ekonomia_a_srodowisko%5B1%5D.pdf

Charakter procesów

Abiotyczne

Biotyczne

Miejsce występowania

atmosfera

hydrosfera

biosfera

litosfera

kosmos

Ruchliwość

stabilne

Dostępność i opłacalność użytkowania

Obfitość zasobów w stosunku do potrzeb

Stopień rozpoznania

Odnawialność

Cykl reprodukcji

rezerwa bieżąca

rezerwa potencjalna

zapas surowcowy

zidenty

-

fikowane

wymie-

rzone

rozpo-

znane

nie odkryte

hipote-

tyczne

spekula-

tywne

nieodnawialne

-

geologiczny

- sekularny
- wielo- lub kilkuletni
- roczny
- sezonowy
- krótkookresowy

nie podlegające

recyklingowi

wolne

ograniczone

odnawialne

pedosfera

podlegające

recyklingowi

labilne

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

15

__________________________________________________________

Wystarczalność surowców rozumiana jest jako wystarczalność zasobów złóż,

z których są pozyskiwane. Jest to dzisiaj pewne uproszczenie, gdyż w coraz
większej skali surowce pozyskuje się w drodze recyklingu

11

.

Poza skutkami ekonomicznymi, wyczerpywanie zasobów nieodnawialnych

(w tym surowców mineralnych) wykorzystywanych w działalności człowieka stwa-
rza presję na środowisko

12

. Wprowadzono więc oszczędności w zużyciu surowców.

Zaczęto również szukać tak zwanych alternatywnych źródeł energii, aby uniezależ-
nić się od zasobów nieodnawialnych i poczynić dalsze ich oszczędności.

W przypadku obecnie eksploatowanych zasobów nieodnawialnych, takich

jak ropa naftowa, które powstają w wyniku długotrwałych procesów geologicz-
nych, stopień regeneracji jest bliski zeru, a więc regeneracja polega na opraco-
waniu zamienników. Perspektywy w tym obszarze są obiecujące, a w kontek-
ś

cie ekonomicznym nie ma pomiędzy nimi istotnej różnicy

13

. Ramy czasowe

dla opracowania zamienników dla nieodnawialnych zasobów to jedno z zagad-
nień, którymi zajęli się Hueting i De Boer

14

.

Jak już wspomniano, problem wystarczalności surowców towarzyszy czło-

wiekowi od zawsze i wyraźnie wzrasta wraz ze zwiększaniem skali ich eksplo-
atacji. Według profesora ekonomii na Uniwersytecie w Lulea (Szwecja) – Ma-
riana Radetzkiego, obawa, iż pewnego dnia dojdzie do wyczerpania zasobów
naturalnych, jest tak stara jak ogromna skala ich eksploatacji

15

. A ta skala jest

rzeczywiście ogromna. W XX wieku światowa produkcja przemysłowa wzro-
sła kilkanaście razy, a po drugiej wojnie światowej zużycie surowców przekro-
czyło stan równy ich wykorzystaniu w dotychczasowej historii ludzkości

16

.

Dostęp do zasobów naturalnych trzeba wiązać wiązać z własnością tych

zasobów. Według D.W. Bromleya, właścicieli zasobów naturalnych można po-
dzielić na następujące grupy

17

:

11

J. Kicki, Czy nam wystarczy surowców?, www.teberia.pl/ index_txt. php?id=9513

z 28.09.2009 r.

12

H. Folmer, L. Gabel, H. Opschoor, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych,

Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 1996, s. 119–121.

13

L.R. Brown, C. Flayin, H. French, State of the World 1998, W.W. Norton, New

York 1998 i L. Reijnders, Environmentally improved production processes and pro-
ducts, Kluwer Scientific Publishers, Dordtrecht 1996.

14

R. Hueting, B. De Boer, Environmental valuation and sustainable national income

according, [w:] Economic growth and valuation of the environment: a debate, eds. Van
Ieland E.C. et al., Edward Elgar, London 2001, s. 17–77.

15

J. Kicki, Czy nam wystarczy…, op.cit.

16

Tamże.

17

D.W. Bromley, The commons, common property, and environmental policy, “En-

vironmental and resource economics” 1992, no. 2, pp. 1–17.

16

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

1) własność państwowa o limitowanym przez państwo dostępie (lasy państwo-

we, parki narodowe, kopaliny),

2) własność prywatna (lasy prywatne, pola),
3) własność wspólna (grupa właścicieli),
4) otwartego dostępu (zasoby oceanu otwartego, kosmosu).

Poszczególne państwa mają odrębne uregulowania w tym zakresie, co powo-

duje znaczne różnice w stosunkach właścicielskich zasobów naturalnych.

Problematyka zasobów naturalnych w pierwszych teoriach ekonomii

Ekonomiczna teoria wykorzystania zasobów naturalnych zajmuje się przede

wszystkim badaniem optymalnego rozłożenia w czasie procesów pozyskiwania
odnawialnych bądź wyczerpywanych zasobów naturalnych, z uwzględnieniem
potrzeby ich zachowania dla przyszłych pokoleń, a także tempa ich eksploato-
wania. W ramach tej teorii zdefiniowano i sformalizowano kryteria optymalno-
ś

ci procesu wykorzystania zasobów naturalnych we wzroście gospodarczym

oraz przebiegu cen tych zasobów w czasie. Innymi słowy, ekonomiczna teoria
wykorzystania zasobów naturalnych formułuje warunki eksploatacji zasobów
odnawialnych i nieodnawialnych

18

oraz podejmuje analizę następujących pro-

blemów

19

:

1) wyczerpywanie podstawowych surowców i konieczność zachowania ich dla

przyszłych pokoleń,

2) postępująca degradacja środowiska,
3) globalizacja i internacjonalizacja problemów i zjawisk ekologicznych.

Zanim jednak doszło do jej sformułowania, problematyka wystarczalności

zasobów naturalnych sygnalizowana była od bardzo dawna.

Już Platon w V wieku p.n.e. wyrażał obawy o wystarczalność zasobów natu-

ralnych, które mają charakter nieodnawialny. Napisał: „Wszystko, co zostało
z bogatych niegdyś krain, przypomina szkielet chorego człowieka: zniknęły
ż

yzne i bogate grunty odsłaniając nagie kości ziemi. Wiele dzisiejszych gór by-

ło ornymi wzgórzami, na miejscu bagien rozcierały się zaś żyzne równiny. Pa-
górki, które żywią dziś jedynie pszczoły, porośnięte były lasami, niczym nie-
kończące się pastwiska. Wszystko to korzystało z dobrodziejstw deszczu, teraz
zaś woda opuszcza nagi grunt i bezużytecznie spływa do morza”

20

. Jerzy Kicki

18

W. Lenart, Aktualne problemy zarządzania środowiskiem w Polsce w warunkach

przystąpienia do Unii Europejskiej, www.ekoedu.uw.edu.pl/download/wyklady/ WLe-
nart.doc z 10.05.2011 r.

19

St. Czaja, A. Becla, Ekologiczne podstawy procesów gospodarowania, WAE,

Wrocław 2002.

20

J. Kicki, Czy nam…, op.cit.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

17

__________________________________________________________

cytuje dalej Cypriana, biskupa Kartaginy, który w III wieku naszej ery stwier-
dził, że: „Świat zestarzał się i stracił swój dotychczasowy wigor. Zima już nie
daje na tyle deszczu, by wykarmić nasiona, a lato nie dostarcza na tyle słońca,
by dojrzało zboże. Góry są spustoszone i dają mniej marmuru, kopalnie są wy-
czerpane i dają mniej srebra i złota”.

Pierwsza w dziejach teoria ekonomiczna (1750–1780) – fizjokratyzm

21

, które-

go podstawowe prawo mówi o dominacji praw przyrody, niezależnych od woli
ludzkiej, nad zasadami ekonomii. Trzeba je poznać, aby skutecznie prowadzić
działalność gospodarczą. F. Quesnay wyszedł z założenia, że „rolnik uprawiając
ziemię – dzięki jej żyzności – osiąga każdego roku dochód, który przekracza nie
tylko jego koszty utrzymania, ale także koszty niezbędnej naprawy budynków
i narzędzi oraz przygotowania ziarna siewnego i otrzymuje produkt czysty (do-
chód netto)”

22

.

