PRACA

MAGISTERSKA

-

BARBARA NIWIŃSKA

DOLEGLIWOŚCI

BÓLOWE

STAWÓW

KOŃCZYN

DOLNYCH

W

ASPEKCIE

AKTYWNOŚCI

RUCHOWEJ

2

Prof. Romanowski pisał: "Słabe bodźce podtrzymują czynności życiowe organizmu na
poziomie minimalnym, silne bodźce powodują stan adaptacji, wytrenowania, zbyt silne
bodźce powodują zakłócenia i są szkodliwe".

Ruch,
podobnie jak lekarstwo, w zbyt małych dawkach
jest obojętny dla organizmu, w nadmiernych
szkodzi,
a w odpowiednich może być niezastąpionym
ś

rodkiem konserwacji i doskonalenia funkcji ciała.

H. Grabowski

3

S

PIS

T

REŚCI

R

OZDZIAŁ

I....................................................................................................................5

Wstęp ........................................................................................................................5

1.

Ból stawów........................................................................................................6

1.1.

Podział .......................................................................................................6

1.2.

Przyczyny ..................................................................................................7

1.3.

Objawy ......................................................................................................9

2.

Ból...................................................................................................................11

2.1.

Definicja ..................................................................................................11

2.2.

Charakterystyka .......................................................................................11

2.3.

Podział .....................................................................................................13

3.

Kończyna dolna ...............................................................................................14

3.1.

Podział funkcjonalny i anatomiczny kończyny dolnej...............................14

3.2.

Połączenia kości.......................................................................................15

3.3.

Budowa stawu..........................................................................................16

3.4.

Anatomia kończyny dolnej.......................................................................18

4.

Aktywność ruchowa ........................................................................................23

4.1.

Definicja ..................................................................................................23

4.2.

Korzystny wpływ na organizm .................................................................25

4.3.

Niekorzystny wpływ na organizm ............................................................27

R

OZDZIAŁ

II.................................................................................................................30

Cel pracy .................................................................................................................30

R

OZDZIAŁ

III ...............................................................................................................31

Materiał i metody badań ..........................................................................................31

R

OZDZIAŁ

IV ...............................................................................................................32

Wyniki i ich omówienie...........................................................................................32

R

OZDZIAŁ

V ................................................................................................................48

Dyskusja..................................................................................................................48

R

OZDZIAŁ

VI ...............................................................................................................52

Wnioski...................................................................................................................52

R

OZDZIAŁ

VII ..............................................................................................................53

Piśmiennictwo .........................................................................................................53

4

R

OZDZIAŁ

VIII.............................................................................................................56

Aneks ......................................................................................................................56

1. Wykaz rycin ........................................................................................................56

2. Wykaz tabel.........................................................................................................57

3. Ankieta................................................................................................................58

5

R

OZDZIAŁ

I

Wstęp

Ruch towarzyszy nam przez całe życie. Dzięki niemu rozwijamy się fizycznie,

poznajemy otoczenie, uczymy się granic swoich możliwości, pracujemy zawodowo.

Aktywność ruchowa podejmowana w odpowiedni sposób i we właściwych proporcjach

gwarantuje prawidłowy rozwój, zdrowie i dobrą sprawność psychofizyczną.

Ciało człowieka poddawane jest w ciągu życia zróżnicowanym obciążeniom,

związanym z naturalną potrzebą ruchu, doskonaleniem sprawności, eksploatacją

sportową, czy wymogami wykonywania wyuczonego zawodu. Do chwili obecnej nie

wynaleziono skutecznego sposobu zapobiegania przedwczesnemu ,,zużyciu” narządu

ruchu w wyniku nadmiernej jego eksploatacji. W przypadku osoby młodej i zdrowej

przyczyną większości dolegliwości narządu ruchu jest typowy dla naszej

współczesności wyścig z czasem i przestrzenią, bez liczenia się z możliwościami

adaptacyjnymi i kompensacyjnymi. Wbrew panującym poglądom uszkodzenia tkanek

miękkich narządu ruchu wcale nie muszą rozpoczynać się od określonych i silnych

urazów, pozostawiających ślad w pamięci pacjenta. W większości przypadków w grę

wchodzi sumowanie się mikrourazów (w tym zwykłych przeciążeń) i skryty rozwój

choroby, niejednokrotnie nie dający wyraźnych objawów, z wyjątkiem dolegliwości

bólowych [1,2].

6

1. Ból stawów

1.1. Podział

Dolegliwości bólowe stawów dotyczą każdego człowieka. Stawy stanowią

najważniejszą część układu ruchu. Ze względu na pełnione przez nie funkcje

oraz skomplikowaną budowę anatomiczną to one najczęściej ulegają

uszkodzeniom.

Ból stawu to objaw:

a.

procesu zapalnego,

b.

niepełnosprawności

• wewnątrzstawowej; dotyczą błony maziowej, chrząstki, łąkotek,

więzadeł krzyżowych.

• okołostawowej; dotyczą tkanek związanych ze stawem (ścięgna,

więzadła, kaletki maziowe).

• pozastawowej; dotyczą mięśni, kości, układu nerwowego lub układu

krążenia.

Według Światowej Organizacji Zdrowia w skład pojęcia ,,niepełnosprawności”

wchodzą:

• uszkodzenia; wrodzona utrata lub nieprawidłowość anatomicznej,

fizjologicznej struktury lub czynności.

• niepełnosprawność

czynnościowa;

ograniczenie

lub

utrata

(wynikająca z uszkodzenia) wykonywania danej czynności w sposób

uznany za normalny dla istoty ludzkiej [3,4,5].

7

1.2. Przyczyny

Dolegliwości bólowe stawu powstają pod wpływem działania czynnika

uszkadzającego. Najczęściej jest to proces starzenia oraz mechaniczne, fizyczne lub

toksyczne uszkodzenia. Można tutaj wymienić: ostre bądź przewlekłe urazy fizyczne,

mikrourazy, przeciążenia, nieprawidłowości budowy stawu (wrodzone lub nabyte),

zaburzenia czucia i trofiki stawu, zaburzenia neurogenne, zmiany statyczne i

dynamiczne narządu ruchu, przebyte zapalenia stawu itp. [6].

Uraz może prowadzić do zmian patologicznych, takich jak; stłuczenia, złamania,

skręcenia, podwichnięcia i zwichnięcia. U sportowców ich przyczyną są powtarzające

się mikrourazy układu mięśniowo-stawowego. Mogą je powodować siły nadmiernego

tarcia

bądź

nadmiernego

rozciągania

powstające

wskutek

nieprawidłowo

wykonywanego ćwiczenia, ruchu lub zbyt dużych obciążeń. Uszkodzenia urazowe

mogą wystąpić jako obrażenia ostre lub przewlekłe [5,6,7,8].

W wyniku uszkodzenia elementów stawowych może dojść do zaburzonej

równowagi między zdolnością przenoszenia i amortyzowania obciążeń mechanicznych.

Przeciążenia, mikrourazy związane z uprawnianiem sportu lub wykonywanym

zawodem, wiążą się z nadmiernym zużyciem stawu oraz zmianami w obrębie

przyczepów ścięgien i więzadeł. Do uszkodzeń stawu może dojść, jeżeli obciążenia są

zbyt duże, a struktury zbyt słabe [9,10].

Wady wrodzone lub nabyte stawu zmieniają jego prawidłową mechanikę,

zmniejszają tolerancję na przeciążenia oraz zmieniają równowagę siłową pomiędzy

mięśniami. Nieprawidłowości te mogą powodować nadmierne i nierównomierne

obciążenia, które pociągają za sobą dalsze uszkodzenia elementów stawowych [10].

Niektóre choroby metaboliczne, takie jak cukrzyca, mogą upośledzać strukturę

chrząstki. Potencjalnie odwracalnym czynnikiem ryzyka jest także otyłość i palenie

papierosów (być może na zasadzie toksycznego uszkodzenia chrząstki lub jej

niedotlenienia) [10,11].

Czynniki prowadzące do destrukcji chrząstki stawowej przedstawiono na

rycinie 1.

8

Rycina 1. Model czynników uszkadzających chrząstkę stawową [12].

Zmiany wielkości i
orientacji wektorów
mięśniowych w stawie

Zmiany
orientacji
ś

rodka

wektora
grawitacji

Powtarzające
się nagłe,
ś

ciskające

obciążenie

Zmiany
wielkości i
orientacji
sumarycznego
wektora stawu

Prawidłowe obciążenie
nieprawidłowego stawu;
nieprawidłowości wrodzone i
nabyte

Przeciążenia, urazy

Choroby zapalne

Inne wtórne przyczyny

Nasilone
przeciążenia

Zaburzenia
nerwowo-
- mięśniowe

Destrukcja chrząstki

9

1.3. Objawy

Wszystkie czynniki uszkadzające staw najczęściej prowadzą do choroby

zwyrodnieniowo - zniekształcającej. Zmiany te nie stanowią jednolitej jednostki

chorobowej, lecz zespół zmian powstających w wyniku destrukcyjnych czynników.

Choroba ma przebieg postępujący. Zmiany chorobowe dotyczą głownie chrząstki

stawowej, ale również elementów kostno - stawowych i miękkich okołostawowych.

Zniszczenie chrząstki, przejawiające się obniżeniem wysokości chrząstki w stawie,

powoduje nierównomierne zwężenie szpary stawowej. W nasadach kości tworzą się

torbiele zwyrodnieniowe (geody) i zagęszczenia (sklerotyzacja) kości będące wyrazem

osłabienia właściwości amortyzacyjnych chrząstki. Na krawędziach powierzchni

stawowych powstają wyrośla kostne – osteofity (Rycina 2) [13,14].

Choroba zwyrodnieniowa może dotyczyć jednego lub kilku stawów.

Prawdopodobieństwo jej występowania rośnie wraz z wiekiem i dotyczy połowy osób

po 65 roku życia. Lokalizacja zmian bywa różna w zależności od płci, rasy oraz wieku.

Zmiany chorobowe występują wcześniej u osób z wadami wrodzonymi jak kolano

szpotawe, koślawe itp. Wpływ mają również czynniki środowiskowe, styl życia oraz

charakter wykonywanej pracy. Podstawowe objawy choroby to ból, obrzęk,

ograniczenie ruchomości. Dolegliwości bólowe nasilają się podczas większego

obciążenia i aktywności, a zmniejszają w czasie odpoczynku. Towarzyszy im również

niestabilność stawu, osłabienie mięśni okołostawowych i zmęczenie. W wyniku

uszkodzenia elementów stawowych może dojść do zaburzonej równowagi między

zdolnością przenoszenia i amortyzowania obciążeń mechanicznych [6,11].

