Mirosław Kwoka

V rok politologii-studia dzienne

1

Wychowanie i kształcenie a reforma systemu edukacji

Wstęp:

Reforma systemu edukacji to jedna z czterech wielkich reform ustrojowych

przygotowanych przez rząd Jerzego Buzka. Od chwili, kiedy zostały przedstawione jej
założenia, wzbudzała chyba najwięcej emocji wśród społeczeństwa polskiego a zwłaszcza w
ś

rodowisku samych nauczycieli. Rozwiązania, które zostały przedstawione przez głównego

projektodawcę reformy czyli Ministerstwo Edukacji Narodowej, mają przyczynić się do
lepszego wykształcenia młodzieży oraz do zwiększenia pieniędzy na oświatę co generalnie
spowoduje podniesienie i wyrównanie poziomu nauczenia w całym kraju.

Niniejsza praca w pierwszej części przedstawi główne zasady reformy a następnie

przybliży problem wychowania i kształcenia w oparciu o nowe rozwiązania zaproponowane
przez metodyków nauczania i przedstawione w projekcie reformy systemu edukacji. Projekt
ten po raz pierwszy ujrzał światło dzienne podczas spotkania Ministra Edukacji Narodowej
Mirosława Handkego z rektorami wyższych uczelni, kuratorami oświaty, samorządowcami i
nauczycielami 26 maja 1998 roku. Zważywszy na fakt, iż pierwszy etap reformy edukacji
miał wejść od 1 września tego samego roku potrzeba było dużego wysiłku legislacyjnego oraz
przychylności samego środowiska pedagogów, aby zmiany w systemie oświaty mogły wejść
w planowanym przez rząd w terminie.

Niniejsza praca w głównej mierze korzysta z założeń programowych przyjętych przez

Ministerstwo Edukacji Narodowej, z artykułów na temat reformy, które ukazały się w kilku
wydaniach „ Głosu Nauczycielskiego” oraz z zapisów, notatek, przemyśleń autora
związanych z praktyką pedagogiczną w szkole podstawowej oraz, trwającymi rok, zajęciami z
metodyki nauczania.

Wprowadzenie nowego ustroju szkolnego jest drogą do osiągnięcia głównych celów

reformy, którymi są:

1.

Podniesienie poziomu edukacji społeczeństwa przez upowszechnianie
wykształcenia średniego i wyższego.

2.

Wyrównanie szans edukacyjnych.

3.

Sprzyjanie poprawie jakości edukacji rozumianej jako integralny proces
wychowania i kształcenia.

Realizacji tych celów mają służyć:

1.

Przedłużenie jednolitej edukacji do lat szesnastu i przesunięcie o rok decyzji o
zróżnicowaniu drogi edukacyjnej.

2.

Struktura systemu szkolnego, w której poszczególne etapy kształcenia będą
obejmowały grupy dzieci lub młodzieży w tej samej fazie rozwoju
psychicznego i fizycznego, co pozwoli dostosować prace szkoły do
specyficznych potrzeb danej grupy wiekowej.

3.

Przebudowa szkolnictwa zawodowego i oparcie go na szerokoprofilowym
integralnie połączonym z wykształceniem ogólnym, kształceniu w liceum
profilowanym oraz w dwuletnich szkołach zawodowych; ma to później
umożliwić stosunkowo szybkie opanowanie specjalistycznych kwalifikacji
zawodowych, a także ułatwić proces przekwalifikowania się odpowiednio do
potrzeb do rynku pracy.

4.

Wprowadzenie dwuletniego liceum uzupełniającego dla absolwentów
dwuletnich szkół zawodowych, stwarzającego możliwość dalszego kształcenia

Mirosław Kwoka

V rok politologii-studia dzienne

2

tym, którzy po ukończeniu gimnazjum wybrali edukację zawodową. Obecnie
uczeń, który wybiera zasadniczą szkołę zawodową, musi uczyć się 6 lat, aby
mieć szansę studiowania.

5.

Wprowadzenie systemu sprawdzianów i egzaminów, co ma na celu uzyskanie
większej drożności ustroju szkolnego, porównywalności świadectw oraz
nadanie egzaminom funkcji diagnostycznej i preorientującej. Egzaminy mają
podsumowywać realizację zadań każdego cyklu kształcenia, co powinno
wpływać na poprawę jakości edukacji. Dany typ szkoły ma być nie tylko
przygotowaniem do następnego cyklu kształcenia, ale i do życia.