SYSTEM

Tworzenie produktu

EKONOMICZNY

Rysunek 2. System ekonomiczny i jego otoczenie według fizjokratów

Ź

ródło: R. Bartkowiak, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2008, s. 32.

Fizjokraci uważali, że zamożność społeczeństwa zależy od naturalnej pro-

duktywności ziemi (rys. 2), którą ludzie mogą wykorzystać, lecz nie mogą

21

Fizjokratyzm oznacza panowanie nad przyrodą.

22

W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 1998, s. 132 za:

F. Quesnay, Pisma wybrane, Wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1928, s. 122–123.

ZIEMIA

Nadwyżkotwórczy

czynnik wytwórczy

(rzeczowy)

PRACA

Dochodowy czynnik

wytwórczy

(ludzki)

Impuls wprawiający w ruch

NATURALNA PRODUKTYWNOŚĆ

ZIEMI

(czynnik przyrodniczy)

18

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

zmienić. Zatem fizjokratyzm zaliczyć można do „teorii eksponujących determi-
nizm przyrodniczy czy też geograficzny, przynajmniej w pewnym stopniu”

23

.

Teoria czystego zysku pochodzącego z przyrody zakłada, że natura generuje

pewną wartość w postaci żyzności ziemi, za którą nie trzeba nic płacić. Było to
pierwsze zasygnalizowanie problemu wartości zasobów naturalnych

24

.

Problematyka wyczerpywania zasobów zaczęła w większym stopniu pochła-

niać uwagę ekonomistów z nastaniem ery przemysłowej. Postęp techniczny
i technologiczny, a co za tym idzie wzrost skali produkcji przemysłowej, a więc
i wzrost ilości wykorzystywanych surowców i materiałów, przełożyły się na
obawy o ich ilość i możliwość dalszego wykorzystywania.

Adam Smith, rzeczywisty twórca ekonomii klasycznej na początku XIX w.,

twierdził, że środowisko stanowi naturalną barierę wzrostu gospodarczego, któ-
rego warunkiem jest akumulacja kapitału. Ilościowe powiększanie tego kapitału
ma jednak określone granice i może trwać jedynie tak długo, aż dany kraj osią-
gnie pewien maksymalny poziom bogactwa (dobrobytu) społecznego, zależny
od ilości dostępnych zasobów naturalnych (koncepcja szczupłości zasobów), ja-
kości gleby, charakteru klimatu, a także stopnia jego rozwoju cywilizacyjnego

25

.

Statyczna i dynamiczna teoria wykorzystywania zasobów naturalnych

Najistotniejszą rolę w stworzeniu współczesnej teorii zasobów odegrali

Thomas Malthus, David Ricardo

26

i John Stuart Mill. Dwaj ostatni podjęli

pierwsze próby określenia rzadkości i klasyfikacji zasobów naturalnych

27

.

W wieku XVIII – Malthus

28

(1798), a później w XIX – Ricardo

29

(1817)

sformułowali swoje stanowiska w tej kwestii. Podane przez nich poglądy zosta-
ły przyjęte później jako paradygmaty

30

. Paradygmat Malthusa, stanowiący pod-

23

R. Bartkowiak, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2008, s. 32.

24

T. Podskarbko, Środowisko przyrodnicze w teorii ekonomii, www.tposkrobko.pl/

student/files/ekonomia_a_srodowisko%5B1%5D.pdf 27.05.2011 r.

25

H. Rechul, Zasoby naturalne – jak bliska jest bariera dostępności?, „Wokół Ener-

getyki” 2004, nr 4.

26

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 127.

27

A. Hołuj, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 30.

28

T. Malthus, Prawo ludności, Wydawnictwo Gebethner i Wolff, Warszawa 1925.

Teoria Malthusa opierała się na założeniu, że każdy przyrost ludności wymaga wzrostu
intensywności upraw, co pociąga za sobą zmniejszający się przychód na głowę ludności.

29

D. Ricardo, Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, PWN, Warszawa 1957.

Teoria Ricardo (inaczej niż Malthusa) ujmowała zmniejszający się przychód jako zjawi-
sko uniwersalne, w którym znajduje wyraz obniżenie jakości ziemi, w miarę jak kolejne
(coraz gorsze) jej działki są włączone do uprawy.

30

Paradygmaty – czyli zespoły przekonań, poglądów, które funkcjonują do czasu,

gdy wskutek uporczywej niemożności rozwiązania na ich gruncie jakichś problemów

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

19

__________________________________________________________

stawę statycznej teorii zasobów, mówi, iż zawsze istnieje absolutna granica
zasobów

31

, poza którą przestają one być dostępne

32

.

Natomiast paradygmat Ri-

cardo zakłada, że w miarę rozwoju ludzkość wykorzystuje zasoby coraz gorszej
jakości (mniej wartościowe)

33

. Problematyka ta znalazła się w fundamentalnym

dla ekonomii dziele Ricarda Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania

34

.

Z jego punktu widzenia baza zasobów może się zwiększać, zawsze bowiem bę-
dzie więcej zasobów mniej atrakcyjnych (choć droższych w zagospodarowaniu
i wykorzystaniu). Paradygmat Ricardo jest podstawą dynamicznej teorii zaso-
bów naturalnych, zakładającej ciągłe powiększanie bazy zasobowej przez
przypisanie określonemu elementowi zasobów naturalnych środowiska nowych
możliwości wykorzystania jego właściwości do zaspokajania potrzeb człowie-
ka

35

, opierając się na osiągnięciach postępu technicznego i rozwoju wiedzy

ludzkiej. Dobrze oddaje to Radetzki pisząc, iż historia nie zanotowała wyczer-
pania jakiegoś surowca. Przytacza wypowiedź byłego szefa OPEC, długoletnie-
go ministra ds. ropy Arabii Saudyjskiej, Szejka Zaki Yamaniego, który powie-
dział, że „era kamienia łupanego nie skończyła się z powodu wyczerpania się

zostają odrzucone i zastąpione innymi, zwykle niewspółmiernymi. Jest to klasyczny
przykład procesu jakościowych zmian w nauce, który odbywa się w sposób ciągły przez
powstawanie, rozwijanie, obalanie starych i kreowanie nowych paradygmatów.

31

Według Malthusa zwiększająca się liczba ludności, przy stałej lub ograniczonej

podaży ziemi, powoduje spadek wydajności pracy w rolnictwie. W tej sytuacji produk-
cja rolna nie byłaby w stanie nadążyć za wzrostem liczby ludności, a podaż żywności
obniżałaby się, dopóki spadek ludności, spowodowany głodem, osiągnąłby poziom,
przy którym możliwe by było zapewnienie odpowiedniej ilości pożywienia. W ten spo-
sób naturalna regulacja liczby ludności odbywałaby się w sposób skokowy i z towarzy-
szeniem gwałtownych zjawisk społecznych (głód, choroby, wojny o zasoby). Pisał:
„Epidemie, zarazy i pomory (...) przyniosą tysiące i dziesiątki tysięcy ofiar. Jeśli to nie
przyniesie skutku, gigantyczna nieunikniona plaga głodu (...) jednym potężnym uderze-
niem wyrówna poziom ludności z poziomem żywności”: T. Malthus, An essay on the
principle of population, Oxford 1798). www.econlib.org/library/Malthus/malPop3.
html#VII.20.

32

Należy jednak zaznaczyć, że Malthus nie odniósł się bezpośrednio do zasobów

złóż. To raczej w późniejszym okresie jego poglądy dotyczące ograniczonych zasobów
ziemi uprawnej w świetle rosnącej liczby ludzkości były przenoszone na grunt gospo-
darki surowcami mineralnymi. Odmiennie niż Ricardo, który odniósł swoje poglądy
również do działalności górniczej.

33

Koncepcja renty gruntowej.

34

Będącym kontynuacją dzieła Adama Smitha Badania nad przyczynami i naturą

bogactwa narodów.

35

J. Dembowski, Zarys ogólnej teorii zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1989,

s. 32.

20

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

zasobów kamienia i tak samo era ropy naftowej nie skończy się z powodu wy-
czerpania jej zasobów”

36

.

Oba paradygmaty (Malthusa i Ricardo) spotykały się i spotykają z krytyką

wielu ekonomistów z dwóch istotnych powodów: nie uwzględniają postępu
technicznego i możliwości substytucji surowców.