10

Rycina 2. Zmiany stawu w chorobie zwyrodnieniowej [15].

11

2. Ból

2.1. Definicja

Ból wg Międzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu jest nieprzyjemnym

doznaniem zmysłowym i emocjonalnym związanym z rzeczywistym lub potencjalnym

uszkodzeniem tkanek [14,16].

Jest on uczuciem subiektywnym i indywidualnym. Jego odczucie zależy od

aktywacji różnego typu receptorów bólowych (mechanicznych, elektrycznych,

termicznych, chemicznych) oraz osobniczych różnic psychicznych, zmodyfikowanych

przez wcześniejsze doświadczenia i psychosomatyczne uwarunkowania. Dla jednych

osób ból będzie dużym cierpieniem, podczas gdy inni odczują go tylko jako lekki

dyskomfort [17,18].

2.2. Charakterystyka

Ból towarzyszy człowiekowi przez całe życie sygnalizując, że w organizmie

dzieje się coś złego i niejednokrotnie jest pierwszym zwiastunem choroby. Podstawową

jego funkcją jest działanie ostrzegająco - ochronne. Odpowiedź organizmu polega na

pobudzeniu ośrodkowego układu nerwowego (wzrost napięcia mięśniowego) a w

następnej kolejności innych układów takich jak: układu oddechowego (przyspieszenie i

spłycenie oddechu), krążenia (przyspieszenie czynności serca, podwyższenie ciśnienia

tętniczego, zwiększenie przepływu obwodowej krwi) i wydzielania wewnętrznego.

Celem organizmu jest utrzymanie homeostazy pomimo działania uszkadzającego

bodźca [16,18].

Przemijający ból fizjologiczny (wywołany przez bodziec nie uszkadzający

tkanki) pojawia się wtedy, gdy np. dotkniemy gorącego przedmiotu - wtedy naszą

natychmiastową reakcją jest usunięcie się z obszaru zagrożenia w obawie przed

uszkodzeniem. Z kolei w przypadku uszkodzenia głębokich struktur somatycznych

(skręcenie, złamanie), towarzyszący ból wymusza ograniczenie aktywności, przez co

zmniejsza

się

potencjalne

ryzyko

dalszego

uszkodzenia

lub

nasilenia

patofizjologicznych zmian [17].

12

Przewodzenie bólu to etapowy przepływ informacji o bodźcu bólowym z

receptorów bólowych, tzw. nocyceptorów, które znajdują się na powierzchni skóry, w

narządach wewnętrznych, stawach, mięśniach, więzadłach czy innych tkankach. Impuls

bólowy może być przewodzony przez zmielinizowane włókna A-delta o średnicy 2-5

mikrometrów (przewodzące z prędkością 12-30 m/s) oraz niezmielinizowane włókna C

o średnicy 0,4-1,2 mikrometra (prędkość przewodzenia 0,5-2 m/s). Po wejściu do

rdzenia kręgowego aksony nocyceptorów kończą się w rogach tylnych. Ma tu miejsce

hamowanie rdzeniowe, zwane „bramką kontrolną”, opisane w 1965 roku przez R.

Melzack i P. D. Wall. Drażnienie grubych włókien czuciowych, unerwiających obszar,

z którego pochodzi ból, zmniejsza czucie bólu. Następnie wstępującymi drogami

rdzeniowo – wzgórzowymi informacje zostają przesłane przez rdzeń przedłużony, most

i śródmózgowie do jąder wzgórza, stąd przekazywane są do współczulno - czuciowej

części kory mózgowej lub istoty szarej śródmózgowia. Połączenia pomiędzy rdzeniem

kręgowym, wzgórzem i korą ruchowo – czuciową są odpowiedzialne za czuciowe

doświadczenie bólu (jego nasilenie, lokalizację i jakość), podczas gdy połączenia

pomiędzy zakrętem obręczy i płatem czołowym najprawdopodobniej odpowiadają za

emocjonalny wymiar bólu. Ostatecznie percepcja bólu zależy od wielu czynników

obniżających próg bólu (zmęczenie, bezsenność, depresja, stany chorobowe) lub

podwyższających go (sen, wypoczynek, aktywność oraz leki przeciwbólowe,

przeciwdepresyjne). W procesie przewodzenia i hamowania uczestniczy szereg

chemicznych mediatorów, między innymi: enkefaliny, endorfiny, serotonina, histamina,

bradykinina, ATP, jony potasu, prostaglandyny i wiele innych substancji. Mediatory

spełniają rolę czynników inicjujących i utrzymujących pobudzenie receptorów

bólowych [16,18,19].

13

2.3. Podział

Wyróżniamy różne typy bólów, klasyfikując je w zależności od :

a) Mechanizmu powstawania :

• organiczny; posiada rozpoznawalną przyczynę organiczną niszczącą

tkankę,

• nieorganiczny (psychogenny); nazywany bólami fantomowymi.

Może wystąpić po amputacjach, odczuwa się go w nie istniejącej

części ciała.

b) Patomechanizmu powstawania :

• nocyceptywny; zaistniała patologia powoduje przewlekłe drażnienie

nocyceptorów,

• neuropatyczny; występuje przy uszkodzeniu neuronów

przewodzących bodźce bólowe , przyczynami może być: bezpośredni

uraz, zakażenie, niedokrwienie, choroby metaboliczne,

• ośrodkowy; powstający w ośrodkach mózgu odpowiedzialnych za

wrażenie bólu.

c) Umiejscowienia receptorów:

• somatyczny; w skórze, mięśniach i stawach. Ból ten można łatwo

opisać i zlokalizować,

• trzewny tj. przenoszony; w narządach. Trudny do zlokalizowania,

ponieważ może rzutować do innych, zdrowych obszarów ciała.

d) Od czasu trwania:

• ostry; występuje nagle w odpowiedzi na zaistniały bodziec. W

wyniku zdrowienia zanika po upływie kilku do kilkunastu dni,

• przewlekły; utrzymuję się np. przy braku lub przy niewłaściwym

leczeniu bólu ostrego. O bólu przewlekłym mówimy wtedy, gdy

trwa dużej niż trzy miesiące [14,16,20].

14

3. Kończyna dolna

3.1. Podział funkcjonalny i anatomiczny kończyny dolnej

Kończyna dolna (Rycina 3) spełnia podstawową funkcję podporowo -

lokomocyjną człowieka. W odróżnieniu od kończyny górnej ma budowę o charakterze

statycznym. Spełniając funkcję chodu i postawy podlega skutkom przeciążeniowym

(urazy, zwyrodnienia), jak i chorobom ogólnoustrojowym, między innymi RZS,

cukrzycy

, ZZSK.

Rycina 3. Budowa kończyny dolnej [21].

15

Kończyna dolna spełnia dwie podstawowe czynności:

1) czynność czuciowa - realizowana głównie przez stopę.

Analogicznie do kończyny górnej wyróżniamy:

• czucie powierzchniowe,

• czucie głębokie i mięśniowe,

• kontrole motoryczną (ruchową), warunkującą właściwą reakcję

na występujące bodźce.

2) czynność ruchowa - wyróżniamy tutaj następujące zadania:

• podparcie statyczne ciała (pozycja stojąca),

• oporowanie (np. w przysiadzie, podpieranie ciała podczas

wstawania),

• lokomocję (chód, bieg, skok),

• obronę (np. kopnięcie, odepchnięcie),

• chwytanie; rozwijane u osób bezrękich [22].

3.2. Połączenia kości

Zasadniczym czynnikiem decydującym o ruchowej funkcji szkieletu są

połączenia kości. Połączenia te dzielimy na ścisłe, utworzone przez: więzozrosty,

chrząstkozrosty, kościozrosty, oraz połączenia ruchome, czyli stawy. Ruchomość

połączeń ścisłych kości jest ograniczona, bardzo różna w zależności od materiału tkanki

łączącej. W połączeniach ruchomych kości nie są ze sobą złączone lecz stykają się

jedynie powierzchniami stawowymi. Zakres i rodzaj ruchu zależy od: kształtu

powierzchni stawowych (cylindryczne, eliptyczne, siodełkowe, kuliste, płaskie), liczby

stopni swobody, liczby osi obrotu, napięcia torebki stawowej, więzadeł, mięśni i

zakończeń kostnych. Prawidłowe ruchy czynne i bierne w stawie wymagają kątowego

ruchu ślizgowego, który może być nazwany ruchem tocząco - ślizgowym. Ruchy

tocząco – ślizgowe zapewniają prawidłowy odstęp oraz przyleganie powierzchni

stawowych i przez to równoległy poślizg powierzchni stawowych z niewielkim tarciem.

Staw powinien posiadać odpowiedni stopień ruchomości, a jednocześnie musi mieć

zapewnioną stabilność. Stabilność stawu, pochodząca z układu mięśniowego i aparatu

torebkowo – więzadłowego, zapewnia optymalny docisk obu powierzchni stawowych.

16

Docisk tych powierzchni powinien pozostać możliwie niewielki, żeby nie przyczyniał

się do uszkodzeń powierzchni ślizgowych. Staw nie powinien zużywać się przy pracy,

gdyż ma służyć organizmowi przez całe życie [23,24,25].

Stabilność aktywna, dynamiczna stawu zapewniana jest przez napięcie mięśni

(przede wszystkim krótkich, przylegających do stawu) utrzymujące się przy ruchu oraz

obciążeniu. Napięcie mięśni powinno być dostosowane do celu ruchu tak, żeby

zapewnić optymalny ruch tocząco – ślizgowy i optymalne obciążenie w stawie.

Więzadła stawu z drugiej strony są odpowiedzialne za bierną stabilność, która ogranicza

niekontrolowane lub nadmierne ruchy [25].

3.3. Budowa stawu

We wszystkich stawach możemy odróżnić następujące składniki główne (Rycina 4):

1.

Wolne pokryte chrząstką powierzchnie stawowe kości łączących się w stawie.

Powierzchnie stawowe bywają płaskie, wklęsłe lub wypukłe. Powierzchnie

wklęsłe stanowią zwykle panewkę stawu, zaś powierzchnie wypukłe główkę

stawową. Grubość chrząstki stawowej jest uzależniona od tarcia w stawie, jest

inna w różnych stawach, średnia grubość wynosi 0,5 – 2 mm. Dzięki zawartości

proteoglikanów chrząstka posiada zdolność do sprężystego odkształcania się.

