William Szekspir

ś

ycie i twórczo

ść

Prosz

ę

Pa

ń

stwa!

Dzisiejsza prezentacja dotyczy jednej lektury „Makbeta” W. Szekspira. Omawiamy j

ą

pod k

ą

tem budowy

dzieła, a tak

ż

e tre

ś

ci. Poniewa

ż

informacja w podr

ę

czniku jest bardzo uboga (dwie stroniczki), dlatego została

przeze mnie rozbudowana. Mam nadziej

ę

,

ż

e znajd

ą

tu Pa

ń

stwo wiele ciekawych informacji. Kolejna uwaga – nie

trzeba zna

ć

biografii Szekspira na pami

ęć

– wystarczy zna

ć

informacje wa

ż

ne – dotycz

ą

ce jego twórczo

ś

ci (a te

zaznaczyłam pogrubion

ą

czcionk

ą

).

Druga cz

ęść

lekcji dotyczy powstania teatru el

ż

bieta

ń

skiego i mo

ż

na j

ą

traktowa

ć

jako informacj

ę

dodatkow

ą

, ciekawostk

ę

. Najwa

ż

niejsze dla Pa

ń

stwa s

ą

dwie ostatnie cz

ęś

ci lekcji, dlatego te

ż

zadania do

samodzielnego wykonania zwi

ą

zane s

ą

wła

ś

nie z nimi (a dokładniej z lektur

ą

tragedii).

ś

ycz

ę

Pa

ń

stwu pasjonuj

ą

cej lektury!

•BIOGRAFIA WILLIAMA SZEKSPIRA Wybitny angielski dramaturg, William Szekspir (Shakespeare) urodził si

ę

w 1564 T.

w poło

ż

onym nad rzek

ą

Avon w mie

ś

cie Stratford (Warwickshire). Ojciec przyszłego poety i dramatopisarza, John

Szekspir, wywodził si

ę

z rodziny chłopskiej, jednak porzucił prac

ę

na roli i przeniósł si

ę

do miasta, gdzie próbował poprawi

ć

swoje warunki materialno - bytowe. Pocz

ą

tkowo zajmował si

ę

wyrobem r

ę

kawic, sprzeda

żą

j

ę

czmienia, drewna i innych

towarów. Poniewa

ż

był człowiekiem rzutkim i przedsi

ę

biorczym, wiele lat ci

ęż

kiej pracy przyniosło mu awans społeczny:

został radnym miejskim, potem burmistrzem, wreszcie ławnikiem i s

ę

dzi

ą

pokoju. Po okresie wzlotów przyszły te

ż

upadki

rozczarowania - Johnowi Szekspirowi zacz

ę

ło si

ę

powodzi

ć

gorzej. Jednak w tym czasie William był ju

ż

uznanym

dramatopisarzem i mógł wspomóc finansowo ojca, nawet zapewni

ć

mu zdobycie tytułu szlacheckiego. Matka Williama,

Mary, pochodziła z zamo

ż

nej rodziny szlacheckiej Ardenów. Pa

ń

stwo Szekspirowie mieli o

ś

mioro dzieci: cztery córki i

czterech synów. Dwie córki zmarły w dzieci

ń

stwie podczas zarazy, jedna (Anna, urodzona w roku 1571) - w wieku o

ś

miu

lat. Najstarszy syn, którym był wła

ś

nie William, urodził si

ę

w roku 1564, młody, Gilbert, w 1566, dalej Ryszard i Edmund

(odpowiednio w roku 1574 i 1580). Najdłu

ż

ej z całego rodze

ń

stwa

ż

yła urodzona w roku 1569 Joanna. Wykształcenie,

jakie zdobył młody William, nie było imponuj

ą

ce. Swoj

ą

edukacj

ę

zacz

ą

ł w siódmym roku

ż

ycia, a wi

ę

c około roku 1571,

w szkole miejskiej, b

ę

d

ą

cej odpowiednikiem dzisiejszej szkoły

ś

redniej. Była to tzw. grammar school, czyli gimnazjum

humanistyczne. Szekspir uczył si

ę

tu łaciny, historii, literatury antycznej, retoryki. Ogólny poziom nauczania w szkole był jak

na ówczesne czasy niezły, aczkolwiek program nieco przestarzały (np. wymagano od uczniów podtrzymywania stanowiska
o nieruchomej, tkwi