John Stuart Mill przeanalizował i ocenił poglądy Malthusa i Ricardo

37

i nadał

im nowy wymiar, rozszerzając pojęcie ograniczoności zasobów i jej skutków na
powierzchnię obszarów zamieszkałych oraz na jakość życia

38

.

Thomas Malthus

David Ricardo

John Stuart Mill

1. Istnieje absolutna grani-

ca zasobów, poza którą
przestają być one do-
stępne.

1. Zasoby naturalne są nieogra-

niczone co do ilości, ale są
zasoby „lepsze i gorsze” eko-
nomicznie.

2. W miarę rozwoju trzeba

sięgać po coraz uboższe za-
soby, co podnosi koszty
wzrostu gospodarczego i przez
to wyznacza jego granice –
ta granica jest blisko i jest
rzeczywistym ograniczeniem
przyrostu.

1. Nie istnieje dająca się przewidzieć

granica dostępności ziemi.

2. Technika i czynniki instytucjonalne

(postęp cywilizacyjny) są w stanie
zawiesić lub oddalić prawo zmniej-
szających się dochodów.

3. Ograniczona jest przede wszystkim

ilość ziem urodzajnych, najlepiej
nadających się do uprawy. Ograni-
czoność rozumianą jako granice
globu ziemskiego uważa za bardzo
odległą, ale w jej wyniku zwiększa
się koszt pracy i kapitału na jed-
nostkę produkcji.

Schemat 1. Poglądy T. Malthusa, D. Ricardo i J. St. Milla dotyczące problematyki

wyczerpywania zasobów naturalnych

Ź

ródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Malthus, Prawo ludności, Wydawnictwo

Gebethner i Wolff, Warszawa 1925; D. Ricardo, Zasady ekonomii politycznej
i opodatkowania, PWN, Warszawa 1957; J. St. Mill, Zasady ekonomii politycz-
nej (tom I i II), PWN, Warszawa 1965–1966.

Mill nie przyjął poglądu Malthusa o możliwym i przewidywalnym wyczer-

paniu powierzchni ziemi nadającej się do uprawy, gdyż nigdzie (w żadnym kra-
ju) tej granicy nie osiągnięto

39

. Natomiast uznał i wzbogacił koncepcję Ricarda

o szczupłości zasobów naturalnych, twierdząc, że rozwój cywilizacyjny (postęp
techniczny, technologiczny, wykorzystywanie substytutów itp.) może istotnie

36

www.teberia.pl/index.txt.php?id=9513 (12.07.2011)

37

J. St. Mill, Zasady ekonomii politycznej (tom I i II), PWN, Warszawa 1965–1966.

38

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 127 oraz H. Rechul, Zasoby na-

turalne…, op.cit.

39

Tamże oraz A. Woś, Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych, PWN, War-

szawa 1995, s. 44.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

21

__________________________________________________________

oddalić w czasie moment wyczerpania się zasobów i w ten sposób skutecznie
rozwiązać problem zmniejszających się przychodów.

W wyniku szczupłości zasobów następuje ograniczenie wzrostu produkcji,

a to zwiększa koszty pracy i kapitału na jednostkę produkcji

40

. Mill uznał to za

powszechne prawo produkcji rolnej, ale ma ono charakter uniwersalny (działa
nie tylko w rolnictwie) i może być ograniczane jego działanie. Ta koncepcja jest
ważna do tej pory i od niej wywodzą się, w warstwie ogólnej, współczesne teorie.

Rysunek 3. Granica zasobów w czasie

Ź

ródło: J. Dembowski, Zarys ogólnej teorii zasobów naturalnych, PWN, Warszawa

1989, s. 85.

Zasadne jest stwierdzenie, że światu nie grozi brak zasobów w sensie fizycz-

nym, problem bowiem będzie się sprowadzać do rosnących kosztów pozyskania
zasobów

41

. W ujęciu M. Burnetta i Ch. Morse’a paradygmat Ricardo oznacza,

ż

e społeczeństwo umie i chce zużywać zasoby w kolejności ich zmniejszającej

się jakości ekonomicznej, co prowadzi do zwiększenia się kosztu jednostki pro-
dukcji

42

, chociażby ze względu na koszty poszukiwania i użytkowania jeszcze

nieznanych i trudniejszych do eksploatacji zasobów.

40

W rozumieniu Ricardo.

41

J. Dembowski, Zarys ogólnej…, op.cit., s. 85.

42

J. Barnett, Ch. Morse, Ekonomika zasobów naturalnych, KIW, Warszawa 1968.

Czas

Wiedza

Okres

przemysłowy

Okres

poprzemysłowy

Zasoby

Granica zasobów

Granica zasobów

Granica zasobów

Okres

przedprzemysłowy

22

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

W związku z tym J. Dembowski zaproponował, by granice zasobów przed-

stawić w postaci krzywej logistycznej (rys. 3).

Zbigniew Jakubczyk zwraca uwagę na istotny problem „szybkości, z jaką

przesuwają się dwie zmienne: granica zasobów i zużycie aktualnie dostępnych
zasobów. Zwolennicy teorii nie mogą bowiem zagwarantować, że tempo zuży-
cia będzie wolniejsze od tempa odkrywania nowych zasobów, a to stanowi sła-
bość tej koncepcji”

43

. Dalej Jakubczyk pisze o rosnącym znaczeniu recyklingu,

który stanowi „pewien wyznacznik przyszłości”

44

.

Statyczna teoria zasobów stała się fundamentem dla licznych neomultuzjań-

skich ruchów politycznych w XIX i XX wieku. V. Packard, w 1960 roku, opu-
blikował książkę The Waste Makers

45

, w której pisał: „Jeśli idzie o ropę, Stany

Zjednoczone wyraźnie zbliżają się do wyczerpania zasobów. Przy dzisiejszym
tempie zużycia – nie mówiąc o jutrzejszym – Stany mają sprawdzone rezerwy
ropy wystarczające, by zaspokoić zapotrzebowanie kraju przez najbliższe trzy-
naście lat”

46

.

Również Paul R. Ehrlich stworzył prognozy na podstawie założeń zbliżo-

nych do teorii Malthusa. Według jego przewidywań w latach osiemdziesiątych
XX wieku miało dojść do ogólnoświatowej katastrofy demograficznej połączo-
nej z klęską głodu. Ehrlich proponował wprowadzenie szerokiej kontroli uro-
dzeń, rozważając różne możliwości (nawet przymusowej sterylizacji) oraz
w szczególności ograniczenie przyrostu naturalnego za pomocą odpowiednich
instrumentów fiskalnych

47

.

Neoklasyczna ekonomia zasobów naturalnych

Zagadnienie ograniczoności zasobów naturalnych pojawiło się w XIX wie-

ku

48

, ale neoklasyczna ekonomia środowiska i zasobów powstała dopiero w la-

tach siedemdziesiątych XX wieku. Oznacza to, że zasoby naturalne przez długi
czas nie były przedmiotem zainteresowania ekonomii. Co prawda, już A. Pigou
w latach dwudziestych ubiegłego wieku zajmował się kosztami ponoszonymi
przez społeczeństwo, a H. Hotelling w latach trzydziestych zwracał uwagę na
skończoność zasobów, ale dopiero na przełomie lat sześćdziesiątych i siedem-
dziesiątych (w czasie kryzysu energetycznego) uznano ochronę zasobów natu-

43

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 130.

44

Tamże.

45

Marnotrawcy.

46

T. Sowell, Samozadowolenie jako podstawa polityki społecznej, Wyd. Fijorr Publish-

ing, Warszawa 2008 za V. Packard, The Waste Makers, D. McKay Co., New York 1960.

47

P.R. Ehrlich, The Population Bomb, Sierra Club – Ballantine Books, San Fran-

cisco 1968.

48

T.R. Malthus, D. Ricardo, J.S. Mill.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

23

__________________________________________________________

ralnych za problem czysto ekonomiczny

49

. Rozwinęła się wtedy neoklasyczna

ekonomiczna teoria zasobów środowiska, której zasadniczym celem jest efek-
tywność wykorzystania zasobów naturalnych, co pozwoli na ich eksploatację
i użytkowanie przez kolejne pokolenia.