Stanowi podstawowy składnik ruchowy stawu. Tworzy ochronę dla zakończeń

kości zmniejszając tarcie i osłabiając siłę urazów.

2. Torebka stawowa.

Łączy końce stawowe kości i odgranicza staw od otoczenia. Torebka stawowa

składa się z dwóch warstw: warstwę zewnętrzną tworzy błona włóknista,

wewnętrzną zaś błona maziowa. Błona włóknista zbudowana jest z mocnych

włókien łącznotkankowych, które w niektórych miejscach stawu tworzą silne

pasma zwane więzadłami stawowymi. Stopień napięcia torebki jest różny; w

jednych stawach jest bardzo luźna, pozwalając na dużą ruchomość kości, w

innych jest silnie napięta, ograniczając ruch. Błona maziowa natomiast

wytwarza maź stawową oraz różnego rodzaju twory: fałdy, kaletki oraz kosmki

maziowe.

17

3. Jama stawowa.

Przestrzeń pomiędzy błoną maziową a powierzchniami stawowymi wypełniona

mazią stawową.

W stawie poza głównymi składnikami mogą występować jeszcze inne, swoiste

elementy, takie jak:

• więzadła stawowe; są to silniejsze pasma błony włóknistej torebki stawowej,

zbudowane z tkanki łącznej włóknistej zbitej.

• więzadła międzykostne; łączą niepokryte chrząstką powierzchnie stawowe

kości. Wzmacniają torebkę stawową, przytrzymują kości stawu w

prawidłowym położeniu, przeciwdziałają oddalaniu się końców stawowych od

siebie.

• obrąbki stawowe; zbudowane są z chrząstki włóknistej. Tworzą przedłużenie

panewki stawowej w postaci całkowitego lub częściowego pasma

pierścieniowatego.

• krążki stawowe; znajdują się między powierzchniami stawowymi, dzieląc

jamę stawu na dwie komory.

• łąkotki stawowe; stanowią częściową przegrodę jamy stawu, wyrównują nie

dostosowane do siebie powierzchnie stawowe.

Rycina 4. Budowa stawu [15].

18

Stawy ze względu na pełnione funkcję oraz skomplikowaną budowę

anatomiczną często ulegają uszkodzeniom [23,26,27].

3.4. Anatomia kończyny dolnej

Pod względem anatomicznym kończynę dolną dzielimy na następujące elementy:

A. Obręcz kończyny dolnej

Obręcz kończyny dolnej, zwana obręczą biodrową, składa się z parzystej kości

miednicznej, która wraz z kością krzyżową tworzy mocny pierścień kostny

zwany miednicą. Kość miedniczna składa się z trzech części tj. kości biodrowej,

kulszowej i łonowej. Kości miedniczne są połączone z przodu spojeniem

łonowym, natomiast z tyłu z kością krzyżową łączą się za pomocą stawów

krzyżowo - biodrowych. Staw krzyżowo – biodrowy jest stawem płaskim,

powierzchnie stawowe obu kości utworzone są przez powierzchnie uchowate.

Ruchomość stawu jest bardzo ograniczona, a w wieku starczym może nastąpić

zrost kości w stawie i jego usztywnienie. Kość krzyżowa dodatkowo

stabilizowana jest przez mocne więzadła krzyżowo - biodrowe grzbietowe,

nieco słabsze krzyżowo – biodrowe brzuszne, krzyżowo - biodrowe

międzykostne oraz więzadło biodrowo – lędźwiowe. Spojenie łonowe i oba

stawy krzyżowo - biodrowe stanowią ważną ochronę pierścienia miednicy oraz

kręgosłupa, osłabiając wstrząsy wynikające z czynności chodu, biegu czy

skoków.

B. Część wolna kończyny dolnej

W skład jej wchodzą: kość udowa, kości goleni i kości stopy. Kości te tworzą

następujące połączenia stawowe:

Staw biodrowy (Rycina 5)

Jest to staw kulisty panewkowy. Powierzchnie stawowe utworzone są przez:

panewkę kości miednicznej (pogłębioną przez wysoki obrąbek panewkowy),

19

oraz głowę kości udowej. Chrząstka stawowa ma kształt półksiężycowaty, dół

panewki wypełnia tkanka tłuszczowa i więzadło obłe kości udowej. Grubość

chrząstki w stawie jest największa w miejscu, gdzie głowa kości udowej ulega

największemu uciskowi podczas stania. Powierzchnie stawowe nie są w pełni do

siebie dopasowane. Szczyt panewki jest obszarem nie mającym kontaktu z

kością udową; pozwala to na odpowiednie smarowanie stawu. Kończyna dolna

wymaga silnego aparatu więzadłowego wzmacniającego torebkę. Odróżniamy

więzadła: biodrowo - udowe, łonowo - udowe i kulszowo - udowe oraz warstwę

okrężną. Położenie spoczynkowe torebki stawowej występuje przy zgięciu około

30 st., odwiedzeniu 30 st. i lekkiej rotacji zewnętrznej. Staw biodrowy przenosi

duże obciążenia, które bardzo zwiększają się podczas stania, przekraczając

dwukrotnie masę ciała - przy marszu aż czterokrotnie, w czasie biegu

sześciokrotnie.

Rycina 5. Staw biodrowy [28].

20

Staw kolanowy (Rycina 6)

Jest największym stawem organizmu ludzkiego, a równocześnie jednym z

najbardziej wrażliwych i często ulegającym uszkodzeniom. Główkę stawową

tworzą kłykcie kości udowej, panewkę – kłykcie piszczeli i rzepka, która chroni

staw od przodu i zwiększa działanie mięśnia czworogłowego. Część stawu

pomiędzy kłykciami udowymi i rzepką określana jest klinicznie jako staw

rzepkowo - udowy.

Powierzchnie stawowe pokrywa gruba warstwa chrząstki (3 do 4 mm.), a na

powierzchni rzepki nawet 6,5 mm. Dzięki chrząstce następuje równomierne

rozłożenie obciążeń, wzmaga się sprężystość stawu i wstrząsy powstające

podczas chodzenia czy skakania zostają zmniejszone. W otoczeniu stawu

znajdują się kaletki maziowe, które zmniejszają tarcie i ucisk oraz chronią staw

przed urazami. W obrębie torebki stawowej znajduje się ciało tłuszczowe. Przy

zgiętym kolanie ciało tłuszczowe w postaci fałdów skrzydłowych zostaje

wpuklone w szczelinę stawu. Przy kolanie wyprostowanym fałdy skrzydłowe

ustępują na boki, uwypuklając ścianę torebki stawowej.

Pomiędzy kością udową i piszczelą znajdują się łąkotki: boczna i przyśrodkowa.

Elastyczne struktury dostosowują się do zmiennych warunków w stawie,

pogłębiają powierzchnie stawową piszczeli i przenoszą obciążenia.

Torebka stawowa jest wzmocniona przez silne więzadła poboczne (strzałkowe i

piszczelowe), podkolanowe (skośne, łukowate) i krzyżowe (przednie i tylne).

Położenie spoczynkowe torebki stawowej występuje przy kolanie zgiętym w

granicach 20 - 30 st. Staw kolanowy jest stawem zawiasowo - obrotowym, lecz

ruchy obrotowe występują tylko przy zgiętym kolanie. Podczas ruchu zginania,

łąkotki w stawie przesuwają się do tyłu, a rzepka ślizga ku dołowi, natomiast

przy prostowaniu łąkotki przesuwają się do przodu, rzepka zaś ślizga się ku

górze. Podczas rotacji zewnętrznej boczna łąkotka przesuwa się ku przodowi,

zaś przyśrodkowa pociągana jest do tyłu. Przy ruchu rotacji wewnętrznej łąkotka

przyśrodkowa przesuwa się ku przodowi, podczas gdy łąkotka boczna cofa się.

21

Staw kolanowy jest najbardziej mobilnym stawem w codziennej aktywności człowieka.

Rycina 6. Staw kolanowy [29].

Połączenia kości goleni

• staw piszczelowo - strzałkowy. Głowa kości strzałkowej przylega do tylno -

bocznej powierzchni kłykcia bocznego kości piszczelowej. Powierzchnie

stawowe obu kości są spłaszczone i posiadają równy, owalny kształt.

Torebka stawu jest napięta, wzmocniona przez więzadła głowy strzałki

przednie i tylne. Ruchy kości strzałkowej są bardzo ograniczone, mają

jedynie znaczenie przy zgięciu grzbietowym stopy.

• więzozrost piszczelowo - strzałkowy. Łączy z sobą dalsze końce kości

podudzia. Niewielka ruchomość więzozrostu umożliwia jedynie nieznaczne

odchylenie boczne obu kostek w ruchach zgięcia grzbietowego stopy.

• błona międzykostna goleni. Łączy obie kości podudzia.

22

W obrębie stopy wyróżnia się dwa podstawowe stawy:

• staw skokowo - goleniowy, czyli staw skokowy górny. Główka stawowa

utworzona jest przez bloczek kości skokowej. Panewkę stawową tworzy

dolna powierzchnia stawowa piszczeli i obu kostek bocznych. Jest to staw

bloczkowy, jednoosiowy. W zgięciu podeszwowym staw jest mniej stabilny

i częściej ulega uszkodzeniom.

• Staw

skokowo - piętowo - łódkowy,

czyli

skokowy

dolny.

Łączy

wymienione kości. Staw odpowiedzialny jest za ruchy odwracania i

nawracania stopy, które podczas chodu mają duże znaczenie w

dostosowaniu stopy do nierówności terenu.

Należy pamiętać, że ruchy w tych stawach są ze sobą powiązane. Największe

rozluźnienie torebki stawowej występuje przy zgięciu podeszwowym stopy o około

10 stopni.

Pozostałymi stawami stopy są: stawy stępu, stawy stępowo - śródstopne, stawy

międzyśródstopne oraz stawy palców stopy. Największą ruchomość posiadają stawy

palców. Stopa jest obwodowym zespołem funkcjonalnym i strukturalnym kończyny

dolnej. Jest jedną z dynamicznych struktur narządu ruchu, pełni funkcję podporową,

umożliwia kontakt z podłożem. W prawidłowo ukształtowanej stopie podporę stanowi

guz piętowy i głowa I i V kości śródstopia. Kościec stopy, układ stawowo - więzadłowy

oraz mięśniowy stanowi mocną i sprężystą podporę ciała. Prawidłowe sklepienie

podłużne i poprzeczne stopy zapewnia przenoszenie obciążeń. Stopa składa się z 26

kości i około 100 więzadeł, tak dużo elementów tworzy skomplikowany mechanizm.