Przeobrażenie struktury systemu szkolnego powinno służyć wprowadzeniu koniecznych

zmian treści i metod nauczania we wszystkich typach szkół, zaś sieć gimnazjów gminnych, a
więc szkół o lepszym wyposażeniu i wyżej kwalifikowanej kadry nauczycielskiej, powinna
również sprzyjać podnoszenia poziomu cywilizacyjnego środowisk wiejskich i zapewniać
młodzieży szerszy dostęp do liceów.

Cała reforma systemu edukacji ma służyć temu, żeby szkoła mogła lepiej realizować

swoje cele wychowawcze i kształceniowe, dlatego tez przyjęto następujące założenia:

Wychowanie i kształcenie powinno stanowić w pracy szkoły integralną całość.

W kształceniu szkolnym powinna być zachowana właściwa proporcja między
przekazem informacji a rozwijaniem umiejętności i wychowaniem.

Podmiotem wychowania i kształcenia jest uczeń, punktem wyjścia procesu
edukacji powinny być zatem potrzeby rozwojowe wychowanka, a nie wymogi
przedmiotów-odpowiedników akademickich dziedzin wiedzy.

Edukacja szkolna, szczególnie w początkowych okresach nauczania, powinna w
możliwie największym stopniu integrować poszczególne dziedziny wiedzy.

Istotne jest stworzenie warunków do współpracy całego zespołu nauczycieli
edukującego całą grupę uczniów, co umożliwi stworzenie w szkole środowiska
wychowawczego i edukację prorozwojową.

W obecnej sytuacji ważnym celem w edukacji staje się wyposażenie absolwentów
polskich szkół w znajomość przynajmniej jednego języka obcego oraz
umiejętność posługiwania się komputerem.

Bezwzględny priorytet w wychowaniu młodego człowieka ma dom rodzinny. Rodzice

mają prawo do decydowania o całym procesie wychowania dziecka, również w tym jego
nurcie, który dokonuje się w szkole. Rola szkoły pozostaje jednak niezastąpiona w zakresie
wprowadzania ucznia w kontakty społeczne ora

z

rozwijania jego wiedzy i umiejętności.

Niektóre zadania szkoła dzieli z innymi instytucjami wychowawczymi: organizacjami
młodzieżowymi, klubami, towarzystwami.

Współpraca szkoły z rodzicami powinna się rozpoczynać przy przyjmowaniu dziecka

do szkoły, kiedy rodzice będą mieli okazję zapoznać się z ofertą wychowawczą, ujęt

ą

a

w

programie wychowania, który każda szkoła powinna opracować indywidualnie wzorując się
na rozwiązaniach przyjętych przez MEN.

Wyraźne zejście szkoły na drugi plan w stosunku do domu rodzinnego nie może

ograniczać wymagań dyscyplinarnych, które wychowawca klasy czy dyrektor zmuszony jest
postawić uczniom ze względu na zachowanie ładu społecznego. Koncepcja wychowania w
szkole nie powinna pomijać pytań zasadniczych: Ku czemu chcemy prowadzić młodego
człowieka? Do jakiego życia go przygotujemy? Na rozwój których sfer osobowości
kładziemy nacisk? Kryje się w nich znacznie głębsze pytanie o sens i cel życia człowieka. Tu,
w sposób jawny lub nie, wychowanie styka się ze światopoglądem. Szkoła nie

Mirosław Kwoka

V rok politologii-studia dzienne

3

powinna pominąć tego trudnego problemu bo nawet niechęć do dokonywania wyborów w
tym zakresie stanie się wyborem. Jedynym rozwiązaniem jest czytelne odsłanianie podstaw
ś

wiatopoglądowych, na których szkoła buduje swój program. Uczeń powinien mieć w szkole

możliwość integralnego rozwoju wszystkich sfer swojej osobowości. Powinien rozwijać się
fizycznie, kształcić zmysły, uczyć się kierowania emocjami, nabywać sprawności
intelektualne, rozwijać moralnie, ćwiczyć wolę i rozwijać ruchowo.

Powyższe cele wychowania powinny być przetworzone w formę konkretnych działań i

zawarte powinny być w szkolnym programie wychowawczym. Rodzaj działań dopasowany
byłby do potrzeb środowiska i corocznie modyfikowany.