Znanym oficjalnym dokumentem skupiającym się na problematyce wyczer-

pywania surowców naturalnych jest I Raport dla Klubu Rzymskiego – Granice
wzrostu – wydany w 1972 roku. Przewiduje on wyczerpanie zdolności Ziemi
do utrzymania prognozowanej liczby ludności świata w ciągu około 100 lat.
Metodą pozwalającą na ograniczenie eksplozji demograficznej i nieracjonalne-
go zużycia surowców miała być kontrola urodzeń, ograniczająca liczebność ro-
dzin, oraz instrumenty fiskalne

50

.

Wizje te spotkały się z krytyczną oceną

51

, jak pisze S. Marciniak: „zwłaszcza

ze strony ekonomistów krajów słabo i średnio rozwiniętych, którym autorzy
omawianego raportu proponowali zerową stopę wzrostu gospodarczego”

52

.

Kolejny dokument powstał w 1980 roku na zamówienie prezydenta Jimmy

Cartera. Był to raport

53

, którego główna konkluzja brzmiała: „Jeśli utrzymają

się aktualne trendy, świat w 2000 roku będzie bardziej zatłoczony i zanieczysz-
czony, mniej stabilny ekologicznie i bardziej podatny na zaburzenia niż świat,
w którym żyjemy dzisiaj. Wyraźnie dostrzegamy poważne problemy związane
z liczbą ludności, zasobami i środowiskiem, do których zmierzamy. Pomimo
większej produkcji materialnej, ludność świata będzie uboższa w wielu dzie-
dzinach. Dla setek milionów osób w skrajnej biedzie, perspektywa zaspokojenia
głodu i innych potrzeb życiowych nie poprawi się. Dla wielu się pogorszy”

54

.

49

H. Rogall, Ekonomia zasobów naturalnych. Teoria i Praktyka, Wydawnictwo

Zysk i S-ka, Poznań 2010, s. 58.

50

D.H. Meadows, D.L. Meadows, J. Randers, W.J. Behrens III, The Limits to

Growth, Club of Roma Report, London 1972.

51

J. Tinbergen (red.), O nowy ład międzynarodowy – Trzeci raport dla Klubu Rzym-

skiego, PWN, Warszawa 1978, s. 209 oraz A. Podkowiński, Teoria ograniczoności zaso-
bów naturalnych, Seria Folia Oeconomia Cracoviensia, Vol. XXX, Kraków 1987, s. 51.

52

S. Marciniak, Makro- i mikroekonomia, PWN, Warszawa 2002, s. 108.

53

The Global 2000 Report to the President, 1981 www.eric.ed.gov/ERICWebPortal/

contentdelivery/servlet/ERICServlet?accno=ED188935 z 15.06.2011.

54

W 1984 roku Julian Simon i Herman Kahn opublikowali książkę The Resourceful

Earth: A Response to „Global 2000” (1984), w której poddali krytyce katastroficzne
konkluzje raportu „Global 2000”: „Jeśli obecne trendy się utrzymają, świat w 2000 roku
będzie mniej zatłoczony (choć będzie żyć na nim więcej ludzi), mniej zanieczyszczony,
bardziej stabilny ekologicznie i mniej podatny na zaburzenia dostaw surowców niż
ś

wiat, w którym żyjemy obecnie. Obawy dotyczące liczby ludności, zasobów i środowi-

ska będą mniejsze w przyszłości niż dzisiaj. Ludzkość będzie pod wieloma względami
bogatsza. Perspektywy zdobycia jedzenia i zaspokojenia innych potrzeb będą lepsze.

24

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

Oba te dokumenty odwoływały się do teorii Malthusa i tego typu poglądy

określono mianem prognoz neomaltuzjańskich, które zostały poddane szerokiej
krytyce. Na przykład Julian Simon pisał, że „zasady popytu i podaży są natural-
nym mechanizmem zapobiegającym gwałtownym kryzysom dostępności zaso-
bów naturalnych takich jak pożywienie czy surowce. Ludzka inteligencja nato-
miast jest mechanizmem, który w warunkach wolności osobistej i gospodarczej
powoduje, że ludzkość staje się coraz mniej zależna od surowców nieodnawial-
nych”

55

. Według Simona zmniejszanie się zasobów dowolnego surowca powo-

duje wzrost jego ceny, a to z kolei staje się bodźcem dla poszukiwania nowych
zasobów tego surowca (np. pozyskiwanie ropy naftowej z coraz głębszych
złóż), a następnie do poszukiwania jego substytutu lub substytutów. Opierając
się na tym Simon uznał, że „zasoby w sensie ekonomicznym są praktycznie nie-
skończone”

56

. Zamiast konkretnych zasobów fizycznych – których dostępność

może maleć – w analizach ekonomicznych należy się posługiwać potrzebami,
które zaspokajają poszczególne surowce, a to daje możliwość substytucji jed-
nych zasobów fizycznych przez drugie. Simon podaje również liczne przykłady
z przeszłości, kiedy zasoby, które miały ulec wyczerpaniu zgodnie z teoriami
katastroficznymi, zostawały ostatecznie zastępowane wydajniejszymi technolo-
giami – np. „maszyna parowa zasilana drewnem czy miedziane przewody tele-
komunikacyjne zastępowane światłowodami, a następnie łącznością radiową
i satelitarną”

57

.

Istotnymi ekonomicznymi elementami problematyki wykorzystywania zaso-

bów naturalnych są koszty eksploatacji i transportu zasobów nieodnawialnych
(mineralnych). W odniesieniu do kosztów eksploatacji zasobów można wyróż-
nić co najmniej dwie zasadnicze koncepcje. Stefan Marciniak pisze: „Pierwsza
znalazła swój wyraz w Granicach wzrostu

58

, w postaci twierdzenia, że przy za-

łożeniu obecnej stopy zużycia zasobów naturalnych i przewidywanego jej
wzrostu, znaczna większość ważnych obecnie nieodnawialnych surowców sta-
nie się niezmiernie kosztowna za 100 lat. Druga wskazuje na to, że względny
koszt pozyskiwania zasobów naturalnych, rozumiany jako stosunek kosztów
wydobycia do kosztów ich przetworzenia, jest zmienny w czasie i wykazuje
tendencję malejącą. Stwierdzenia te nie zaprzeczają wzrostowi bezwzględnych

ś

ycie dla większości ludzi na świecie będzie bardziej stabilne ekonomicznie niż jest

dzisiaj”, Paul Dragos Aligica, Julian Simon and the "Limits to growth" neo-malthu-
sianism, Electronic „Journal of Sustainable Development”, 2007, http://www.ejsd.org/
public/journal_article/ 16 z 15.06.2011.

55

J. Simon, The Ultimate Resource, Princeton University Press, Princeton 1981.

56

J. Simon, The Ultimate Resource 2. People, Materials, and Environment, Prince-

ton University Press, Princeton 1996.

57

Tamże.

58

I Raport dla Klubu Rzymskiego – wydany w 1972 roku.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

25

__________________________________________________________

kosztów pozyskiwania surowców, w miarę wyczerpywania się zasobów łatwo
dostępnych. Natomiast wzrost kosztów przetwarzania oraz poprawa efektywno-
ś

ci wykorzystania zasobów powodują, że koszt względny pozyskiwania surow-

ców maleje. Tak jest np. z wydobyciem i przetworzeniem węgla na energię
elektryczną. Jeżeli koszt wydobycia i przetworzenia l tony rośnie, ale jednocze-
ś

nie rośnie efektywność wykorzystania tego nośnika energii, to koszt względny

wydobycia maleje”

59

.

Zjawiska cywilizacyjne oddziaływające negatywnie na zasoby naturalne

(zmniejszanie

zasobów i wzrost kosztu ich pozyskania) wymagają ekonomicz-

nego podejścia do analizy procesów ich dostarczania i wykorzystania (racjona-
lizacji użycia, efektywności ekonomicznej, powstawania efektów zewnętrz-
nych)

60

. Bezpośrednio z tymi zjawiskami wiąże się problem kosztu dostarczenia

surowca naturalnego

61

.