Dlatego jakiekolwiek dysfunkcje w jednej strukturze wpływają na upośledzenie

czynności całej stopy [21,23,26,27,30].

23

4. Aktywność ruchowa

4.1.

Definicja

W ostatnich dziesięcioleciach jesteśmy świadkami dynamicznego rozwoju

urbanizacji i techniki. Technika ułatwia człowiekowi życie, ale z drugiej strony

eliminuje ruch i pracę fizyczną. Postępujący proces urbanizacji powoduje zmniejszanie

się terenów zielonych, zanieczyszczenie powietrza i wód oraz kurczenie się przestrzeni

wykorzystywanych do rekreacji. Udogodnienia cywilizacyjne, środki komunikacyjne,

ś

rodki masowego przekazu, szczególnie telewizja, zmniejszają do minimum aktywność

fizyczną człowieka w życiu codziennym [31].

Brak aktywności fizycznej może prowadzić do choroby wieńcowej serca,

miażdżycy, cukrzycy, udaru mózgu, otyłości, osteoporozy. Jest równie istotnym

czynnikiem ryzyka tych chorób, jak palenie papierosów, nadciśnienie czy podwyższony

poziom cholesterolu. Przerażający jest fakt, że jeden na dziesięciu Amerykanów umiera

przedwcześnie z powodu braku aktywności fizycznej [31,32,33].

Zwiększona i systematyczna aktywność ruchowa może łagodzić lub usuwać

występowanie wielu czynników chorobotwórczych. Wysiłek fizyczny jest podstawową

metodą

terapeutyczną

pozwalająca

ograniczyć

stosowanie

innych,

bardziej

kosztownych metod. Ruch zapobiega otyłości, wzmacnia serce, poprawia

samopoczucie, wzmacnia odporność na stres, zapewnia zdrowy i spokojny sen. Praca

fizyczna, uprawianie sportu i turystyki, rekreacja, wychowanie fizyczne, a także

wszelka codzienna aktywność stają się dzisiaj koniecznością [31,33].

Aktywność fizyczna według Kozłowskiego i Nazar to praca mięśni

szkieletowych wraz z całym zespołem towarzyszących zmian w organizmie [31].

Według innych autorów aktywność fizyczna to ruchy ciała wykonywane przy

użyciu siły mięśni, które prowadzą do wydatku energetycznego powyżej poziomu

spoczynkowego. Regularna aktywność ruchowa zwiększa wydolność wysiłkową. Ruch

jest skuteczny, gdy realizowany jest w odpowiedniej częstotliwości, intensywności i

objętości.

24

• Częstotliwość wynika z prawa superkompensacji. Kolejny wysiłek powinien

nastąpić w momencie, kiedy zasoby energetyczne wyczerpane w ostatnich

ć

wiczeniach zostaną odbudowane (kompensacja), a w przypadku intensywnych,

długotrwałych ćwiczeń odbudowane z nadmiarem (superkompensacja).

• Objętość oznacza, iż trening musi trwać tak długo, by całe ciało zdołało się

wszechstronnie adaptować do zmienionych wymagań i zaangażować w niezbędny

wydatek energetyczny.

• Intensywność najłatwiej jest zmierzyć - miernikiem jest tętno, które oddaje

wielkość wysiłku, lub pułap tlenowy (% zużycie tlenu).

Te trzy wielkości tworzą normę ruchu. Stąd wziął się optymalny wzór

aktywności fizycznej, tj. 3 x 30 x 130. Oznacza on, że każdy człowiek powinien

ć

wiczyć co najmniej 3 razy w tygodniu, a co najmniej 30 minut każdego treningu

powinno być tak intensywne by tętno wynosiło 130 / min. [31,34].

Wiele korzystnych zmian, które zachodzą w organizmie człowieka pod

wpływem systematycznej aktywności, jest widocznych już gołym okiem. Są to: prosta,

szczupła sylwetka, sprężysty energiczny chód, brak objawów zmęczenia przy wysiłku,

lepsze samopoczucie w dniach, kiedy inni czują się gorzej. W wyniku treningu można

zauważyć poprawę podstawowych cech motorycznych, takich jak: siła, szybkość,

gibkość i wytrzymałość [33,35].

25

4.2.

Korzystny wpływ na organizm

Zmiany w obrębie układów człowieka powstające pod wpływem ruchu i wysiłku

fizycznego:

1) Układ kostno – stawowy:

• poprawa mineralizacji kości,

• wzrost elastyczności, sprężystości i wytrzymałości torebek i więzadeł

stawowych,

• wzmocnienie i stabilizacja stawów,

• zwiększenie zakresu ruchomości w stawie,

• kształtowanie powierzchni stawowych,

• lepsze odżywienie stawu (ruch ułatwia przesuwanie mazi stawowej).

2) Układ mięśniowy:

• wzrost siły i masy mięśniowej,

• zwiększenie elastyczności i wytrzymałości mięśni,

• wzrost zawartości substancji energetycznych w mięśniach,

• lepsza zdolność reagowania na bodźce,

• większa odporność na zmęczenie oraz szybsza odnowa sił,

• lepsze ukrwienie mięśnia, większy dowóz tlenu i substancji odżywczych

oraz usuwanie produktów szkodliwych.

3) Układ krwionośny:

• wzrost siły skurczu serca, większa objętość wyrzutowa serca,

• wzrost pojemności minutowej serca,

• zwiększenie przepływu wieńcowego i rezerw wieńcowych, co daje

większą gotowość do wysiłku,

• spowolnienie tętna spoczynkowego, a także obniżenie ciśnienia krwi,

• lepszy przepływ krwi żylnej i chłonki.

26

4) Układ oddechowy:

• zwiększenie pojemności życiowej płuc (otwarcie nieczynnych

pęcherzyków),

• wzrost głębokości oddechu i zużycia tlenu w powietrzu wdychanym,

• zmniejszenie wielkości długu tlenowego,

• nauka prawidłowego oddychania,

• zwolnienie rytmu oddechowego,

• wzrost siły mięśni oddechowych zasadniczych oraz mięśni oddechowych

pomocniczych,

• kształtowanie budowy klatki piersiowej i postawy ciała dzięki silnym

mięśniom oddechowym,

• lepsze zaopatrzenie organizmu w tlen.

5) Układ nerwowy:

• rozwinięcie pamięci ruchowej oraz szybkości i łatwości oddziaływania

na bodźce zewnętrzne,

• wzrost szybkości przewodzenia bodźców nerwowych,

• kształtowanie koordynacji ruchowej oraz poprawa zdolności

utrzymywania równowagi ciała,

• pobudzenie pracy ośrodkowego układu nerwowego,

• poprawa sprawności psychicznej, wytrzymałości na stres i zmęczenie,

zmniejszenie poziomu lęku oraz poprawa jakości snu.

6) Narządy wewnętrzne:

• lepsze funkcjonowanie wątroby, gruczołów dokrewnych, sprawniejsza

gospodarka hormonalna i enzymowa,

• redukcja poziomu cholesterolu,

• poprawa funkcji systemu immunologicznego, wzrost odporności,

• wzrost sprawności mięśni gładkich i wydolności narządów leżących w

jamie brzusznej i miednicy,

• zapobiega zaparciom,

• zapobiega zaleganiu moczu w drogach moczowych [24,31,32,36,37].

27

Ruch i ćwiczenia jako bodźce naturalne oddziałują na cały organizm. Wywołują

korzystny wpływ na czynność wszystkich układów, a tym samym na sprawność i

wydolność człowieka [24].

Dzięki pozytywnym wpływom aktywności ruchowej w ostatnich latach można

zauważyć zwiększoną modę na aktywne spędzanie wolnego czasu. Niestety wzrost

zainteresowania sportem nie idzie w parze z wiedzą o ergonomii wysiłków fizycznych i

obok korzystnych zjawisk towarzyszących uprawianiu sportu obserwuje się

występowanie zwiększonej liczby urazów i uszkodzeń narządu [31].

Sport to każda forma aktywności (fizycznej i umysłowej) podejmowana dla

przyjemności lub współzawodnictwa [38].

4.3.

Niekorzystny wpływ na organizm

Media propagujące tzw. zdrowy styl życia, zalecające uprawianie

poszczególnych dyscyplin sportowych, zbyt mało miejsca poświęcają przygotowaniu

organizmu człowieka do uprawiania sportu. Bardzo rzadko wspomina się o rozgrzewce,

czyli wstępnym przygotowaniu organizmu do zwiększonego wysiłku fizycznego. Wiele

osób korzysta z nieprzystosowanych obiektów lub nie dysponuje odpowiednim

sprzętem sportowym (np. obuwiem, strojem) dostosowanym do ich zamierzeń i

umiejętności. Amatorom sportu często towarzyszy brak wiedzy na temat sportu,

podejmowanie wysiłków przewyższających możliwości organizmu nie uwzględniając

jednocześnie stopnia wytrenowania [39,40].

Wiele kontrowersji budzi również uprawianie sportu wyczynowego, w którym

chęć bicia kolejnych rekordów wymaga znacznego obciążenia treningowego,

graniczącego niekiedy z krańcowymi możliwościami organizmu ludzkiego. Zostaje

zachwiana równowaga między obciążeniem organizmu a jego możliwościami [9].

Zbyt ciężka praca fizyczna, długotrwały wysiłek sportowy może prowadzić do

niekorzystnych zmian w organizmie:

• obniżenia pułapu tlenowego, zmniejszenia zdolności wiązania tlenu przez

tkanki, pogorszenia wentylacji płuc,

28

• zmniejszenia liczby erytrocytów, obniżenia poziomu hemoglobiny i odporności

organizmu,

• obniżenia podstawowej przemiany materii,

• zaburzeń hormonalnych,

• urazów, złamań, zwichnięć, skręceń,

• uszkodzeń chrząstki stawowej, co może powodować zmiany zwyrodnieniowo -

zniekształcające [24,31].

Niekorzystnym wpływom ulega najczęściej narząd ruchu, działające obciążenia

mogą pozostawać w granicach proporcjonalności lub je przekraczać. W pierwszym

przypadku odkształcenie jest proporcjonalne do siły, która je wywołała, w drugim

granica proporcjonalności zostaje przekroczona i dochodzi do powstawania zmian

trwałych [9].

Uprawianiu

sportu

towarzyszą

najczęściej

obrażenia

o

charakterze

przeciążeniowym, powstające w wyniku powtarzających się mikrourazów. Rzadziej

występują obrażenia ostre [40].

