Motyw prometejski w literaturze

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Motyw prometejski w literaturze
różnych epok.
Omów na wybranych przykładach.

Bibliografia podmiotu

mitologia

•

Ajschylos, Prometeusz skowa-

•

Lukian, Prometeusz albo Kau-

kaz

•

Johann Wolfgang Goethe,

Prometeusz (oda)

•

Percy Bysshe Shelley, Prome-

teusz rozpętany

•

André Gide, Prometeusz źle

spętany (Kaukaz zastąpiony tu
został przez bulwary Paryża, ska-
ła przez kawiarnię, a bohater
pożera sępa – prześladowcę.)

•

Adam Mickiewicz, Dziady (cz.

III), Konrad Wallenrod

•

Juliusz Słowacki, Kordian

•

Cyprian Kamil Norwid, Prome-

thidion

•

Wiersze poetów Młodej Polski

(takich jak Lucjan Rydel, Kazi-
mierz Przerwa-
-Tetmajer, Jan Kasprowicz)

•

Jerzy Andrzejewski, Promete-

usz (dramat)

•

Wisława Szymborska, Pisane

w hotelu

•

Zbigniew Herbert, Stary Pro-

meteusz

Bibliografia
przedmiotu

•

Władysław Kopaliński, Słow-

nik mitów i tradycjii kultury

•

Andrzej Z. Makowiecki, Słow-

nik postaci literackich

•

Konrad Górski, Przezwyciężenie

prometeizmu w „Dziadach”, Ar-
tyzm i język 1977

Temat nie jest specjalnie trudny, ale wymaga dojrzałych przemyśleń. Przede wszystkim
powinieneś odpowiedzieć sobie na pytanie: czym jest prometeizm? To chyba coś więcej
niż postawa poświęcenia się jednostki dla dobra ogółu. Unikaj takich uproszczeń. Przy-
pomnij sobie różne wersje mitu o Prometeuszu. Poszukaj skojarzeń i powiązań. Nie
ograniczaj się do polskiej literatury romantycznej. Skup się na kilku najważniejszych
(i najciekawszych) – Twoim zdaniem – realizacjach tego motywu.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Zacznij od przypomnienia mitu o Prometeuszu. Ten syn tytana Japeta i nimfy Klime-
ny (według niektórych – Temidy), a brat Epimeteusza, miał – według jednej wersji mitu
– stworzyć ludzi, lepiąc człowieka z gliny. Wedle innej – nie miał on nic wspólnego ze
stworzeniem człowieka, ale bardzo go pokochał. Te sympatie do ludzkości spowodowa-
ły, że naraził się Zeusowi. Prometeusz, wbrew woli boga, przekazał ludziom wiedzę
i umiejętności znane jedynie mieszkańcom Olimpu. Przebrał zaś miarę, podstępnie
podsuwając Zeusowi zamiast ofiary ze zwierząt oskrobane z mięsa kości. Wówczas roz-
gniewany drwiną władca Olimpu odebrał ludziom ogień, by jedli mięso na surowo. W od-
powiedzi Prometeusz wdarł się do siedziby bogów, wyniósł stamtąd płonącą pochodnię
i przekazał ją ludziom. Zeus z zemsty wysłał bratu Prometeusza, Epimeteuszowi, piękną
kobietę – Pandorę – która, otwierając. tzw. puszkę Pandory, sprowadziła na ludzkość
nieszczęścia i plagi. Prometeusz zaś został, na rozkaz boga, przykuty do skały w górach
Kaukazu. Tam orzeł miał wyjadać tytanowi nieustannie odrastającą wątrobę. Kres mąk
bohatera spowodowała interwencja Heraklesa, który wstawił się za nim u władcy Olim-
pu. Do uwolnienia Prometeusza przyczynił się też centaur Chiron, zrzekając się dla
niego swej nieśmiertelności.

Możliwość 2.