Można tutaj rozpatrzyć dwa przypadki, w których koszt dostarczania surow-

ców ulega zmianie. Z pierwszym mamy do czynienia, gdy w warunkach coraz
intensywniejszej produkcji, zwiększonemu zapotrzebowaniu na zasoby (surow-
ce) towarzyszy obniżanie względnego kosztu ich dostarczania

62

. Drugi to

wzrost stopnia efektywności wykorzystania energii. W wypadku surowców
energetycznych zawsze wykorzystuje się tylko część nagromadzonej w nich
energii (pozostała ilość jest bezpowrotnie tracona i przemieszczana do środowi-
ska). Jeśli zatem rośnie bezwzględny koszt pozyskania energii, ale towarzyszy
temu zmniejszenie strat, to względny koszt energii maleje

63

.

Zgodnie z teorią neoklasyczną dobra można alokować najracjonalniej przy

użyciu mechanizmów rynkowych, ponieważ w takich warunkach procesy wy-
miany zawsze w dłuższej perspektywie zmierzają do równowagi. Równowaga
ta, nazywana optimum Pareto, oznacza, że podaż jest równa popytowi po ce-
nach rynkowych lub popyt jest na taką ilość, jaka jest oferowana w danej cenie.
W tym punkcie rozdział dóbr (w tym zasobów naturalnych) jest optymalny, bo
ż

aden uczestnik rynku nie może zyskać lepszej pozycji, nie pogarszając pozycji

innego podmiotu.

Jednak tradycyjnie rozumiane optimum Pareto, jak pisze Zbigniew Jakub-

czyk, „jest konstrukcją statyczną, która pomija czynnik czasu. Posiada więc
ograniczone możliwości aplikacyjne w odniesieniu do optymalizacji dynamicz-
nej, a taka jest konieczna w przypadku zasobów naturalnych”

64

.

59

S. Marciniak, Makro- i mikroekonomia, PWN, Warszawa , s. 109.

60

K. Szamałek, Podstawy geologii gospodarczej i gospodarki surowcami mineral-

nymi, PWN, Warszawa 2007.

61

J. Dembowski, Zarys ogólnej teorii…, op.cit.

62

Rozumianego jako koszt nakładu zasobów naturalnych na jednostkę efektu.

63

J. Dembowski, Zarys ogólnej teorii…, op.cit.

64

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s.131.

26

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

Rozpatrując kwestie cen zasobów naturalnych (w tym surowców mineralnych),

nie można zapominać o tym, że ich wykorzystywanie w działaniach gospodar-
czych człowieka może mieć pozytywny lub negatywny wpływ na środowisko.
Jeżeli ten wpływ jest negatywny, to ma charakter ujemnego efektu zewnętrznego,
jeżeli dodatni – charakter pozytywnego efektu zewnętrznego

65

. Holger Rogall pi-

sze, że „pozytywne efekty zewnętrzne

66,67

przyczyniają się do wzrostu jakości ży-

cia, bez konieczności opłacania przez nich dodatkowych korzyści. Negatywne
efekty zewnętrzne stwarzają koszty, które ponoszą inni, niż sprawca, członkowie
społeczeństwa. Koszty te podlegają eksternalizacji, czyli są ponoszone przez oso-
by trzecie (np. podatników, przyszłe pokolenia)”

68

. Józef Zegar przypisuje im efekt

niekorzyści, które objawiają się zmniejszeniem dobrobytu innych podmiotów go-
spodarujących, konsumentów lub przyszłych pokoleń

69

.

Jeżeli nie uwzględni się negatywnych zewnętrznych kosztów w cenie pro-

duktu, to są one tańsze dla nabywców. Skutkiem jest nadmierny popyt, a tym
samym niewłaściwa alokacja (np. nadmierna eksploatacja i nieefektywne wyko-
rzystywanie zasobów)

70

. Dotyczy to wszystkich dóbr, a Rogall wyjaśnia to na

przykładzie ropy naftowej: „gdyby niedobór tego drogiego surowca oraz wiel-
kie koszty związane z ociepleniem klimatu w całości wyrażały się w jego ce-
nach, produkty ropy naftowej musiałyby kosztować znacznie więcej. W konse-
kwencji przedsiębiorcy używaliby ich oszczędniej, a konsumenci woleliby na-
bywać produkty powodujące mniejszy uszczerbek zasobów”

71

. Dalej Rogall

przywołuje E.U. Weizsäckera, który napisał: „ceny są jeszcze bardzo dalekie od
ekologicznej prawdy”

72

.

65

W teorii ekonomicznej pojęcie efektów zewnętrznych pojawiło się pod koniec

XIX w. (Alfred Marshall), a następnie zostało uściślone w latach dwudziestych XX w.
przez Pigou.

66

Pojęcie efektów zewnętrznych w znaczeniu właściwym współczesnej ekonomii

neoklasycznej wprowadził A.C. Pigou w Ekonomii dobrobytu (A.C. Pigou, Economics
of welfare, Macmillan Company, London 1932).

67

Współczesną definicję efektów zewnętrznych podają W.J. Baumol i W.E. Oates

i brzmi ona następująco: Efekty zewnętrzne występują wówczas, gdy indywidualne
funkcje użyteczności bądź funkcje produkcji zawierają zmienne, których działanie
kształtujące w rzeczywistości przebieg funkcji nie zależy od danych podmiotów. W.J.
Baumol, W.E. Oates, The theory of environmental Policy(Externalities, Public Outlays
and the Qualitty of Life), Prentice – Hall, Engewood Clifs 1997.

68

H. Rogall, Ekonomia zasobów naturalnych…, op.cit., s. 59.

69

J.St. Zegar, Kategoria optymalności w rozwoju rolnictwa. Współczesne wyzwania,

„Roczniki Nauk Rolniczych”, Seria G, T. 97, z. 3, 2010, s. 301–312.

70

H. Rogall, Ekonomia zasobów naturalnych…, op.cit., s. 59.

71

Tamże, s. 64, 67.

72

Tamże, za E.U. Weizsäcker, Erdpolitik, wyd. 5, Auflage, Darmstadt 1997, s. 145.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

27

__________________________________________________________

Tej nieoptymalnej alokacji ma zapobiegać internalizacja kosztów zewnętrz-

nych (rys. 4), czyli wliczanie kosztów ochrony środowiska do kosztów produk-
cji i usług

73

. Już w latach dwudziestych XX wieku Pigou postulował rozwiąza-

nie tego problemu przez zwiększenie opłat podatkowych (tzw. podatek Pigou

74

).

W latach trzydziestych Harold Hotelling rozszerzył koncepcję Pigou również na
zasoby nieodnawialne (podatek Hotellinga)

75

. Później (lata osiemdziesiąte

i dziewięćdziesiąte) problematyką podatku Pigou zajmowali się Baumol i Oates
oraz Cornes i Sandler

76, 77, 78

.

Jak już wcześniej wspomniano w latach siedemdziesiątych zajęto się poważnie

problemami związanymi ze środowiskiem. Niektóre rozpatrywane wówczas mo-
dele gospodarki silnego państwa przewidywały rozbudowany system podatków
ekologicznych. Na przykład Kenneth Boulding w swojej rozprawie Ekonomia
zbliżającego się statku kosmicznego Ziemia opowiadał się za nową polityką
ochrony środowiska i przewidywał nałożenie podatków na działalność prowadzą-
cą do wyczerpywania bogactw naturalnych, do marnotrawstwa surowców i ener-
gii w gospodarce oraz prowadzącą do powstawania szkodliwych odpadów

79

.

Andrzej Graczyk pisze, że „w przypadku występowania kosztów zewnętrz-

nych, osiągnięcie optimum Pareto wymagałoby dodatniej ceny za generowanie
kosztu zewnętrznego dla oddziałującego negatywnie na środowisko oraz zero-
wej ceny dla poszkodowanych. Nie może to być normalna cena rynkowa

80

, któ-

ra ze swej natury jest symetryczna wobec obu stron. Zatem osiągnięcie rozwią-
zania optymalnego wymaga nie cen rynkowych, lecz instrumentów fiskalnych,
które posiadałyby asymetryczne cechy”

81,82

.

73

A. Graczyk, Ekologiczne efekty zewnętrzne. Identyfikacja, szacowanie, internali-

zacja, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2005.

74

Podatek ten jest asymetryczną ceną nakładaną na generującego ujemny efekt ze-

wnętrzny odpowiadający co do wielkości krańcowemu kosztowi zewnętrznemu obli-
czonemu dla położenia optymalnego (optimum Pareta).

75

H. Hotelling, The economics of exhaustible resources, “Journal of Political Econ-

omy” 1931, T. 39, s. 137–175.