Program szkoły powinien pozostawać w ścisłym związku z programami

poszczególnych klas, łączyć je wspólnym, wypracowanym przez pedagogów

,

celem,

przewijać się przez wszystkie zajęcia lekcyjne, a także tematykę godzin wychowawczych,
lekcje religii, wycieczki, zajęcia pozalekcyjne. Powinien przybierać wszelkie formy:
warsztatów, dyskusji, zajęć ponadprogramowych, samodzielnych zadań uczniów, a także
zadań grupowych. Program jest tym cenniejszy, im szersze zatacza kręgi.

Wydaje się, że dla przywrócenia właściwej rangi wychowaniu w szkole jest niezbędne

wypełnienie trzech warunków:

1.

Czas na wychowanie. W całym procesie dydaktycznym i metodycznym
powinien następować jak najpełniejszy rozwój człowieka.

2.

Warunek liczebności klas. Klasa szkolna nie powinna liczyć więcej niż 25
uczniów. Przekroczenie tej liczby utrudnia nauczycielowi indywidualne
odniesienia do uczniów. Wskazane jest też dzielenie uczniów na zespoły,
powoływane do wykonywanych zadań.

3.

Zbieżność oddziaływań wychowawczych. Grono pedagogiczne powinno mieć
wspólną wizję wychowania. Nie chodzi o stworzenie monolitu programowego,
lecz raczej o uzgodnienie aksjologicznych podstaw wychowania, a także form
oddziaływania wychowawczego.

W kształceniu i doskonaleniu nauczycieli należy uwzględnić programy uczące i

doskonalące w zakresie umiejętności wychowawczych. Umiejętności te powinny stać się
również podstawą do oceny pracy nauczycielskiej.

Reforma programowa wynika z generalnej koncepcji kształcenia dzieci i młodzieży w

Polsce, a jej najbardziej widocznym przejawem będzie wprowadzenie zasady pluralizmu
programowego oraz decentralizacji dającej możliwość wyboru programów nauczania w
konkretnej szkole. Wprowadzenie tych zmian umożliwi:

Usunięcie

ze

szkolnych

programów

nadmiaru

wiadomości

encyklopedycznych i skoncentrowanie uwagi szkoły na rozwijaniu
umiejętności

samodzielnego

myślenia

uczniów

oraz

pozyskiwaniu,

selekcjonowaniu i przetwarzaniu potrzebnych informacji.

Ustanowienie rzeczywistej autonomii programowej szkół przez pozostawienie
nauczycielom decyzji o wyborze programu z katalogu programów nauczania
dopuszczonych do użytku szkolnego przez MEN oraz wspieranie nauczycieli i
szkół opracowujących programy wewnątrzszkolne.

Racjonalne dostosowanie realizowanych w szkole programów do potrzeb i
możliwości konkretnych uczniów i nauczycieli oraz do warunków, w jakich
odbywa się nauka w danej placówce.

Mirosław Kwoka

V rok politologii-studia dzienne

4

W nowym systemie powstawani

ea

różnych szkolnych i ogólnopolskich programów

nauczania umożliwione

bb

ę

dzie przez ustalone przez ministra edukacji narodowej „Podstawy

programowe”. Dokument ten ma wskazać, co

musi być wspólne dla wszystkich polskich uczniów po wprowadzeniu do systemu szkolnego
pluralizmu oferty programowej.

Drugim dokumentem, określającym pośrednio zakres nowych propozycji programowych

dla szkół, będą, ustalone przez ministra, państwowe standardy wymagań egzaminacyjnych,
których opracowania podejmie się komisja egzaminacyjna.

Zasadniczym aktem prawnym regulującym działania edukacyjne mają być podstawy

programowe, zatwierdzone do użytku szkolnego przez ministra edukacji narodowej.
Podstawy programowe określają, jakim celom ma służyć i jakie zadania realizować
kształcenie szkolne, wskazując w ten sposób, że całość nauczania ma sprzyjać rozwojowi
ucznia, a nie ograniczać się do realizacji materiału. Zawierają także kanon podstawowych
treści nauczania, precyzują, jakie sprawności i umiejętności powinien opanować uczeń w toku
kształcenia oraz wskazują, jakim postawom powinno sprzyjać nauczanie i wychowanie
szkolne. Zestaw opanowanej wiedzy, nabytych umiejętności oraz ukształtowanych postaw
można nazwać kompetencjami, w które dany cykl kształcenia powinien wyposażyć
absolwenta.