ą

cej w centrum wszech

ś

wiata Ziemi i okr

ąż

aj

ą

cych j

ą

ciałach niebieskich). Innego wykształcenia młody

William nie posiadał.
Wa

ż

nym wydarzeniem w

ż

yciu Szekspira był

ś

lub, w roku 1582 o

ż

enił si

ę

z Ann

ą

-Hathaway, kobiet

ą

starsz

ą

od

osiemnastoletniego wówczas Williama o osiem lat. Z ich zwi

ą

zku narodziło si

ę

troje dzieci: Zuzanna i bli

ź

niaki - Judyta oraz

Hamnet. Pierwsze dziecko przyszło na

ś

wiat ju

ż

sze

ść

miesi

ę

cy po

ś

lubie, co biografom dramaturga ka

ż

e snu

ć

przypuszczenia,

ż

e do zawarcia mał

ż

e

ń

stwa Szekspir został po prostu zmuszony przez "wy

ż

sze okoliczno

ś

ci".

Okresem pełnym zagadek i niejasno

ś

ci s

ą

w biografii Szekspira lata 1574-1588. O tym, czym dokładnie Szekspir

zajmował si

ę

w szkole i po jej uko

ń

czeniu, jakie były koleje jego losu, wiemy najmniej z całej jego biografii. Szekspirolodzy

przypuszczaj

ą

,

ż

e przyszły autor Hamleta pracował w ró

ż

nych magnackich rezydencjach jako sekretarz, guwerner, a tak

ż

e

wyst

ę

pował jako aktor w dworskich teatrach. W ten sposób zdobywał ogład

ę

, poszerzał wykształcenie, czytał, poznawał

ludzi, zyskiwał wielu mo

ż

nych protektorów. W tym czasie wyra

ź

nie pogarszał si

ę

stan maj

ą

tkowy rodziny, ojciec tracił

wpływy, pieni

ą

dze, w roku 1586 pozbawiono go godno

ś

ci ławnika. By

ć

mo

ż

e tu tkwiła praprzyczyna opuszczenia przez

Williama rodzinnego miasta, by

ć

mo

ż

e powody były całkiem inne, na przykład niezbyt fortunne po

ż

ycie mał

ż

e

ń

skie (fakt

biseksualnych skłonno

ś

ci autora Makbeta został ju

ż

dawno udowodniony i nie wymaga tym samym szerszych rozwa

ż

a

ń

).

W roku 1588 Szekspir porzucił

ż

on

ę

i dzieci, przeniósł si

ę

do Londynu, gdzie mieszkał przez nast

ę

pnych

dwadzie

ś

cia lat, pracuj

ą

c w teatrze i tylko od czasu do czasu odwiedzaj

ą

c najbli

ż

szych. Jednak, jak utrzymuj

ą

biografowie,

coraz popularniejszy w stolicy Anglii dramatopisarz dbał o rodzin

ę

, troszczył si

ę

o jej byt, pomagał te

ż

ojcu, spłacaj

ą

c jego

długi i pomagaj

ą

c w zdobyciu tytułu szlacheckiego (w roku 1596). W Londynie Szekspir prowadził intensywn

ą

działalno

ść

gospodarcz

ą

, mi

ę

dzy innymi inwestował w nieruchomo

ś

ci. Istniej

ą

dowody na to,

ż

e zajmował si

ę

tak

ż

e lichw

ą

, czyli

udzielaniem po

ż

yczek na wysoki procent.