76

W.J. Cornes, T. Sandler, The theory of externalities, public goods and club goods,

Cambridge 1996, W.J. Baumol, W.E. Oates, The theory of environmental policy, Cam-
bridge Univ. Press, Cambridge 1998.

77

R. Buttgereit, Ökologische und ökonomische Funktionsbedingungen umweltöko-

nomischer Instrumente, ver. Schmidt (Erich), Berlin 1991.

78

C. Leipert, Die heimlichen Kosten des Fortschritts, S. Fischer, Frankfurt a. M. 1989.

79

E.K. Boulding, The economics of the doming spaceship earth, [in:] H. Jarrett (ed.),

Environmental quality in a growing economy, John Hopkins University Press, Balti-
more 1966, s. 3–14.

80

D. Cansier, Umweltökonomie, wyd. 2, Auflage, Stuttgart 1996, s. 21.

81

A. Graczyk, Ekonomiczne podstawy ochrony środowiska, „Biuletyn PTE” 2009,

nr 1, s. 3–13.

28

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

Rys. 4. Internalizacja kosztów zewnętrznych za pomocą podatku Pigou

Ź

ródło: H. Rogall, Ekonomia zasobów naturalnych. Teoria i Praktyka, Wydawnictwo

Zysk i s-ka, Poznań 2010, s. 77.

W analizie stanu zasobów naturalnych istotną rolę odgrywa czynnik czasu,

na co zwraca uwagę Krzysztof Szamałek, pisząc, że „znikające zasoby biotycz-
ne dotyczą czasu rzeczywistego i dostrzegalnego za życia człowieka lub kilku
pokoleń, zasoby abiotyczne w skali czasu geologicznego stają się praktycznie
nieskończone (postęp techniczny i wiedza szybciej uzupełniają ubytki w zaso-
bach)”

83

. Zatem problem dostępności następnych pokoleń jest jedną z najważ-

niejszych zasad gospodarowania zasobami. Warto tutaj przywołać teorię spra-
wiedliwości Rawlsa

84

, w której odwołuje się do zasady Justice as Fairness –

82

H. Bartman, Umweltökonomie – Ökologische Ökonomie, Kohlhammer, Stuttgart

1996, s. 47.

83

K. Szamałek, Podstawy geologii…, op.cit.

84

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 134–135; „Problem akumulacji

kapitału został dostrzeżony przez Rawlsa w Teorii sprawiedliwości. Podkreślał on moż-
liwość wystąpienia trudności aplikacyjnych w przypadku zastosowania zasady max-min
do określenia oszczędności, istnieje bowiem niebezpieczeństwo konsumpcji całego wy-

ilość energii

ekstrernalizacja

internalizacja
przez podatek Pigou

krzywa popytu

x

1

x

2

cena energii

p

1

= 5 euro

p

2

=

1 euro

koszty
zewnętrzne

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

29

__________________________________________________________

podział dóbr jest sprawiedliwy (just), jeśli jest bezstronny (fair), czyli jeśli ofe-
ruje każdemu takie same możliwości

85

.

Takie postępowanie powoduje, że nie obniża się możliwości osiągnięcia do-

brobytu przez kolejne pokolenia. Optymalizacja alokacji zasobów naturalnych
jest bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na jego poziom, ze względu na
optymalne zaspokajanie potrzeb konsumentów

86

.

Problem dobrobytu obecnej i następnych generacji zawiera się w kategorii

intertemporalnego optimum Pareto, które oznacza stan „kiedy nie jest możliwe
wzbogacenie dobrobytu choć jednej osoby w żadnym z badanych okresów bez
uszczuplenia dobrobytu innych osób w innych okresach. Jednocześnie alokacja
dobrobytu w czasie wymaga dyskontowania użyteczności okresów przyszłych
według stopy dyskontowej wyrażającej społeczne preferencje co do dobrobytu
obecnych i przyszłych pokoleń”

87

.

Neoklasyczna analiza eksploatacji nieodnawialnych
zasobów naturalnych

Teoretyczną podstawą do wprowadzenia i wyliczenia wartości wykorzysty-

wanego surowca naturalnego (kopaliny) jest zasada Hotellinga

88

. Jej istotą jest

poszukiwanie takiego sposobu alokacji zasobu o określonej wielkości, aby
zmaksymalizować korzyść wynikającą z konsumpcji zasobu (w funkcji cza-
su)

89

. H. Hotelling przyjmował, że wielkość zasobów nieodnawialnych (kopa-

lin) jest stała, co oznacza, iż użycie kopaliny obecnie zmniejsza możliwość jej
wykorzystania w przyszłości. Powstaje zatem kategoria kosztu alternatywnego

tworzonego produktu. Problem oszczędności Rawls proponował rozwiązać za pomocą
bilansu oczekiwań przeciętnej jednostki w stosunku do swoich rodziców i skłonności do
ofiar tej jednostki na rzecz swoich dzieci. Za istotne uważa on także zastosowanie tego
kryterium do analizy równości międzygeneracyjnej”. Zasada min-max oznacza, że mak-
symalizacja społecznego dobrobytu odbywa się na drodze powiększenia poziomu uży-
teczności jednostki najbiedniejszej w obrębie danego pokolenia. R. Solow podjął próbę
analizy działania tej zasady.

85

Zasada Rawlsa, zakładając zrównanie poziomów życia poszczególnych generacji,

jest krytyką kryterium utylitarystycznego – czyli maksymalizacji dobrobytu wszystkich
pokoleń.

86

W. Kamiński, Współczesna teoria dobrobytu, PWE, Warszawa 1980, s. 84–96.

87

Tamże, s. 93 za T. Sendler, V.K. Smith, Intertemporal and Intergenerational

Pareto Efficiency, “Journal of Environmental Economics and Managentment” 1976, nr 2,
s. 151–159.

88

H. Hotelling, The economics of exhaustible…, op.cit., s. 137–175.

89

H. Folmer, L. Gabel. H. Opschoor, Ekonomika środowiska i zasobów natural-

nych, PWN, Warszawa 1996, s. 124.

30

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

związanego z utratą możliwości wykorzystania kopaliny w przyszłości. Wartość
utraconych korzyści nazywana jest kosztem użytkownika lub rentą górniczą,
traktowaną w praktyce jako opłata eksploatacyjna, która powinna odzwiercie-
dlać rzadkość zasobu i być brana pod uwagę w planowaniu eksploatacji zaso-
bu

90

.

Działanie prawa malejącej użyteczności krańcowej

91

w konsumpcji zasobu

oznacza, że wzrost eksploatacji w jednostce czasu (np. rok) zwiększa korzyści
związane z tym wzrostem, lecz maleje przyrost korzyści przypadający na każdą
dodatkową jednostkę zużytego zasobu. Natomiast koszty krańcowe wydoby-
cia

92

są stałe. Zachowanie efektywności wydobycia wymaga, by użyteczność

krańcowa była powiększona o opłatę eksploatacyjną w stosunku do kosztów
krańcowych.

Zatem zasada Hotellinga głosi, że cena surowców, w przypadku zasobów

nieodnawialnych, „powinna rosnąć wykładniczo w tempie określonym przez
stopę procentową, która jest miarą kosztów utraconych korzyści”

93

. Czyli tempo

wzrostu ceny netto (pomniejszonej o krańcowy koszt wydobycia) powinno być
takie samo.

Zasada Hotellinga pozwala na wyciągnięcie następujących wniosków:

– wzrost opłaty eksploatacyjnej obniża popyt na surowce nieodnawialne,
– krzywa użyteczności krańcowej pokrywa się z krzywą popytu,
– opłata eksploatacyjna odzwierciedla krańcowy zysk netto

94

dla przemysłu

wydobywczego równy krańcowej korzyści netto

95

dla społeczeństwa pod wa-

runkiem wykładniczego wzrostu opłaty eksploatacyjnej w czasie, w tempie
równym stopie procentowej,

– opłata eksploatacyjna pełni zatem funkcję stopy dyskontowej, regulującej po-

ziom konsumpcji zasobu (ograniczenie wydobycia) i z czasem może domi-
nować w cenie eksploatowanego zasobu

96

.

90

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 141.