Przeciążenia narządu ruchu stanowią zespół zjawisk obniżających wartość

biologiczną tkanek lub całego organizmu pod wpływem działań sił mechanicznych,

które same w sobie nie przekraczają wytrzymałości fizycznej lub wydolności

czynnościowej układu ruchowego. Tkanki układu kostno – stawowego mogą stopniowo

podwyższać progi wytrzymałości i adaptować się do wymagań sportu pod warunkiem,

ż

e tempo tej adaptacji nie jest zbyt szybkie, stawy i mięśnie pracują w osi nacisku, nie

ma wad wrodzonych i tkanki są pełnowartościowe (brak chorób układowych, zaburzeń

hormonalnych, odżywczych itp.). Niespełnienie wyżej wymienionych warunków

stwarza ryzyko zagrożenia odporności lub wydolności tkanek wtedy nawet siły nacisku

mieszczące się w granicach normy mogą powodować uszkodzenia. Kryterium

szkodliwości w uprawianiu aktywności fizycznej są takie wielkości jak czas,

intensywność, natężenie, wielkość obciążenia mechanicznego. Miejscowe działanie

nadmiernego, nasilonego treningu nie uwzględniającego możliwości przeciążeń,

nadrywa ultrastruktury tkankowe (co objawia się dyskomfortem, miejscową

wrażliwością, przemęczeniem i bólami), inicjuje powstanie i rozwój miejscowych

odczynów tkankowych pod postacią procesów litycznych i przerostowych [1,41].

29

Do uszkodzeń z przeciążeń dochodzi często u osób podejmujących ciężki trud

fizyczny, w stanach zmęczenia, znużenia lub napięć nerwowych. Dodatkowymi

winowajcami w wystąpieniu przeciążeń są takie czynniki, jak:

• obniżona wartość biologiczna poszczególnych tkanek i całego ustroju,

• zaburzenia naczyniowe i nerwowe,

• nieergonomiczne stanowisko pracy lub ćwiczeń, ochłodzenie lub przegrzanie

ciała, tryb życia, odżywianie [41].

Wskutek przeciążeń następuje zmniejszenie wydolności już nadmiernie

obciążonego układu ruchu, co u sportowców czy pracowników fizycznych może

prowadzić do utraty zdolności wykonywania danej czynności.

Aktywność sportowa poprawia sprawność mięśni i koordynację ruchową, ale

jednocześnie zwiększa obciążenie różnych stawów, co jest powodem wzrostu ryzyka

urazów. Wyczynowe uprawianie sportu stanowi czynnik ryzyka choroby

zwyrodnieniowej stawów kolanowych, biodrowych lub skokowych [9,11,41].

Największym ryzykiem są obciążeni hokeiści, piłkarze i lekkoatleci. Piłka nożna

to dyscyplina sportowa, w której często występują nagłe przyspieszenia i zatrzymania

ruchu oraz ruchy skrętne. Znaczne przeciążenia działające na stawy osób uprawiających

sport, jak również urazy sportowe mają istotny wpływ na powstawanie i rozwój

choroby zwyrodnieniowej stawów [9,11].

Rekreacyjne uprawianie sportu sprzyja zmniejszeniu dolegliwości w chorobie

zwyrodnieniowej stawów oraz poprzez wzmocnienie siły i masy mięśni zabezpiecza

stabilność stawów [9].

Problemem pozostaje wciąż określenie granicy obciążenia powyżej której

dochodzi do uszkodzenia chrząstki. Dlatego każda osoba uprawiająca sport lub

trenująca sportowców powinna wykazać się rozsądkiem w doborze obciążeń

treningowych i za każdym razem oprócz wynikających korzyści odpowiednio oceniać

towarzyszące im ryzyko przeciążeń i urazów [11].

30

R

OZDZIAŁ

II

Cel pracy

Celem pracy było stwierdzenie zależności między poziomem i rodzajem

aktywności ruchowej a dolegliwościami bólowymi stawów kończyn dolnych. Badania

przeprowadzono tak, by uzyskać odpowiedź na następujące pytania:

1. Jaki sport uprawiali ankietowani?

2. Czy przebyte kontuzje wpływają na dolegliwości bólowe?

3. Kiedy najczęściej pojawia się ból i kiedy ustępuje?

31

R

OZDZIAŁ

III

Materiał i metody badań

Badania przeprowadzono na 94 (56 mężczyzn i 38 kobiet) zdrowych osobach,

wybranych losowo spośród studentów Śląskiego Uniwersytetu Medycznego i Akademii

Wychowania Fizycznego w Katowicach. Średni wiek badanych wynosił 22,9 lat (zakres

20–30, SD=1,91). Szczegółowe dane osób badanych zawiera tabela 1.

Tabela 1. Informacje osobowe badanych osób.

Kobiety

Mężczyźni

Łącznie

Procent osób

40 %

60 %

100 %

Wiek (lata)

Min = 20

Max = 27

Ś

r = 22,85

Min = 21

Max = 28

Ś

r = 23,04

Min = 20

Max = 28

Ś

r = 22,96

Wzrost (cm)

Min = 155

Max = 175

Ś

r = 166,5

Min = 165

Max = 192

Ś

r = 179

Min = 155

Max = 192

Ś

r = 173

Masa ciała (kg)

Min = 47

Max = 72

Ś

r = 58,5

Min = 67

Max = 95

Ś

r = 78,5

Min = 47

Max = 95

Ś

r = 68,5

Badania zostały przeprowadzone za pomocą własnej ankiety. Pierwsza część

ankiety dotyczyła aktywności fizycznej ankietowanych (rodzaju, częstotliwości i

intensywności) i zaistniałych kontuzji. Druga część dotyczyła występujących bólów

stawów kończyn dolnych, ich charakteru oraz częstości występowania, intensywności

bólu wg skali VAS, momentu pojawiania się bólu i jego ustępowania.

32

R

OZDZIAŁ

IV

Wyniki i ich omówienie

Na podstawie analizy zebranych danych można stwierdzić, że ponad połowa

(53%) badanych cierpi na dolegliwości bólowe stawów kończyn dolnych. W grupie

kobiet odsetek ten jest jeszcze większy (58%), w grupie mężczyzn wynosi 50%. Wyniki

badań przedstawia tabela 2.

Tabela 2. Występowanie dolegliwości bólowych.

Bóle stawów

Kobiety

Mężczyźni

Łącznie

N

22

28

50

Tak

%

58

50

53

N

16

28

44

Nie

%

42

50

47

Z przeprowadzonych badań wynika, że 100% badanych kobiet i 95% badanych

mężczyzn uprawia sport (Tabela 3).

33

Tabela 3. Uprawianie sportu.

Uprawianie

sportu

Kobiety

Mężczyźni

Łącznie

N

38

53

91

Tak

%

100

95

97

N

0

3

3

Nie

%

0

5

3

Bóle stawów

Tak

Nie

Tak

Nie

Tak

Nie

N

22

16

26

27

48

43

Tak

%

58

42

49

51

53

47

N

0

0

2

1

2

1

Nie

%

0

0

67

33

67

33

W badanej grupie osób określono poziom aktywności fizycznej. Przeprowadzone

badania wskazują, że:

32 % ankietowanych z dolegliwościami bólowymi ocenia swoją aktywność fizyczną

bardzo dobrze,

50 % dobrze,

18% umiarkowanie,

52 % ankietowanych bez dolegliwości bólowych ocenia swoja aktywność bardzo

dobrze,

39% dobrze,

9% umiarkowanie.

Szczegółowe wyniki przedstawia tabela 4 i rycina 7.

34

Tabela 4. Zależność między poziomem aktywności fizycznej a dolegliwościami

bólowymi.

Aktywność fizyczna

Kobiety

Mężczyźni

Łącznie

N

10

29

39

Bardzo dobra

%

26

52

41

N

22

20

42

Dobra

%

58

36

45

N

6

7

13

Umiarkowana

%

16

13

14

N

0

0

0

Zła

%

0

0

0

Bóle stawów

Tak

Nie

Tak

Nie

Tak

Nie

N

4

6

12

17

16

23

Bardzo dobra

%

18

38

43

61

32

52

N

14

8

11

9

25

17

Dobra

%

64

50

39

32

50

39

N

4

2

5

2

9

4

Umiarkowana

%

18

13

18

7

18

9

N

0

0

0

0

0

0

Zła

%

0

0

0

0

0

0

35

0

5

10

15

20

25

W

a

rt

o

ść

l

ic

z

b

o

w

a

b. dobrze

dobrze

umiarkowanie

ź

le

Ilość osób z bólami stawów

Ilość osób bez bólów stawów

Rycina 7. Poziom aktywności fizycznej a występowanie dolegliwości bólowych.

Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęściej uprawiane sporty przez

ankietowanych to: w grupie kobiet aerobik (17%), siatkówka, koszykówka (14%),

pływanie (14%), spacer (14%), narty (11%), rower (10%); w grupie mężczyzn piłka

nożna (18%), pływanie (15%), bieg (14%), narty (13%), siatkówka, koszykówka (9%).

Szczegółowe wyniki ilustruje tabela 5.

36

Tabela 5. Zestawienie poszczególnych dyscyplin sportowych.

Uprawiane sporty

Kobiety

Mężczyźni

Łącznie

N

5

15

20

Bieg

%

6

14

10

N

12

9

21

Spacer

%

14

8

11

N

12

16

28

Pływanie

%

14

15

15

N

8

6

14

Rower

%

10

6

7

N

9

14

23

Narty

%

11

13

12

N

12

10

22

Koszykówka,

Siatkówka

%

14

9

12

N

5

19

24

Piłka Nożna

%

6

18

13

N

14

6

20

Aerobik

%

17

6

10

N

2

2

4

Karate

%

2

2

2

N

3

3

6

Tenis

%

4

3

3

N

1

7

8

Siłownia

%

1

7

4

N

1

0

1

Taniec

%

1

0

1

37

Celem pracy było stwierdzenie, czy istnieje zależność pomiędzy rodzajem

sportu a dolegliwościami bólowymi. Z analizy danych wynika, że największy odsetek

(18%) badanych mężczyzn cierpiących na dolegliwości bólowe uprawiało piłkę nożną,

a w grupie kobiet (14%) była to siatkówka i koszykówka. Szczegółowe zestawienie

danych sportów pokazują ryciny 8 i 9.