Zastanów się nad uniwersalizmem postawy Prometeusza. Jego postać symbolizuje
bunt i poświęcenie człowieka w imię wolności, a także wiarę w ludzką godność, nieza-
leżność człowieka i jego nieograniczoną moc poznawczą. W osobie Prometeusza widzi
się „założyciela” kultury i cywilizacji, inicjatora postępu ludzkości. Zarazem jego histo-
ria pokazuje, jak bardzo droga rozwoju łączy się z cierpieniem, bólem i wyrzeczeniem.
Prometeusz – wielki dobroczyńca ludzkości – to też przykład prawdziwie altruistycznej
miłości. Nieśmiertelny tytan, przeciwstawiając się bogom, próbował wydrzeć ich tajem-
nicę i wiedzę, aby dać człowiekowi wolność i niezależność. Jego ofiara była bezintere-
sowna, a kara długa i bolesna.

Możliwość 3.

Rozpocznij od sprawy formalnej. Możesz podzielić utwory literackie na te, które bezpo-
średnio odnoszą się do mitu o Pometeuszu (np. Prometeusz albo Kaukaz Lukiana, Pro-
meteusz Goethego, Prometeusz rozpętany Shelleya, Prometeusz źle spętany Gide’a), i te,
które tylko do niego nawiązują np. w kreacji postaci, jak Dziady (cz. III), Konrad Wallen-
rod Mickiewicza, Kordian Słowackiego lub – w tytule – Promethidion Norwida.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Inne możliwe
sformułowania tematu

•

Uniwersalność mitu o Prome-

teuszu – przedstaw najciekaw-
sze realizacje.

•

Buntownicy i niepokorni – Two-

je refleksje na temat postawy
prometejskiej wczoraj i dziś.

Postawa prometejska nie jest obca
bohaterom Żeromskiego

Żeromskiego

Żeromskiego: Toma-

Toma-

szowi Judymowi

szowi Judymowi (Ludzie bez-

Ludzie bez-

domni

domni) i Stasi Bozowskiej

Stasi Bozowskiej

Stasi Bozowskiej (Si-

Si-

łaczka

łaczka). On
– samotny w swej pasji niesienia
pomocy najbardziej potrzebującym
– toczy nierówną walkę z otaczają-
cym go światem. Rezygnuje ze
swego szczęścia osobistego, by
móc całkowicie poświęcić się in-
nym. Ona, w tym samym celu, do
końca wierna swym ideałom, skła-
da ofiarę z młodości, swego zdro-
wia, a w końcu i życia.

Strategie rozwinięcia

Starożytność

Prometeusz, postać z mitów greckich, stał się bohaterem wielu utworów literackich od
starożytności po wiek XX. Jego postać i towarzyszący jej mit (zwany prometejskim)
ukształtowane zostały w tragedii Ajschylosa, Prometeusz skowany (lub: w okowach)
(470 p.n.e.). Jest to druga i jedyna zachowana część trylogii o tym bohaterze, złożonej
jeszcze z pierwszej części Prometeusz niosący ogień i trzeciej Prometeusz wyzwolony.
Akcja tragedii Ajschylosa rozpoczyna się w momencie, gdy tytan zostaje przykuty do
skały przez Hefajstiona i (pozostając w okowach do końca utworu) prowadzi żarliwe
monologi i dialogi z Zeusem i chórem, w których wykłada racje swojego buntu. Dzieło
to ukształtowało mit prometejski w literaturze światowej. Główny jego bohater stał się
wyrazicielem buntu człowieka przeciw bogom, wszelkiej niesprawiedliwości i tyranii
władców, rzecznikiem godności i wolności człowieka, który dla idei, swobody ducha,
szczęścia ludzkości skłonny jest cierpieć i poświęcić samego siebie.

W późniejszych nieco czasach (II w. n. e.) Lukian z Samosat w satyrycznym dialogu
Prometeusz albo Kaukaz, będącym drwiną z zasady sprawiedliwości Boskiej, wprowa-
dził wersję ukrzyżowania Prometeusza zamiast zakucia w łańcuchy. Wersja ta stała się
początkiem dalszych, częstych utożsamień Prometeusza z Chrystusem. W bezinteresow-
nym, wielkim poświęceniu i w męce tytana dostrzeżono zapowiedź losu Jezusa. Inni,
liczni autorzy, widzieli w Prometeuszu biblijnego Adama. U mitycznego tytana postać
grzechu pierworodnego miałaby wówczas całkiem inny wymiar – nie byłaby ludzkim
wyrzeczeniem się Boga, lecz odnalezieniem się człowieka w samym sobie.