Jak wygl

ą

dało

ż

ycie młodego Szekspira w stolicy? Pierwszy okres pobytu w licz

ą

cym sobie wówczas około stu

tysi

ę

cy mieszka

ń

ców Londynie upłyn

ą

ł mu pod znakiem pracy w teatrach, nierzadko na bardzo podrz

ę

dnych słabo

płatnych stanowiskach. Legenda głosi,

ż

e najpierw zajmował si

ę

ko

ń

mi widzów przybywaj

ą

cych na spektakle do teatru "The

Theatre" Jamesa Burbage'a. Potem dostał pierwsze role, "pełnoprawnym" za

ś

dramaturgiem Szekspir został dopiero

kilka lat pó

ź

niej. Wiadomo,

ż

e w roku 1592 jeszcze współpracował przy tworzeniu trylogii dramatycznej o Henryku VI,

pó

ź

niej przyszły ju

ż

samodzielne próby pisania kolejnych utworów: Komedia omyłek, Dwaj panowie z Werony, Tytus

Andronikus, Stracone zachody miło

ś

ci.

.

Pojawiły si

ę

pierwsze sukcesy, na krótko przerwane w latach 1592-1594 przez zaraz

ę

, która spowodowała zamkni

ę

cie

teatrów i zmusiła poet

ę

do opuszczenia Londynu. Napisał wtedy poematy: Wenus i Adonis, Lukrecja (zgwałcona), które

przyniosły mu uznanie w gronie krytyków, oraz liczne sonety. Szekspir zyskał tak

ż

e mo

ż

nego protektora - lorda

Southamptona.

Kiedy w roku 1594 zaraza wygasła i

ż

ycie teatralne Londynu zacz

ę

ło si

ę

odradza

ć

, Szekspir wrócił do stolicy i

zwi

ą

zał si

ę

z zespołem o nazwie słudzy Lorda Szambelana, dla którego napisał swe najlepsze sztuki. 26 i 27

grudnia 1594 roku dost

ą

pił zaszczytu: wyst

ą

pił w swej sztuce przed królow

ą

El

ż

biet

ą

. Była to Komedia omyłek.

Kolejne lata przyniosły mi

ę

dzy innymi Romea i Juli

ę

, Sen nocy letniej, Kupca weneckiego. W roku 1596 zmarł jedyny

syn Szekspira, Hamnet. Tragedia rodzinna nie wpłyn

ę

ła na zawodowe sukcesy dramaturga: w 1598 roku stał si

ę

udziałowcem nowej sceny wzniesionej przez jego zespół. Był to słynny teatr "Pod Kul

ą

Ziemsk

ą

" ("The Globe"). Na

tej scenie miały miejsce wielkie inscenizacje sztuk szekspirowskich: Juliusza Cezara,

ś

ycia Henryka V, Jak wam si

ę

podoba, Wieczoru Trzech Króli, Hamleta.W mi

ę

dzyczasie nast

ą

piła zmiana na tronie angielskim. Nowy król, Jakub I,

który swe panowanie zacz

ą

ł w roku 1693, był wielbicielem teatru. Zespół Lorda Szambelana zdobył jego uznanie i zyskał

tytuł Sług Jego Królewskiej Mo

ś

ci. Wtedy powstały najwi

ę

ksze tragedie Szekspira: Otello, Król Lear, Makbet. Zespół

poza teatrem pod gołym niebem posiadał równie

ż

pierwsz

ą

w Londynie sal

ę

teatraln

ą

, do której przenoszono

przedstawienia w słotne dni. Dach gmachu teatru "The Globe" zwie

ń

czał pos

ą

g Heraklesa d

ź

wigaj

ą

cego kul

ę

ziemsk

ą

.

Szekspir zdobył sław

ę

ju

ż

za swego

ż

ycia. Udziały w teatrze oraz sprawnie przeprowadzane operacje finansowe

przynosiły mu poka

ź

ne dochody. Poeta kupił w Stratfordzie posiadło

ść

, miał te

ż

nieruchomo

ś

ci w Londynie. Cz

ęść

maj

ą

tku

zdobył dzi

ę

ki lichwie, cz

ęść

dzi

ę

ki licznym procesom, jakie wytaczał swym dłu

ż

nikom (istniej

ą

ź

ródła, które podaj

ą

,

ż

e

Szekspir był gotów procesowa

ć

si

ę

o ka

ż

d

ą

, najmniejsz

ą

. nawet kwot

ę

). Jednak pewna bezwzgl

ę

dno

ść

w interesach

sprawiła,

ż

e mógł wspiera

ć

finansowo matk

ę

i

ż

on

ę

, wyposa

ż

y

ć

córki.