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

W

a

rt

o

ść

l

ic

z

b

o

w

a

bi

eg

sp

ac

er

pł

yw

an

ie

ro

w

er

na

rt

y

si

at

kó

w

ka

p.

n

oż

na

ae

ro

bi

k

ka

ra

te

te

ni

s

si

ło

w

ni

a

ta

ni

ec

Rodzaje sportów

Ilość mężczyzn z bólami stawów

Ilość mężczyzn bez bólów stawów

Rycina 8. Rodzaj prowadzonej aktywności ruchowej w grupie mężczyzn a

występowanie dolegliwości bólowych.

38

0

2

4

6

8

10

12

14

W

ar

to

ść

l

ic

z

b

o

w

a

bi

eg

sp

ac

er

pł

yw

an

ie

ro

w

er

na

rt

y

si

at

kó

w

ka

p.

n

oż

na

ae

ro

bi

k

ka

ra

te

te

ni

s

si

ło

w

ni

a

ta

ni

ec

Rodzaje sportów

Ilość kobiet z bólami stawów

Ilość kobiet bez bólów stawów

Rycina 9. Rodzaj prowadzonej aktywności ruchowej w grupie kobiet a

występowanie dolegliwości bólowych.

Następnie autor chciał wykazać zależność między częstotliwością i

intensywnością uprawiania sportu a dolegliwościami bólowymi stawów. Analiza badań

wykazała, że z grupy osób badanych (26%) uprawiających sport 1 – 2 razy w tygodniu

29% cierpiało na dolegliwości bólowe a u 71% nie odnotowano występowania bólu. W

grupie osób (21%) uprawiających sport 5 – 6 razy w tygodniu dolegliwości stwierdzono

u 75% badanych, natomiast 25% nie uskarżała się na występowanie bólu. Wyniki badań

prezentuje rycina 10.

Przeprowadzone badania wykazały również zależność między intensywnością

sportu a dolegliwościami bólowymi. W grupie osób badanych (26%) uprawiających

sport 1 – 3 godzin tygodniowo 21% cierpiało na dolegliwości bólowe, a 79% nie

zgłaszało dolegliwości. W grupie osób (20%), która poświęcała 10 – 15 godzin

tygodniowo na daną aktywność fizyczną wyniki kształtują się analogicznie: 63% dla

osób bez dolegliwości bólowych i 37% dla osób z dolegliwościami bólowymi. Wyniki

przedstawia rycina 11.

39

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

1 - 2 dni

3 - 4 dni

5 - 6 dni

codziennie

%

Osoby z dolegliwościami bólowy mi

Osoby bez dolegliwości bólowy ch

Rycina 10. Częstość uprawiania sportu a występowanie dolegliwości

bólowych.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

1 - 3 h

4 - 6 h

7 - 9 h

10 - 15 h

> 15 h

%

Osoby z dolegliwościami bólowymi

Osoby bez dolegliwości bólowych

Rycina 11. Intensywność uprawiania sportu a występowanie dolegliwości

bólowych.

40

Kolejne pytanie w ankiecie dotyczyło przebytych za sprawą sportu kontuzji.

Wyniki wskazują, że ponad połowa (54%) badanych odniosła kontuzję, w tym 69%

osób z dolegliwościami bólowymi i 31% bez dolegliwości. Szczegółowy rodzaj

przebytych kontuzji pokazuje rycina 12. W grupie osób (46%), które nie odniosły

ż

adnych urazów za sprawą sportu, 35% cierpiało na dolegliwości bólowe a 65% nie

zgłaszało dolegliwości (Tabela 6).

Tabela 6. Zależność między przebytymi kontuzjami a dolegliwościami

bólowymi.

Kontuzje

Kobiety

Mężczyźni

Łącznie

N

15

36

51

Tak

%

39

64

54

Wielokrotna

53

36

41

Jednokrotna

33

58

51

Przewlekła

%

13

6

8

N

23

20

43

Nie

%

61

36

46

Bóle stawów

Tak

Nie

Tak

Nie

Tak

Nie

N

13

2

22

14

35

16

Tak

%

87

13

61

39

69

31

N

9

14

6

14

15

28

Nie

%

39

61

30

70

35

65

41

41%

51%

8%

wielokrotna

jednokrotna

przewlekła

Rycina 12. Rodzaje kontuzji.

Jak wynika z przeprowadzonych badań umieszczonych w tabeli 7, najczęściej

dolegliwości bólowe stawów kończyn dolnych osób badanych pojawiają się 3 - 4 razy

w miesiącu (31%), natomiast najrzadziej przy zmianie pogody (4%) lub codziennie

(6%).

Badania dotyczące momentu pojawienia się dolegliwości bólowych (Tabela 8)

wskazują, że podczas ćwiczeń przeciążających dany odcinek ciała dolegliwości

pojawiają się najczęściej u 43% badanych osób, rzadziej podczas długotrwałej

aktywności ruchowej (27%). Natomiast dolegliwości przy zmianie pogody zgłasza

tylko 3% badanych a przy czynnościach dnia codziennego 7%.

42

Tabela 7. Częstość występowania bólu.

Częstość występowania

bólu

Kobiety

Mężczyźni

Łącznie

N

2

1

3

Codziennie

%

9

4

6

N

4

6

10

1 – 2 razy w tygodniu

%

17

21

20

N

4

2

6

3 – 4 razy w tygodniu

%

17

7

12

N

4

5

9

1 – 2 razy w miesiącu

%

17

18

18

N

6

10

16

3 – 4 razy w miesiącu

%

26

36

31

N

1

4

5

Rzadziej

%

4

14

10

N

2

0

2

Przy zmianie pogody

%

9

0

4

43

Tabela 8. Zależność między momentem pojawiania się bólu a dolegliwościami

bólowymi.

Moment pojawiania się bólu

Kobiety

Mężczyźni

Łącznie

N

9

11

20

Długotrwała aktywność

ruchowa

%

26

27

27

N

16

16

32

Ćwiczenia przeciążające

dany odcinek ciała

%

47

39

43

N

2

3

5

Czynności dnia

codziennego

%

6

7

7

N

2

5

7

1 – 3 dni

po skończeniu

aktywności

%

6

12

9

N

3

6

9

Samoistnie

%

9

15

12

N

2

0

2

Przy zmianie pogody

%

6

0

3

44

Tabela 9. Moment ustępowania dolegliwości bólowych.

Moment ustępowania bólu

Kobiety

Mężczyźni

Łącznie

N

1

6

7

Od razu

%

5

19

13

N

5

4

9

1 – 3 godz.

po skończeniu

aktywności

%

23

13

17

N

5

8

13

2 – 3 dni

po skończeniu

aktywności

%

23

25

24

N

11

12

23

Samoistnie

%

50

38

43

N

0

2

2

W chwili rozpoczęcia

ruchu

%

0

6

4

Dane zawarte w tabeli 9 wskazują, że ból ustępuje samoistnie u największej

grupy badanych (43%).

Z przeprowadzonych badań wynika, że ból nawracający dotyczy ponad połowy

(56%) badanych z dolegliwościami bólowymi, natomiast ból lekki dotyczy 7%

badanych. Szczegółowe dane zawiera tabela 10.

45

Tabela 10. Charakter bólu.

Charakter bólu

Kobiety

Mężczyźni

Łącznie

N

3

6

9

Ostry

%

14

21

18

N

0

2

2

Lekki

%

0

7

4

N

14

14

28

Nawracający

%

64

50

56

N

5

6

11

Przewlekły

%

23

21

22

46

Tabela 11. Poziom nasilenia bólu.

Poziom nasilenia bólu

Kobiety

Mężczyźni

Łącznie

N

0

0

0

1

%

0

0

0

N

3

5

8

2

%

14

18

16

N

4

3

7

3

%

18

11

14

N

6

6

12

4

%

27

21

24

N

5

5

10

5

%

23

18

20

N

3

3

6

6

%

14

11

12

N

0

5

5

7

%

0

18

10

N

1

1

2

8

%

5

4

4

N

0

0

0

9

%

0

0

0

N

0

0

0

10

%

0

0

0

Dane zawarte w tabeli 11 wskazują, że najwięcej badanych z dolegliwościami

bólowymi (26%) zgłaszało moc bólu w granicach od 2 do 6 (wg skali VAS). Najwięcej

badanych uskarżało się na dolegliwości bólowe na poziomie 4 (24%). Wyniki ilustruje

rycina 13.

47

0

5

10

15

20

25

%

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Poziom nasilenia bólu

Rycina 13. Poziom nasilenia bólu.

48

R

OZDZIAŁ

V

Dyskusja

Aktywność ruchowa jest biologiczną potrzebą organizmu ludzkiego

zapewniającą mu zachowanie zdrowia. O wszechstronnej korzyści z aktywnego i

systematycznego uczestnictwa każdego człowieka w kulturze fizycznej wiemy od dość

dawna. Już w XIX wieku Tissot podkreślił: „Ruch może zastąpić wszystkie lekarstwa,

ale żadne lekarstwo nie jest w stanie zastąpić ruchu” [42].

Wypowiedź ta wskazała na znaczenie ruchu dla zdrowia człowieka, dostrzeżone dwa

wieki wstecz. Priorytetowe znaczenie ruchu potwierdza również A. Senger w swojej

wypowiedzi: ,,Ruch jest życiem – życie jest ruchem’’ [42].

Pod wpływem ruchu w organizmie człowieka zachodzi szereg pozytywnych

zmian. Dochodzi do wzrostu czynności układu oddechowego i krążenia, zmian w

napięciu układu nerwowego, w układzie mięśniowym wysiłek fizyczny zwiększa i

przyspiesza wiele procesów biochemicznych.

Nic więc dziwnego, że Zbigniew Cendrowski w ,,Dekalogu zdrowego stylu

ż

ycia” wśród 10 najważniejszych zasad postępowania służących zachowaniu i

pomnażaniu zdrowia umieszcza utrzymanie wszechstronnej aktywności fizycznej [34].

Jak pisze prof. Janusz Nowotny obok dziennego zapotrzebowania organizmu na

witaminy, minerały, płyny istnieje także potrzeba „dziennej dawki ruchu” [43].

Szeroko dostępne piśmiennictwo potwierdza dobroczynny wpływ sportu.

Wyniki niniejszego badania pokazują, że prawie wszyscy (97%) badani uprawiali

różnorodną aktywność ruchową, w tym 41% oceniało swoją aktywność bardzo dobrze,

45% dobrze a 14% umiarkowanie.