Prometeizm romantyczny

Prawdziwą karierę mit Prometeusza – uniwersalny obraz cierpienia i poświęcenia w imię
szczęścia i wolności całej ludzkości – zrobił w okresie romantyzmu. Wtedy też ukształto-
wała się postawa zwana prometeizmem, zakładająca konieczność poświęcenia się wy-
bitnej jednostki dla dobra narodu i ludzkości. Ta ofiara realizuje się w buncie przeciw
tyranii, także tyranii Boga obojętnego na ludzkie cierpienie.

Johann Wolfgang Goethe w swym niedokończonym dramacie Prometeusz (a także
w pięknej odzie o tym samym tytule) przedstawił tytana nie tylko jako romantycznego
buntownika, ale też jako faktycznego stwórcę rodzaju ludzkiego. Wykorzystał więc jedną
z wersji mitu. Wiersz Goethego (powszechnie nazywany odą) jest swoistym monolo-
giem, w którym Prometeusz zwraca się bezpośrednio do Zeusa. Ustami bohatera wypo-
wiedziane zostały pewne ogólnoludzkie dążenia i tęsknoty. Król bogów dany jest w nim
w całej okazałości, w monologu zawarty jest więc dialog. Tytan ukazany jest jako ten, do
którego należy nie tylko wyższość moralna, ale i wyższość pod każdym innym względem.
Bogowie są całkiem bezsilni. Prometeusz – wielki i dumny twórca rodu ludzkiego
– zwycięża. To on – przedstawiciel ludzi – rozniecił ogień (wykradanie go stało się więc
już zbyteczne). Ogień nie został wynaleziony przez bogów, ale przez ludzi, i bogowie nie
mają już mocy, aby mścić się za odmowę składania im ofiar, pozbawiając ludzi ognia lub
przykuwając Prometeusza do skały za to, że zwrócił go skrzywdzonym. Ludzie nie muszą
już spoglądać zazdrosnym okiem na płonący na Olimpie ogień. Bogowie bowiem, nie
będąc w stanie go wzniecić, zazdroszczą ludziom, drwiącym teraz z nędzy bogów, któ-
rym nie będą już składać ofiar i do których nie będą się modlić. Reprezentant ludzkości
zwycięża, poświęcając ludzkie dążenie do zrównania się z bogami na rzecz wyższości
człowieka.

Prometeusz do Zeusa:

Siedzę tu oto i lepię ludzi
Podług mojego obrazu
Ród, który będzie do mnie podobny
W cierpieniu i w płaczu,
W używaniu i w radości,
I w tym, że tobą będzie gardził
Jak ja!

Angielski twórca doby romantyzmu Percy Bysshe Shelley w ostatnich latach swojego
życia stworzył dramat symboliczny Prometeusz rozpętany, który okazał się jednym z je-

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Sposoby
uatrakcyjniania
wypowiedzi

•

Zaprezentuj malarskie realizacje

mitu o Prometeuszu: obraz Pe-
tera Paula Rubensa Prometeusz
skowany lub Luisa de Silvestre’a
Stworzenie ludzi przez Promete-
usza

•

Przedstaw nagranie utworu Alek-

sandra Skriabina Prometeusz –
Poemat ognia. Ta kompozycja –
łącząca stany nadzwyczajnego
uduchowienia ze specyficznym
klimatem mistyki – tworzy praw-
dziwe misterium abstrakcji. Robi
wrażenie.

•

Zaprezentuj sceny z filmów: np.

Korczak Andrzeja Wajdy, Życie
jest piękne Roberta Benigniego,
Przełamując fale bądź Tańcząc
w ciemnościach Larsa von Trie-
ra – pokazują one różne sytu-
acje: od buntu do wielkiego
poświęcenia.

go najlepszych dzieł. Utwór przedstawia bohatera zbawiającego ludzkość w zwycięskiej
walce z Zeusem, okrutnym dręczycielem człowieka. To właśnie w dziele Shelleya na-
stąpiło wyraźne utożsamienie Prometeusza z Chrystusem.