W roku 1609 ukazał si

ę

cykl jego 154 sonetów, a w 1610 Szekspir wrócił na stałe do rodzinnego miasta. Teatry londy

ń

skie

nadal grały jego sztuki, dawne i nowe: Antoniusza i Kleopatr

ę

, Burz

ę

, Zimow

ą

opowie

ść

.Do dramatycznych wydarze

ń

doszło w Londynie ju

ż

podczas nieobecno

ś

ci Szekspira w 1613 roku, w trakcie przedstawienia Król Henryk VIII, którego był

współautorem, zapalił si

ę

i doszcz

ę

tnie spłon

ą

ł "The Globe". Nowy gmach wzniesiono ju

ż

w roku nast

ę

pnym (został

rozebrany w 1644 r.).

W 23 IV 1616 roku William Szekspir zmarł w rodzinnym Stratfordzie i został pochowany w

prezbiterium kolegiaty

Ś

wi

ę

tej Trójcy. W testamencie, jaki pozostawił, ani słowem nie wspomniał o swoich utworach, co dało

asumpt do snucia podejrze

ń

,

ż

e tak naprawd

ę

nie on był ich autorem. Zwolennicy tej tezy utrzymuj

ą

do dzi

ś

,

ż

e autorstwo

sztuk tradycyjnie przypisywanych Szekspirowi jest bł

ę

dem, a tak naprawd

ę

wielkie tragedie, komedie i dramaty historyczne

napisał filozof Francis Bacon (1561-1626) albo wybitny dramaturg Christopher Marlowe (1564-1593?), którego
przedwczesn

ą

ś

mier

ć

upozorowano, był on bowiem równie

ż

tajnym agentem słu

ż

b królewskich.

Jednoznaczne rozstrzygni

ę

cie sporu o to

ż

samo

ść

Szekspira i autorstwo jego dramatów nie wydaje si

ę

mo

ż

liwe ani

definitywne. Brak ostatecznych dowodów potwierdzaj

ą

cych hipotezy o autorstwie Bacona lub Marlowe'a ka

ż

e przyj

ąć

tradycyjn

ą

drog

ę

traktowania Szekspira jako genialnego dramatopisarza, autora mi

ę

dzy innymi Makbeta.•Twórczo

ść

Williama Szekspira (wybór)Brak jednoznacznych informacji, co do chronologii powstania poszczególnych utworów
Szekspira sprawia,

ż

e cz

ę

sto mówimy o przybli

ż

onych lub hipotetycznych datach wyda

ń

niektórych dramatów. Generalnie,

twórczo

ść

poety mo

ż

na podzieli

ć

na trzy (według niektórych szekspirologów na cztery) zasadnicze okresy:- okres I, tzw.

optymistyczny (1590-1599):ok. 1592 - Henryk VI (kroniki historyczne w trzech cz

ęś

ciach, powst. od 1590) 1592 (?) -

Ryszard III (kroniki historyczne)
1593 (?) - Komedia omyłek (komedia)
1594 (?) - Poskromienie zło

ś

nicy (komedia)

1594 (?) - Dwaj panowie z werony (komedia)1594 - Titus Andronicus (tragedia)
1595 (?) - Romeo i Julia (tragedia)1595 (?) - Ryszard]I (kroniki historyczne)
1595 - Stracone zachody miło

ś

ci (komedia)

1595 - Sen nocy letniej (komedia)
1596 - Kupiec wenecki (komedia)
ok. 1597 - Henryk IV (kroniki historyczne, dwie cz

ęś

ci) ok. 1598 - Król Jan (kroniki historyczne)

1599 - Henryk V (kroniki historyczne)
1599 - Jak wam si

ę

podoba (komedia)

1599 (?) - Juliusz Cezar (tragedia)
1600 - Wieczór Trzech Króli (komedia).
W tym okresie powstały tak

ż

e poematy Wenus i Adonis (1593), Lukrecja (zgwałcona) (1594) oraz pierwsze sonety (wydane

w roku 1609).
Uwaga! Niektórzy proponuj

ą

zamiast okresu pierwszego dwa: l - prób literackich (1590-1594),2 - optymistyczny (1594-