Najczęściej uprawianym sportem wśród badanych było: pływanie (15%), piłka

nożna (13%), narty (12%), siatkówka, koszykówka (12%), spacer (11%), aerobik

(10%), bieg (10%), rower (7%), siłownia (4%), karate (3%), tenis (2%) i taniec (1%).

W niniejszej pracy autor próbował stwierdzić czy istnieje zależność pomiędzy

rodzajem, częstością i intensywnością sportu a dolegliwościami bólowymi stawów

kończyn dolnych.

49

Przeprowadzone badania wykazały, że ponad połowa (53%) badanych zgłaszała

dolegliwości bólowe. Niepokojące jest to, że dolegliwości dotyczyły zdrowych,

sprawnych młodych osób. Pytanie, w czym tkwi przyczyna tak częstego występowania

bólu, nasuwa się samo.

W dostępnym piśmiennictwie brak jest podobnych badań dotyczących tego

tematu, jednakże dolegliwości bólowe wynikają z różnorodnych uszkodzeń, urazów,

przeciążeń, które pozwalają na bliższe przyjrzenie się problemowi.

Jak potwierdza dostępne piśmiennictwo, umiarkowana aktywność ruchowa

wpływa korzystnie, sytuacja zmienia się jednak całkowicie, gdy obciążenia aparatu

ruchu pod wpływem aktywności fizycznej są zbyt duże [32].

Jak pisze J. Drabik: ,,Aktywność ruchowa służy zdrowiu tylko wtedy, gdy

realizowana jest w odpowiedniej objętości, intensywności i częstości tj. przy

odpowiednim obciążeniu” [43].

Nadmierna aktywność

ruchowa, w szczególności w jednostronnych

powtarzanych formach, może stanowić przyczynę ostrych uszkodzeń urazowych oraz

przewlekłych uszkodzeń spowodowanych długotrwałym przeciążeniem. Przyczyną

mogą być nieracjonalne ćwiczenia, zbyt intensywne, długotrwałe treningi, których

obciążenia przekraczają tolerancję wysiłkową ćwiczącego [41].

Badania autora pokazują, że dolegliwości bólowe kończyn dolnych prawie u

połowy badanych (43%) pojawiają się podczas ćwiczeń przeciążających dany odcinek

ciała, a u 27% podczas długotrwałej aktywności fizycznej, u 12% samoistnie, u 9% po 1

- 3 dniach po skończeniu aktywności ruchowej, a tylko u 7% przy czynnościach dnia

codziennego. Ustępują natomiast najczęściej samoistnie u 43% badanych.

W dostępnym piśmiennictwie przedstawione są rozbieżne opinie o wpływie

uprawiania różnych dyscyplin sportowych na rozwój choroby zwyrodnieniowej stawów

[11].

Jak pisze Żuk, nasilony ukierunkowany trening zawodniczy nastawiony na

uzyskanie efektów rekordowych deformuję sylwetkę (gimnastyka artystyczna), oś

kończyn (piłkarze, wioślarze), co w przyszłości staje się podłożem zmian

zwyrodnieniowych. Gra w siatkówkę sprzyja uszkodzeniom stawów skokowych i

kolanowych [41].

Olsen i współpracownicy wykonali badania mające wykazać wpływ różnych

obciążeń wynikających z pracy fizycznej, uprawiania sportu i nadwagi na

50

występowanie choroby zwyrodnieniowej stawów biodrowych. Badania wykazały, że

obciążenia, których źródłem było uprawianie sportu, miały w powstaniu choroby

zwyrodnieniowej stawów najistotniejszy udział sięgający 55%, natomiast praca

zawodowa i nadwaga odpowiednio 40% i 15% [11].

Jak podaje literatura nadmierne treningi gry w piłkę nożną powodują

powstawanie i nasilenie się kolan szpotawych, uszkodzenia i rozciągnięcia więzadeł i

łąkotek powodujące niestabilność kolan [40].

Z przeprowadzonych badań wynika, że przebyte urazy wpływają na

występowanie dolegliwości bólowych. Z grupy osób, które odniosły w przeszłości

kontuzje za sprawą sportu (54% badanych) aż 69% cierpi na dolegliwości bólowe,

natomiast w grupie osób, które nie przebyły kontuzji (46% badanych) odsetek osób z

dolegliwościami bólowymi wynosi tylko 35%.

Dostępne w piśmiennictwie badania na temat przeciążeniowych uszkodzeń

łąkotek stawu kolanowego pokazały, że najczęstsze uszkodzenia (38%) wystąpiły u

piłkarzy. Zwraca uwagę jeszcze fakt, że u 71% badanych, pomimo oczywistych

uszkodzeń łąkotek potwierdzonych badaniem artroskopowym i artrotomią, w

wywiadzie nie stwierdzono ostrego urazu kolana [41].

Retrospektywna analiza szpitalnych kart wypisowych przeprowadzona w

Finlandii wykazała, że wyczynowe uprawianie sportu stanowi czynnik ryzyka

wcześniejszej hospitalizacji z powodu choroby zwyrodnieniowej stawów kolanowych,

biodrowych i skokowych. Największym ryzykiem obciążeni byli hokeiści, sztangiści,

piłkarze i biegacze długodystansowi [9].

Badania autora potwierdzają, że największy odsetek badanych mężczyzn

cierpiących na dolegliwości bólowe uprawiało piłkę nożną (18%), a w grupie kobiet

była to siatkówka i koszykówka (14%). Zadziwiający jest fakt, że u wysokiego odsetka

badanych mężczyzn (15%) i kobiet (14%) urazowym sportem okazało się też pływanie

Zdaniem autora wynika to z popularności i ogólnodostępności tego sportu, ankietowani

bowiem mogli zaznaczyć kilka uprawianych sportów.

W niniejszej pracy starano się również wykazać zależność pomiędzy częstością i

intensywnością sportu. Przeprowadzone badania wykazały, że wśród badanych z

dolegliwościami bólowymi 30% uprawiało sport 5 – 6 razy w tygodniu, 12%

codziennie. Natomiast w grupie osób bez dolegliwości bólowych, 11% uprawia

aktywność fizyczną 5 – 6 razy w tygodniu, a tylko 5% codziennie. Taka sama zależność

51

dotyczy intensywności uprawiania sportu. W grupie osób z dolegliwościami bólowymi,

24% uprawiało sport przez 10 – 15 godzin tygodniowo, a tylko 10 % przez 1 – 3 godzin

na tydzień. W grupie osób bez dolegliwości bólowych, 16% przeznaczało 10 – 15

godzin tygodniowo dla danej aktywności fizycznej, a prawie połowa (43%)

przeznaczała 1 – 3 godzin tygodniowo.

Przeprowadzone badania wykazały, że u ponad połowy (56%) badanych ból ma

charakter nawracający.

Według dostępnej literatury i badań autora, to najczęściej przeciążenia i powstające

mikrourazy są powodem uszkodzeń aparatu ruchu. To z kolei powoduje niewydolność

narządu ruchu, która początkowo objawia się tylko podczas dużych obciążeń, rzadziej

podczas czynności życia codziennego.

Wysoki odsetek osób z dolegliwościami bólowymi może wynikać ze stosowania

zbyt forsownych ćwiczeń, chęci bicia kolejnych rekordów, długotrwałych przeciążeń

aparatu ruchu, rzadziej z ostrych urazów.

Jak podaje literatura, każda dyscyplina sportowa, nawet zalecana do uprawiania

w celach profilaktycznych i leczniczych, może powodować przeciążenia i uszkodzenia

narządu ruchu, jeśli czas i nasilenie treningów specjalistycznych nie są indywidualnie

dostosowane do osobniczej wydolności, a także jeśli nie uwzględnia się wad

wrodzonych, rozwojowych i chorób układowych stanowiących przeciwwskazanie dla

aktywności fizycznej [42].

Niniejsze badania wydają się potwierdzać te przypuszczenia.

Autor pracy nie miał na celu zakwestionowania dobroczynnego wpływu sportu.

Jednakże uzyskane wyniki skłaniają do wielu przemyśleń prowadzących do

stwierdzenia, że w sporcie jak i w każdej dziedzinie życia umiar i pewne granice są

potrzebne. Podobnie pisze dr Weber w swoim artykule: „regularna aktywność ruchowa

jest najlepszą rzeczą, jednak nie przesadnie” [44].

Analizując uzyskane wyniki badań można stwierdzić, że temat pracy był bardzo

ogólny, jednakże autor chciał jedynie uwypuklić pewien problem, podchodząc do niego

w sposób obiektywny. Ze względu na różnorodną możliwość uchwycenia tego

zagadnienia, autor ma nadzieję, że jego praca w przyszłości stanie się inspiracją do

nowych badań i pogłębiania wiedzy w tym temacie.

Na koniec nasuwa się już tylko powszechnie stosowane stwierdzenie: ,,co za

dużo, to niezdrowo”.

52

R

OZDZIAŁ

VI

Wnioski

1. Objęci badaniem studenci w wieku pomiędzy 20 a 30 rokiem życia uprawiali

różnego rodzaju sporty. W grupie ankietowanych kobiet najczęściej był to

aerobik, u mężczyzn piłka nożna. Aktywność fizyczna mężczyzn była wyższa

niż aktywność kobiet.

2. Stwierdzono dodatnią zależność pomiędzy przebytymi kontuzjami a

występowaniem dolegliwości bólowych.

3. Dolegliwości bólowe najczęściej pojawiały się przy statycznym lub

dynamicznym obciążaniu danego odcinka ciała, natomiast ustępowały

najczęściej samoistnie.

4. Wykryto istotne różnice pomiędzy poziomem i rodzajem aktywności ruchowej

a dolegliwościami bólowymi stawów kończyn dolnych.

53

R

OZDZIAŁ

VII

Piśmiennictwo

1.

Dziak A., Tayara S.: Urazy i uszkodzenia w sporcie. Wyd. Kasper, Kraków

1999.

2.

Zatonia M., Jethona Z.: Aktywność ruchowa w świetle badań fizjologicznych i

promocji zdrowia. Wyd. AWF, Wrocław 1998.

3.

Artiucha Z., Wardyn A.K.: Bóle stawów. Essent Med 2005, 1, 40-50.

4.

Ś

miłowicz M.: Ból kolana jako problem diagnostyczny i terapeutyczny. Rehabil

Med, 2002, 6(2), 9-20.

5.

Andrzejewski W., Kassolik K., Stodółka J.: Ocena dolegliwości bólowych

występująca u studentów Akademii Wychowania Fizycznego. Med Sport 2005,

21(5), 358-365.

6.