Nawiązania do mitu Prometeusza i prometeizmu pojawiają się często u polskich

romantyków. Doskonałym przykładem jest postać Gustawa-Konrada z Dziadów (zna-
mienna scena Wielkiej Improwizacji z cz. III). W słynnym haśle bohatera „Ja i ojczyzna
to jedno” wyraża się jego wielka miłość, szacunek i gotowość poświęcenia dla dobra
kraju i społeczeństwa. Konrad czuje się odpowiedzialny za losy Polski. Występuje jako
przedstawiciel całego ciemiężonego narodu, którego ból i krzywdę bierze na siebie
(Nazywam się Milion, bo za miliony kocham i cierpię katusze). Podobnie jak Prometeusz,
uwikłany jest też w konflikt z Bogiem. Pragnie szczęścia narodu, ale walczy o nie samot-
nie. Jego pojedynek z Bogiem ma charakter szaleńczego uniesienia, Konrad pragnie
rządu dusz, by móc wyzwolić i zbawić naród. Bohater Mickiewicza wydaje się najbar-
dziej reprezentatywnym przykładem postawy prometejskiej. W znacznym stopniu cha-
rakteryzuje też ona Konrada Wallenroda i Kordiana.

Promethidion, to poemat Norwida, nawiązujący tytułem do imienia Prometeusza i mi-
tu prometyjskiego w wersji przekazanej przez Ajschylosa, kreującego Prometeja na
protoplastę sztuk i rzemiosł w rodzie ludzkim. W utworze autor podjął estetyczną i hi-
storyczną problematykę dotyczącą sytuacji sztuki w XIX wieku, a prometeizmowi walki
i buntu przeciwstawił prometeizm pracy.

Postawę Prometeusza przywoływali często poeci Młodej Polski. Postacią o cechach pro-
metejskich jest Adam z hymnu Jana Kasprowicza Dies irae. Bóg pozostaje nieporu-
szony i głuchy na jego prośby. Swój bunt i sprzeciw wyraża Adam w bluźnierstwie. Stając
po stronie ludzi, obarcza Boga winą za zło świata i grzeszną naturę człowieka. Pierwo-
wzorem takiej postawy jest oczywiście Wielka Improwizacja.

Kolumbowie, opisani np. w wierszach Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, w swoisty
sposób realizowali mit prometejski. Młodzi, pełni nadziei, życia i miłości – tacy powinni
być, ale wojna im to odebrała. Ich prometeizm polegał z jednej strony na buncie przeciw
umieraniu, niezgodzie na śmierć u progu życia, z drugiej – na gotowości do poświęcenia
tego życia w imię obrony ojczyzny, przyszłości narodu.

Przykłady realizacji omawianego motywu przynosi też proza okresu wojny i okupacji.

Strategia zakończenia

Możliwość 1.

Przedstaw realizację motywu prometejskiego w twórczości poetów współczesnych. Po-
stać wielkiego tytana zdecydowanie z humorem rysuje Wisława Szymborska. W wier-
szu Pisane w hotelu pokazuje go w strażackim hełmie, w otoczeniu wnucząt. Także z iro-
nią odnosi się do mitologicznego bohatera Zbigniew Herbert w Starym Prometeuszu.
Poeta umieszcza Prometeusza pośród nas, we współczesnym świecie: spędza on starość
w swoim domu, z dala od zgiełku świata, „a ogień buzuje w kominku”; jest samotny,
niezrozumiany, zapomniany, pozostało mu tylko śmiać się cicho, bo „to jest teraz jego
jedyny sposób wyrażenia niezgody”. Tekst jest gorzką refleksją i polemiką: czy opłacało
się Prometeuszowi tyle cierpieć za ludzkość, przeciwstawiać się woli innych bogów,
wierzyć w ideały?

Możliwość 2.

Odpowiedz sobie na pytanie o aktualność postawy prometejskiej we współczesnym świe-
cie. Czy są w niej elementy, które nie spotkałyby się dziś ze zrozumieniem? A może
inne, jak np. bunt, są wpisane w ludzką naturę? Czy możesz znaleźć jakieś przykłady
współczesnych prometeuszy?