1599).- okres II, tzw. okres tragiczny (1600-1608): 1601 - Hamlet (tragedia)
1604 - Otello (tragedia)
1604 - Miarka za miark

ę

(komedia)1606 - Król Lear (tragedia)

1606 (?) - Makbet (tragedia)1607 - TYmon Ate

ń

czyk (tragedia)

1607 - Antoniusz i Kleopatra (tragedia)
1608 - Koriolan (tragedia)- okres III, tzw. okres romantyczny (1608-1613): 1608 - Perykles (tragikomedia)
1610 (?) - Cymbelin (tragikomedia)
ok. 1609 - Zimowa opowie

ść

(komedia)

1611 - Burza (tzw. komedia fantastyczna)
1613 - Henryk VIII (kronika historyczna).

Powstanie i rozwój teatru el

ż

bieta

ń

skiego

TEATR EL

ś

BIETA

Ń

SKI

Klasyfikacja twórczo

ś

ci Williama Szekspira w oparciu o sztywne ramy chronologiczne nie wydaje si

ę

by

ć

dostatecznie

uzasadniona ani nie przynosi klucza do zrozumienia jego dramatów. Mo

ż

na uzna

ć

,

ż

e najwa

ż

niejsze utwory angielskiego

dramatopisarza przypadały na zmierzch renesansu, mo

ż

na te

ż

udowadnia

ć

, i

ż

był to pocz

ą

tek baroku. Spór wydaje si

ę

by

ć

raczej jałowy, tym bardziej,

ż

e o wiele sensowniejsze jest chyba spojrzenie na twórczo

ść

autora Makbeta przez pryzmat

przemian w kulturowym i duchowym

ż

yciu Anglii przełomu XVI i XVII stulecia. O ile do momentu odkrycia Ameryki przez

Kolumba przewodziły w europejskiej sztuce Włochy, o tyle po 1492 roku o

ś

rodki

ż

ycia gospodarczego i kulturalnego

przesun

ę

ły si

ę

nad Atlantyk, do krajów bezpo

ś

rednio uczestnicz

ą

cych w wymianie z Nowym

Ś

wiatem - do Hiszpanii i

Portugalii, a po kl

ę

sce Wielkiej Armady hiszpa

ń

skiej - do Anglii.

Za panowania, rz

ą

dz

ą

cej w latach 1558-1603, królowej El

ż

biety I Anglia stała si

ę

ś

wiatowym mocarstwem. Uczestniczyła w

podboju kolonii, zagarniała wielkie bogactwa w postaci ziem, surowców, złota, klejnotów. Angielscy kupcy i korsarze
powi

ę

kszali kapitały, dzi

ę

ki którym rozwijała si

ę

gospodarka kraju, niekr

ę

powana jak miało to miejsce w Hiszpanii)

skostniałymi formami feudalnymi. W Anglii szlachta szybko przestawiła si

ę

na nowe formy gospodarowania i bardziej ni

ż

przywileje urodzenia zaczynała sobie ceni

ć

pełn

ą

kies

ę

. Bogate stało si

ę

te

ż

mieszcza

ń

stwo. Londyn, stolic

ę

Anglii,

zamieszkiwało ponad sto tysi

ę

cy ludzi.

Nowa klasa

ś

rednia pragn

ę

ła rozrywek, na które mogła sobie pozwoli

ć

, tym bardziej,

ż

e wysoki poziom szkół miejskich

podsycał pragnienia uczestniczenia w

ż

yciu kulturalnym. Taka sytuacja sprzyjała rozwojowi teatru, który szybko stał si

ę

ulubion

ą

rozrywk

ą

warstw

ś

rednich i wy

ż

szych. W drugiej połowie XVI wieku powstało wiele zespołów dworskich i

w

ę

drownych trup teatralnych, zaspokajaj

ą

cych te estetyczne potrzeby.