91

Użyteczność krańcowa – jest to maksymalna kwota, jaką konsumenci lub podmio-

ty gospodarcze są skłonne zapłacić za skonsumowanie dodatkowej jednostki zasobu.

92

Koszt krańcowy wydobycia – przyrost kosztów przemysłu wydobywczego spo-

wodowany wydobyciem dodatkowej jednostki zasobu.

93

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 142.

94

Krańcowy zysk netto – przyrost zysku netto przemysłu wydobywczego spowodo-

wany zwiększeniem wydobycia o jednostkę.

95

Krańcowa korzyść netto – jest to przyrost dobrobytu społecznego spowodowany

konsumpcją dodatkowej jednostki zasobu.

96

Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 143 za K. Müller, W. Ströbele,

Wachstum bei begrentzen natürlichen ressourcen, „Wirtschaftwissenschaftliches Stu-
dium” 1983, nr 35, s. 1–29.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

31

__________________________________________________________

q*

– optimum produkcji zasobów nieodnawialnych (użyteczność krańcowa = krańcowy

koszt wydobycia + opłata eksploatacyjna),

q

**

– optimum produkcji zasobów odnawialnych (użyteczność krańcowa = krańcowy

koszt wydobycia).

Rysunek 5. Statyczny model Hotellinga (kształtowanie się opłaty eksploatacyjnej w czasie)

Źródło: Z. Jakubczyk, Teoretyczne podstawy…, op.cit., s. 141 za H. Folmer, L. Gabel,

H. Opschoor, Ekonomika środowiska i zasobów…, op.cit., s. 126.

Teorię optymalnego wykorzystania zasobów precyzuje koncepcja Nordhau-

sa. Według niego wzrost ceny zasobu jest ograniczony, limituje go bowiem
koszt wprowadzania tzw. technologii tła (technologii cienia

97

). Jeżeli substytut

jest w stanie zaspokoić w takim samym stopniu potrzeby lub świadczyć takie
same usługi, jak wcześniej używane dobro, ale po wyższym koszcie i bez ryzy-
ka wyczerpania się w określonym przedziale czasowym, to nosi on nazwę tech-
nologii tła. Dobrym przykładem technologii tła dla surowców energetyki bazu-
jącej na nieodnawialnych surowcach energetycznych (np. węglu) jest energia
wiatru, wody czy słońca, a w przemyśle paliwowym – zastępowanie ropy nafto-
wej estrami oleju rzepakowego czy alkoholem. Proces wydobycia i przetworzenia

97

B. Fiedor, Zasoby nieodnawialne i odnawialne w teorii trwałego rozwoju, http:// old.

lp.sachiel.stxnext.pl/Members/Artur/aktualnosci/konferencja_uj/Ref.B.Fiedor.pdf z 15 VII
2011 r.

Cena, użyteczność
krańcowa, koszty
krańcowe

A

B

Opłata

eksploatacyjna

0

q

*

q

**

Poziom zużycia

zasobu na

jednostkę czasu

32

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

danego zasobu będzie ekonomicznie opłacalny, dopóki całkowity koszt krańcowy
tego

przedsięwzięcia nie osiągnie kosztu uruchomienia technologii tła.

Dzięki przypisaniu większego znaczenia postępowi technicznemu, oceny

zjawiska ograniczoności zasobów są mniej pesymistyczne, ale nadal stawia się
wiele znaków zapytania. Jak pisze B. Fiedor, „Sprawność rynkowego mechani-
zmu substytucji technologicznej i cenowej powoduje, że w ramach tak rozu-
mianego procesu wzrostu nie pojawiają się bariery wzrostu związane z wyczer-
pywaniem się zasobów naturalnych…”

98

.

Zakończenie

Teoria ekonomii poszukuje odpowiedzi na liczne pytania związane z pro-

blem wyczerpywania się zasobów naturalnych, szczególnie tych nieodnawial-
nych, które odgrywają ważną rolę w życiu człowieka i gospodarce. Obecny stan
wiedzy pozwala określić trzy kierunki myślenia związane z teorią zasobów na-
turalnych:
1) zasoby naturalne są skończone (teoria statyczna);
2) zasoby naturalne są nieskończone i nieograniczone (myślenie przeceniające

możliwości nauki);

3) zasoby naturalne są nieskończone, lecz ograniczone (teoria dynamiczna)

99

.

W związku z tym możliwość dalszego rozporządzania nimi zależy przede

wszystkim od:
1) tempa ich eksploatacji, które z kolei zależy od wzorców konsumpcji powie-

lanych w skali świata oraz stopy wzrostu gospodarczego;

2) wyników badań naukowych i postępu technologicznego w zakresie nowych

procesów produkcyjnych, wynajdywania substytutów oraz metod wykrywa-
nia rezerw

100

.

Bibliografia

Aligica P.D., Julian Simon and the "Limits to growth" neo-malthusianism, Electronic

“Journal of Sustainable Development”, 2007.

Bartkowiak R., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2008.
Barnett H.J., Morse C., Ekonomika zasobów naturalnych, KIW, Warszawa 1968.
Bartman H., Umweltökonomie – Ökologische Ökonomie, Kohlhammer, Stuttgart 1996.
Baumol W.J., Oates W.E., The theory of environmental policy (Externalities, Public

Outlays and the Qualitty of Life), Prentice – Hall, Engewood Clifs 1997.

98

B. Fiedor, Teoretyczne podstawy badania trwałości wzrostu gospodarczego, [w:]

Sterowanie ekorozwojem, teoretyczne aspekty ekorozwoju, red. B. Podskarbko, T. 1,
Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok 1998, s. 25.

99

J. Dembowski, Zarys ogólnej teorii…, op.cit., s. 9.

100

S. Marciniak, Makro- i mikroekonomia…, op.cit., s. 109.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

33

__________________________________________________________

Baumol W.J., Oates W.E., The theory of environmental policy, Cambridge Univ. Press,

Cambridge 1998.

Bernaciak A., Gaczek W.M., Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska, Wydawnictwo

Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001.

Boulding K.E., The economics of the doming spaceship earth, [in:] H. Jarrett (ed.), En-

vironmental quality in a growing economy, John Hopkins University Press, Balti-
more 1966.

Bromley D.W., The commons, common property, and environmental policy, “Environ-

mental and resource economics” 1992, no. 2, pp. 1–17.

Brown L.R., Flayin C., French H., State of the World 1998, W.W. Norton, New York

1998.

Buttgereit R., Ökologische und ökonomische Funktionsbedingungen umweltökono-

mischer Instrumente, ver. Schmidt (Erich), Berlin 1991

Brundtland G.H. (Word Commission on Environment and Development), Our Common

Future, Oxford University Press, Oxford 1987.

Cansier D., Umweltökonomie, wyd. 2, Auflage, Stuttgart 1996.
Chojnacki Z., Modele wykorzystania środowiska geograficznego, Biuletyn KPZR PAN,

z. 51, Warszawa 1968.

Cornes W.J., Sandler T., The theory of externalities, public goods and club goods,

Cambridge 1996.

Czaja St., Becla A., Ekologiczne podstawy procesów gospodarowania, WAE, Wrocław

2002.

Czarny B., Wzrost gospodarczy, „Bank i Kredyt” 2009, nr 11.
Czekaj J., Owsiak S., Finansowy mechanizm alokacji zasobów w gospodarce rynkowej,

PWN, Warszawa 1992.

Daly H., Toward a steady state economy, Freeman, San Francisco 1973.
Dembowski, Zarys ogólnej teorii zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1989.
Ehrlich P.E., The Population Bomb, Sierra Club – Ballantine Books, San Francisco

1968.

Fiedor B. (red.), Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, Wydawnictwo

C.H. Beck, Warszawa 2002.

Fiedor B., Teoretyczne podstawy badania trwałości wzrostu gospodarczego, [w:] Ste-

rowanie ekorozwojem, teoretyczne aspekty ekorozwoju, red. B. Podskarbko, t. 1,
Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok 1998.

Fiedor B., Zasoby nieodnawialne i odnawialne w teorii trwałego rozwoju, http://old.lp.

sachiel.stxnext.pl/Members/Artur/aktualnosci/konferencja_uj/Ref.B.Fiedor.pdf

Folmer H., Gabel L., Opschoor H., Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, Wy-

dawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 1996.