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

1. Uniwersalny charakter mitu o Prometeuszu – czego dotyczy?
2. Kolejność prezentowanych argumentów
3. Różne realizacje mitu w wybranych utworach (poczynając od tragedii Ajschylosa)

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Lista skojarzeń

•

maść prometejska

maść prometejska – ta, na którą
spadło nieco krwi tytana; Me-
dea dała ją Jazonowi, dzięki cze-
mu jego ciało stało się odporne
na ogień, ostrza i groty

•

ogień prometejski

ogień prometejski – iskra bo-
gów, natchnienie, zasada życia;
ogień, którym Prometeusz tchnął
życie w gliniane figury ludzkie;
umiejętności, kunszty i rzemio-
sła, których Prometeusz nauczył
ludzi

•

prometejski

prometejski – przen. śmiały,
twórczy, heroiczny, buntowni-
czy, występujący w obronie praw
ludzkości

Zapamiętaj

Od imienia bohatera pochodzą ter-
miny: prometeizm

prometeizm

prometeizm i postawa pro-

postawa pro-

metejska.

metejska. Najprościej określa się
nimi bunt przeciwko siłom wy-
ższym w imię wolności i szczęścia
ludzkości, dobrowolne i szlachet-
ne poświęcenie dla innych. To tak-
że niezgoda na zaistniały stan rze-
czy, na życie w nieświadomości,
heroiczna potrzeba niesienia po-
mocy, udowodnienia, że nie ma
rzeczy niemożliwych. Istotą buntu
prometejskiego jest samotność
człowieka, który przerasta ludzi,
a nie dorównuje bogom.

Wnioski

Twoje własne dotyczące aktualności postawy prometejskiej

O co może zapytać komisja?

Czy znasz jakieś realizacje mitu prometejskiego w sztuce?

Proponowana odpowiedź

•

Prometeusz – rzeźba Jeana Jacques’a Pradiera (1827)

•

Prometeusz skowany – obraz Petera Paula Rubensa (1614)

•

Stworzenie ludzi przez Prometeusza – obraz Luisa de Silvestre’a

•

Prometeusz – poemat ognia – utwór muzyczny Aleksandra Skriabina

ĆWICZENIE PRZED PISEMNĄ

Jak został ukazany Prometeusz w wierszu Zbigniewa Herberta? Odpowiedz
w kilku zdaniach.

Zbigniew Herbert

Stary Prometeusz

Stary Prometeusz
pisze pamiętniki
próbuje w nich wyjaśnić
miejsce bohatera w systemie konieczności,
pogodzić sprzeczne ze sobą pojęcie
bytu i losu…
Ogień buzuje wesoło na kominku,
w kuchni krząta się żona – egzaltowana dziewczyna,
która nie mogła urodzić mu syna, ale pociesza się,
że i tak przejdzie do historii.
Przygotowanie do kolacji na którą ma przyjść
Miejscowy proboszcz i aptekarz
najbliższy teraz przyjaciel
Prometeusza.
Ogień buzuje na kominku,
na ścianie wypchany orzeł i list dziękczynny tyrana Kaukazu
któremu dzięki wynalazkowi Prometeusza
udało się spalić zbuntowane miasto.
Prometeusz śmieje się cicho.
jest to teraz jedyny sposób
wyrażenia niezgody na świat.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
motyw wsi sciaga lit mlodopolska
Motyw prometejski w literaturze
motyw wędrówki w lit 6K5KIEC2GLZI3KYABBI7LOL5QTJRSGDMWDXNS5A
skamander z historii lit w t (2)
�wi�ch, lit PL w latach II w�
Motyw tułacza, wygnańca, pielgrzyma w lit romantycznej
motyw
Guzy w±troby cz 1
Malarstwo motyw Wenus id 278148 Nieznany
Mit o Prometeuszu streszczenie, Ściągi
Motyw miasta, prezentacje
Motyw Boga, prezentacja j.polski motyw Boga
9.sielanka grecka, LEKTURY, Lit. dawna
matura motyw ogrodu w literaturze i sztuce, matura
12. Poezja E. Zegadłowicza, Lit. XX wieku

więcej podobnych podstron