Nowotny J.: Zarys rehabilitacji w dysfunkcjach narządu ruchu. Wyd. AWF,

Katowice 2000.

7.

Per Renstrom, Johnson R.,J.: Urazy z przeciążenia – wielki problem sportu.

Sport wyczynowy, 1994, 3-4, 351-352.

8.

Kwiatkowski K.: Patomechanizm śródstawowych urazowych uszkodzeń stawu

kolanowego. Standardy Medyczne 2004, 4, 423-429.

9.

Lasek W., Grzegorzewski M.: Zmiany przeciążeniowe układu ruchu u

sportowców wysokiego wyczynu w obrazie radiologicznym. Pol Prz Radiol

1997, 62(3), 230-232.

10.

Kucharz E.: Zachowawcze leczenie choroby zwyrodnieniowej stawów. Terapia

2007, 12, 21-26.

11.

Fliciński J.: Czy uprawianie sportu ma wpływ na występowanie choroby

zwyrodnieniowej stawów kolanowych i biodrowych? Med Sport 1998, 81, 1-3.

12.

Sims K.: The development of hip osteoarthritis: implications for conservative

management. Man Ther 1994, 4(3), 127-135.

54

13.

Creamer P.: Ból w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów i jego leczenie.

Rheumalogy 2001, 1(9), 10-15.

14.

Szczeklika A. (red.): Choroby wewnętrzne. T. 1. Wyd. Medycyna Praktyczna,

Kraków 2006.

15.

Korkosz M.: Choroba zwyrodnieniowa stawów.

http://www.zdrowieiuroda.polsat.com.pl/index.php?aid=25179&_tc=7FD5CB3

AC0BB4B3B80511840DF3E602C (Stan z dnia 12.03.2008r.).

16.

Duda A., Maj M.: Ból w przewlekłej chorobie zwyrodnieniowej stawów.

Terapia 2005, 13(12), 26-30.

17.

Wordliczek J., Dobrogowski J.: Leczenie bólu. PZWL, Warszawa 2007.

18.

Garlicki J., Kuś W.M.: Traumatologia sportowa. PZWL, Warszawa 1986.

19.

Tomaszewska E.: Źródła bólu. Bramka bólowa i neurotransmitery w

przekaźnictwie bólowym.

www.zp.baran.be/wpcontent/uploads/2007/11/gr4_s6_tomaszewska_bramka-

bolowa.ppt (Stan z dnia 10.03.2008r.).

20.

Kowalska K. Nie musi boleć. www.resmedica.pl/zdart6019.html (Stan z dnia

05.03.2008r.).

21.

Kości i stawy. http://prezentacja1.blog.onet.pl/2,ID256165612,index.html (Stan

z dnia 14.04.2008r.).

22.

Artiucha Z., Wardyn K.A.: Bóle stawów. Essent Med 2005, 9, 36-40.

23.

Sylwanowicz W. (red.): Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 1978.

24.

Nowotny J.: Podstawy fizjoterapii. Część I. Wyd. AWF, Katowice 2000.

25.

Roex J., Frisch H.: Terapia manualna. PZWL, Warszawa 2005.

26.

Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. 1. PZWL, Warszawa 2002.

27.

Woźniak W. (red): Anatomia człowieka. Urban & Partner, Wrocław 2003.

28.

Hip Joint. http://www2.ma.psu.edu/~pt/384hipj2.gif (Stan z dnia 14.04. 2008r.).

29.

Anatomy of the Knee.

http://darkwing.uoregon.edu/~athmed/aclrehab/Image7.gif (Stan z dnia

14.04.2008r.).

30.

Krechowiecki A., Czerwiński F.: Zarys anatomii człowieka. PZWL, Warszawa

1997.

55

31.

Cendrowski Z.: Przewodzić innym. Wyd. Agencja Promo – Lider, Warszawa

1997.

32.

Macauley D.: The Potential Benefits of Physical Activity in older people.

Medicina Sportiva 2001, 5(4), 230-234.

33.

Chakravarthy M.V., Joyner M.J., Booth F.W.: An Obligation for primary care

physicians to prescribe physical activity to sedentary patients to reduce the risk

of chronic health conditions. Mayo Clinic Proceedings 2002, 77, 165-173.

34.

Cendrowski Z.: Dekalog zdrowego stylu życia. Wyd. Zarząd główny szkolnego

związku sportowego, Warszawa 1998.

35.

Bielski J.: Życie jest ruchem. Wyd. Agencja Promo – Lider, Warszawa 1996.

36.

Zinkowski A.: Wpływ aktywności ruchowej i treningu na organizm i zdrowie

człowieka. www.zs3reymonta.oswiata.org.pl/wplyw_az.html (Stan z dnia

10.03.2008r.).

37.

Nazar K. (red.), Kozłowski S.: Fizjologia wysiłków fizycznych. PZWL,

Warszawa 1999.

38.

Gołąbek T., Jasiak H., Jucewicz A.: ABC - sport dla wszystkich. Wyd. SPAR,

Warszawa 1988.

39.

Gołaszewski M.: Narastanie częstości złamań awulsyjnych w wyniku

rekreacyjnego uprawiania sportu. Med Sport 2000, 111, 38-39.

40.

Jamski J., Brudnicki J.: Ostre urazy sportowców. Med Sport 1997, 66, 4-6.

41.

Rożynek – Łukanowska W. (red.): Konferencja naukowa. Kryteria wczesnych

stanów przeciążenia wysiłkowego. AWF, Poznań 1985.

42.

Sahaj T.: Czy sport to zdrowie? Refleksje filozoficzne.

http://www.plywanie.us/aamaterialy/artykuly/czy%20sport%20to%20zdrowie,%

20refleksje%20filozoficzne.pdf (Stan z dnia 22. 04. 2008r.).

43.

Nowotny J.: Edukacja i reedukacja ruchowa. Wyd. Kasper, Kraków 2003.

44.

Weber T.: Joint Pain Prevention – Keep Those Joint Moving.

http://www.medicalmoment.org/_content/facts/sep03/165396.asp (Stan z dnia

15.03.2008r.).

56

R

OZDZIAŁ

VIII

Aneks

1. Wykaz rycin

Rycina 1. Model czynników uszkadzających chrząstkę stawową, str. 8.

Rycina 2. Zmiany stawu w chorobie zwyrodnieniowej, str. 10.

Rycina 3. Budowa kończyny dolnej, str. 14.

Rycina 4. Budowa stawu, str. 17.

Rycina 5. Staw biodrowy, str. 19.

Rycina 6. Staw kolanowy, str. 21.

Rycina 7.Poziom aktywności fizycznej a występowanie dolegliwości bólowych, str. 35.

Rycina 8. Rodzaj prowadzonej aktywności ruchowej w grupie mężczyzn

a występowanie dolegliwości bólowych, str. 37.

Rycina 9. Rodzaj prowadzonej aktywności ruchowej w grupie kobiet a występowanie

dolegliwości bólowych, str. 38.

Rycina 10. Częstość uprawiania sportu a występowanie dolegliwości bólowych, str. 39.

Rycina 11. Intensywność uprawiania sportu a występowanie dolegliwości bólowych,

str. 39.

Rycina 12. Rodzaje kontuzji, str. 41.

Rycina 13. Poziom nasilenia bólu, str. 47.

57

2. Wykaz tabel

Tabela 1. Informacje osobowe badanych osób, str. 31.

Tabela 2. Występowania dolegliwości bólowych, str. 32.

Tabela 3. Uprawianie sportu, str. 33.

Tabela 4. Zależność między poziomem aktywności fizycznej a dolegliwościami

bólowymi, str. 34.

Tabela 5. Zestawienie poszczególnych dyscyplin sportowych, str. 36.

Tabela 6. Zależność między przebytymi kontuzjami a dolegliwościami bólowymi., str.

40.

Tabela 7. Częstość występowania bólu, str. 42.

Tabela 8. Zależność między momentem pojawiania się bólu a dolegliwościami

bólowymi, str. 43.

Tabela 9. Moment ustępowania dolegliwości bólowych, str. 44.

Tabela 10. Charakter bólu, str. 45.

Tabela 11. Poziom nasilenia bólu, str.46.

58

3. Ankieta

ANKIETA

Dolegliwości bólowe stawów kończyn dolnych.

1. Płeć .................
2. Wiek ..................
3. Wzrost ................

4. Masa ciała .................
5. Jak ocenia Pan(i) swoją aktywność fizyczną?

a) bardzo dobrze
b) dobrze
c) umiarkowanie
d) źle

6. Czy uprawia Pan(i) jakiś sport?

a) nie
b) tak

jaki? (proszę zaznaczyć maksymalnie trzy najczęściej uprawiane
dyscypliny sportu)

a) bieg
b) spacer
c) pływanie
d) jazda na rowerze
e) jazda na nartach, snowboard
f) gry zespołowe: siatkówka, koszykówka
g) piłka nożna
h) aerobik
i) sporty walki np. karate, capoeira, judo, aikido
j) tenis
k) inne

......................................................................................

7. Ile razy w tygodniu uprawia Pan(i) daną aktywność ruchową?

..................................................................................................

8. Ile godzin w tygodniu uprawia Pan(i) daną aktywność ruchową?
.....................................................................................................
9. Czy odniósł Pan(i) kontuzję za sprawa sportu?

a) nie
b) tak

jaką?
.................................................................................................

10. Czy kontuzja(e) była(y)?

a) jednokrotne
b) wielokrotne

jeśli tak ile razy?
..................................................................................................

c) przewlekła
d) inna

59

...................................................................................................

11. Czy cierpi Pan(i) na bóle stawów kończyn dolnych?

a) nie
b) tak

Jeśli tak proszę odpowiedzieć na pytania od 12 do 16.
12. Jak często pojawia się ból?

................................................................................................................

13. Jaki charakter ma ból?

a) ostry
b) przewlekły
c) nawracający
d) inny

.........................................................................................................

14. Jak silny jest ból? W skali od 1 do 10.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

15. Kiedy najczęściej pojawia się ból ?

a) podczas długotrwałej aktywności ruchowej
b) podczas ćwiczeń przeciążających dany odcinek ciała
c) przy czynnościach dnia codziennego
d) 1-3 dni po skończeniu danej aktywności ruchowej
e) samoistnie
f) inne

...........................................................................................................

16. Kiedy ból ustępuje?

a) od razu po skończeniu danej aktywności
b) 2-4 godzin po skończeniu danej aktywności
c) 2-4 dni po skończeniu danej aktywności
d) samoistnie
e) inne

..........................................................................................................