Geoffrey G., Malthus: Critical Responses, Routledge, London 1998.
Goodland R., The concept of environmental sustainability, “Annual Review of Ecol-

ogy” 1995, no 26.

Graczyk A., Ekologiczne efekty zewnętrzne. Identyfikacja, szacowanie, internalizacja,

Wyd. Ekonomia i środowisko, Białystok 2005.

Graczyk A., Ekonomiczne podstawy ochrony środowiska”, „Biuletyn PTE” 2009, nr 1.

34

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

Hołuj A., Teoretyczne podstawy ochrony środowiska naturalnego w Polsce, Zeszyty

Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni, nr 4/2006.

Hotelling H., The economics of exhaustible resources, “Journal of Political Economy”

1931, t. 39.

Hueting R., Environmentally sustainable national income and other ways to improve in-

formation about growth, “Problems of sustainable development” 2011, vol. 6, no 1.

Hueting R., De Boer B., Environmental valuation and sustainable national income ac-

cording, [w:] Economic growth and valuation of the environment: a debate, eds.
Van Ieland E.C. et al., Edward Elgar, London 2001.

Jarrett H. (ed.) Environmental quality in a growing economy, John Hopkins University

Press, Baltimore 1966.

Kicki J., Czy nam wystarczy surowców? www.teberia.pl/index_txt.php?id=9513 z 28 IX

2009 r.

Landreth H., Colander D.C., Historia myśli ekonomicznej, PWN, Warszawa 1998.
Leipert C., Die heimlichen Kosten des Fortschritts, S. Fischer, Frankfurt am Main

1989.

Lenart W., Aktualne problemy zarządzania środowiskiem w Polsce w warunkach przy-

stąpienia do Unii Europejskiej, www.ekoedu.uw.edu.pl/download/wyklady/WLe-
nart.doc

Malthus T., Prawo ludności, Wydawnictwo Gebethner i Wolff, Warszawa 1925.
Malthus T., An essay on the principle of population, Oxford 1798, www.econlib.org/li-

brary/Malthus/malPop3.html#VII.20.

Meadows D.H., Meadows D.L., Randers J., Behrens III W.J., The Limits to Growth,

Club of Roma Report, London 1972.

Meadows D.H., Meadows D.L., Randers J., Behrens III W.J., Granice wzrostu, PWE,

Warszawa 1973.

Mill J. St., Zasady ekonomii politycznej, T. 1, PWN, Warszawa 1965.
Mill J. St., Zasady ekonomii politycznej, T. 2, PWN, Warszawa 1966.
Müller K., Ströbele W., Wachstum bei begrentzen natürlichen ressourcen, “Wirt-

schaftwissenschaftliches Studium” 1983, nr 35.

Opschoor B., The hope, faith and love of neoclassical environmental economics, “Eco-

nomical economics” 1997, no 22, s. 281–283.

Packard V., The Waste Makers, D. Mc Kay Co., New York 1960.
Pigou A.C., Economics of welfare, Macmillan Company, London 1932.
Podkowiński A., Teoria ograniczoności zasobów naturalnych, Seria Folia Oeconomia

Cracoviensia, Vol. XXX, Kraków 1987.

Podskarbi B. (red.), Sterowanie ekorozwojem, teoretyczne aspekty rozwoju, tom 1, Wy-

dawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok 1998.

Podskarbko T., Środowisko przyrodnicze w teorii ekonomii,

www.tposkrobko.pl/ stu-

dent/files/ekonomia_a_srodowisko%5B1%5D.pdf

Quesnay F., Pisma wybrane, Wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1928.
Rechul H., Zasoby naturalne – jak bliska jest bariera dostępności?, „Wokół Energety-

ki” 2004, nr 4.

Regis E., Doomslayer, “Wired Magazine” 1995, no. 1.

Teoretyczne aspekty wyczerpywania naturalnych surowców energetycznych

35

__________________________________________________________

Reijnders L., Environmentally improved production processes and products, Kluwer

Scientific Publishers, Dordtrecht 1996.

Ricardo D., Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, PWN, Warszawa 1957.
Rogall H., Ekonomia zasobów naturalnych. Teoria i Praktyka, Wydawnictwo Zysk i S-ka,

Poznań 2010.

Simon J., The Ultimate Resource, Princeton University Press, Princeton 1981.
Simon J., The Ultimate Resource 2. People, Materials, and Environment, Princeton

University Press, Princeton 1996.

Sowell T., Samozadowolenie jako podstawa polityki społecznej, Wyd. Fijorr Publishing,

Warszawa 2008.

Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 1998.
Szamałek K., Podstawy geologii gospodarczej i gospodarki surowcami mineralnymi,

PWN, Warszawa 2007.

The Global 2000 Report to the President, 1981. www.eric.ed.gov/ERICWebPortal/ con-

tentdelivery/servlet/ERICServlet?accno=ED188935

Tinbergen J., O nowy ład międzynarodowy – Trzeci raport dla Klubu Rzymskiego,

PWN, Warszawa 1978.

Toffler A., Trzecia fala, PIW, Warszawa 1986.
Weizsäcker E.U., Erdpolitik, wyd. 5, Auflage, Darmstadt 1997.
Woś A., Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1995.
Woźniak M., Wyznaczniki prowzrostowej strategii ograniczającej nierówności społecz-

ne wynikające z teorii wzrostu, www.univ.rzeszow.pl/ekonomia/zeszyty/Zeszyt
4/06_wozniak.pdf

Zegar J.St., Kategoria optymalności w rozwoju rolnictwa. Współczesne wyzwania,

„Roczniki Nauk Rolniczych” 2010, Seria G, T. 97, z. 3.

Streszczenie

Na poziom dobrobytu mają wpływ dobra występujące w przyrodzie, w tym także ta-

kie, które są dostępne w niewystarczającej ilości. Problematyka wystarczalności zasobów
naturalnych była sygnalizowana od bardzo dawna. Już w starożytności Platon wyrażał
obawy o wystarczalność zasobów naturalnych, które mają charakter nieodnawialny. Fizjo-
kraci uważali, że zamożność społeczeństwa zależy od naturalnej produktywności ziemi.

Adam Smith na początku XIX wieku twierdził, że środowisko stanowi naturalną barierę

wzrostu gospodarczego. Najistotniejszą rolę w stworzeniu współczesnej teorii zasobów ode-
grali Thomas Malthus, David Ricardo i John Stuart Mill. Paradygmat Malthusa stanowiący
podstawę statycznej teorii zasobów mówi, iż zawsze istnieje absolutna granica zasobów.
Natomiast paradygmat Ricardo jest podstawą dynamicznej teorii zasobów naturalnych,
zakładającej ciągłe powiększanie bazy zasobowej przez przypisanie określonemu
elementowi zasobów naturalnych środowiska nowych możliwości wykorzystania jego
właściwości do zaspokajania potrzeb człowieka, opierając się na osiągnięciach postępu
technicznego i rozwoju wiedzy ludzkiej. Ekonomia neoklasyczna analizuje ekonomicz-
ne aspekty wyczerpywania zasobów naturalnych (optimum Pareto, podatek Pigou,
zasada Hotellinga, teoria tła Nordhausa).

36

Urszula E. Gołębiowska

__________________________________________________________

Summary

Those goods which occur in nature including those which are available in insuffi-

cient quantities have an influence on the level of prosperity. The issues of the suffi-
ciency of natural resources have been referred to for a very long time now. As early as
in the antiquity, Plato expressed fears concerning the sufficiency of natural resources
which are of a non-renewable nature. Physiocrats were of the opinion that the wealth of
society depends from the natural productivity of the land.

At the beginning of 19

th

century, Adam Smith maintained that the environment con-

stitutes the natural barrier to the economic growth. Thomas Malthus, David Ricardo and
John Stuart Mill played the most important role in the creation of the modern theory of
resources. The paradigm of Malthus, which constitutes the base of the static theory of
resources, says that there is always an absolute boundary of resources. Ricardo’s para-
digm constitutes the base of the dynamic theory of natural resources which assumes
a continuous increase of the base of resources through an attribution to a specific ele-
ment of natural resources of new possibilities to use its properties to fulfill the needs of
the human, based on the technological progress and the development of the human
knowledge. The neoclassical economics analyses the economic aspects of the depletion
natural resources (Pareto’s optimum, Pigou’s tax, Hotelling’s rule, Nordhaus’s theory of
background).