Podstawy programowe mają stanowić punkt wyjścia do opracowania programów

nauczania poszczególnych przedmiotów lub bloków przedmiotowych i programów
edukacyjnych, a także programów wychowawczych.

Ramowy plan nauczania nadal ustala minister edukacji i będzie on obowiązkowy tylko

dla szkół publicznych. O tym, jakich przedmiotów uczy się w szkole, a więc jaką strukturę
wiedzy otrzymuje uczeń decyduje właśnie ten plan, który jednocześnie determinuje treść
ś

wiadectw szkolnych, podręczników, organizację doradztwa metodycznego dla nauczycieli,

jak również ich specjalizację zawodową. Projekty, jakie przygotowało ministerstwo edukacji

znacznie zwiększyły margines swobody w ustalaniu planu nauczania w konkretnej szkole w
porównaniu z poprzednimi regulacjami prawnymi.

Na bazie podstaw programowych i ramowych planów nauczania powinny być tworzone

nowe programy nauczania. Przewiduje się wprowadzenie dwóch rodzajów programów w
kształceniu ogólnym:

Programy nauczania dopuszczone do użytku wszystkich szkół danego typu przez
ministra edukacji narodowej.

Programy przeznaczone dla konkretnego oddziału z danej szkoły dopuszczone do
użytku wewnątrzszkolnego przez dyrektora szkoły.

W programach nowej generacji pojawiły się zarówno propozycje nawiązujące do

tradycyjnego ujęcia przedmiotowego, jak i propozycje tzw. bloków programowych. Rzeczą
nauczycieli jest teraz wybór metodologii i koncepcji nauczania, a tym samym rodzaju
programu najlepszego dla subiektywnej oceny uczniów przez nauczyciela.

Na zakończenie kilka słów o podręcznikach. W nowym rozporządzeniu określającym

warunki i tryb dopuszczania podręczników do użytku szkolnego, został wprowadzony wymóg
oceniania przez rzeczoznawców doboru i poprawności materiału ilustracyjnego książki.
Zmieniły się zasady doboru recenzentów. Zostały już opracowane przewodniki dla
nauczycieli ukazujące, w jaki sposób pracować z nowym programem nauczania.

Mirosław Kwoka

V rok politologii-studia dzienne

5

Zakończenie:

Zobowiązanie i zarazem uprawnienie do ustalenia programu zajęć szkolnych stanowi

ważny element reformy szkolnej. Powoduje to konieczność współpracy nauczycieli w
ustalaniu zakresu nauczania swojego przedmiotu. Spowodować to powinno większą
integrację pomiędzy różnymi przedmiotami nauczania.

Głównym założeniem nowego systemu programowego jest pluralizm oferty programowej

oraz integralnie z tym związana możliwość sukcesywnego wprowadzania do użytku
szkolnego nowych programów. Dodatkowo przewidywane są znaczne ułatwienia
proceduralne oraz wsparcie dla nauczycieli i rad pedagogicznych, które będą zainteresowane
opracowaniem własnego programu nauczania.

Zamiarem MEN-u było stworzenie takich warunków, aby w momencie inauguracji nowej

szkoły podstawowej oraz gimnazjum nauczyciele mieli już do dyspozycji pierwszy zestaw
programów, złożony z co najmniej dwóch alternatywnych programów dla każdego
przedmiotu.

Oczekiwania w znacznym stopniu przerosły rzeczywistość, albowiem generalnie

ministerstwo spóźniło się z dostarczeniem nowych podstaw programowych, co zmusiło
nauczycieli do korzystania ze starych programów nauczania.

Wiele z zadań stawianych przed szkołą będzie ona mogła efektywnie zrealizować dopiero

wtedy, gdy zacznie funkcjonować jako spójny organizm, gdy nauczyciele zaczną pracować
razem i wzajemnie się wpierać. Nie miejmy złudzeń, nie nastąpi to od razu co pokazały
pierwsze miesiące wprowadzonej reformy. Z drugiej jednak strony eksperci i społeczeństwo,
którzy przewidywali klęskę reformy edukacji muszą chyba przyznać rację, że jest to bodaj
najbardziej udana reforma z pośród czterech reform ustrojowych wprowadzonych przez rząd
Jerzego Buzka.