Po raz pierwszy w historii były to zespoły zawodowych artystów: muzyków, aktorów z przedsi

ę

biorc

ą

teatralnym na czele, z

bogatym protektorem, sprawuj

ą

cym nad nim opiek

ę

. Teatr stał si

ę

instytucj

ą

publiczn

ą

, opłacaln

ą

w dodatku, gdy

ż

widzowie płacili za bilety. Nierzadko grywano w nim przedstawienia zaspokajaj

ą

ce niezbyt wyrafinowane gusta,

uprawiano sztuk

ę

masow

ą

, z czasem repertuar teatrów stawał si

ę

jednak coraz ambitniejszy. Warto pami

ę

ta

ć

, i

ż

pocz

ą

tkowo nie było specjalnych budynków teatralnych. Zespoły wyst

ę

powały na czworok

ą

tnym dziedzi

ń

cu zajazdu, na

prowizorycznym podwy

ż

szeniu, widzowie za

ś

gromadzili si

ę

na galeriach lub na podwórzu. Spektakle rozpoczynały si

ę

po

południu, widowni

ę

stanowili ludzie niezbyt bogaci.Z czasem, z my

ś

l

ą

o wy

ż

szych warstwach społecznych, zacz

ę

to

wznosi

ć

specjalne budowle teatralne na wzór otoczonego galeri

ą

dziedzi

ń

ca zajazdu. Były one okr

ą

głe lub

o

ś

mioboczne. Dachem pokryte były tylko dwupi

ę

trowe galerie dla widzów bogatszych, kupuj

ą

cych dro

ż

sze bilety.

Na dziedzi

ń

cu pod gołym niebem gromadzili si

ę

ubo

ż

si widzowie,

ś

ledz

ą

cy spektakl na stoj

ą

co.Za umown

ą

dat

ę

narodzin teatru el

ż

bieta

ń

skiego przyjmuje si

ę

rok 1576, wtedy to bowiem przedsi

ę

biorca James Burbage wybudował pod

Londynem (a wi

ę

c poza zasi

ę

giem władz miejskich) pierwszy gmach przeznaczony wył

ą

cznie do prezentacji widowisk

teatralnych. Nazwał go "The Theatre" (teatr) i rozpocz

ą

ł wystawianie pierwszych sztuk. Wkrótce pojawiły si

ę

dwa kolejne

teatry - "Kurtyna" oraz "Ró

ż

a" - a po nich przyszły nast

ę

pne. Jak mogły wygl

ą

da

ć

grywane w nich

przedstawienia?Pocz

ą

tkowo aktorzy grali w

ś

wietle dnia, pó

ź

niej - ju

ż

w zadaszonych teatrach tak

ż

e pó

ź

nym

wieczorem przy blasku

ś

wiec. Scen

ą

było podwy

ż

szenie, otoczone z trzech stron przez widzów i nieodgrodzone od

nich ramp

ą

. Powodowało to, i

ż

aktorzy cz

ę

sto zwracali si

ę

do publiczno

ś

ci bezpo

ś

rednio, nawi

ą

zywali z ni

ą

bliski

kontakt. Dekoracji było niewiele, nierzadko zast

ę

pował je napis, głosz

ą

cy,

ż

e akcja toczy si

ę

na przykład w lesie

albo w komnacie zamkowej. Brak dekoracji rekompensowały bogate stroje aktorów. Czwarty bok sceny zamykały
drzwi do garderoby, przez które wchodzili aktorzy. Nad nimi budowano niewielki ganek, galeri

ę

(były one miejscem

rozgrywania scen balkonowych), wsparte na słupach. Pomi

ę

dzy słupami zawieszano kotar

ę

. Dzieliła ona scen

ę

na

proscenium i niewielk

ą

scen

ę

wewn

ę

trzn

ą

(rozgrywano na niej sytuacje we wn

ę

trzach). Kurtyny nie było (jednym słowem

tło do prezentacji jest niezbyt trafne, ale ma si

ę

Pa

ń

stwu kojarzy

ć

z teatrem). Przedstawieniom towarzyszyła muzyka.

Ś

wiatło dzienne uniemo

ż

liwiało wykorzystanie efektów

ś

wietlnych. Najwa

ż

niejszymi elementami widowiska były: gra

aktorska i tekst dramatu. Aktorzy byli zawodowcami, dbali o wymow

ę

, ka

ż

dym gestem i ruchem starali si

ę

uzyska

ć

wra

ż

enie prawdopodobie

ń

stwa. Wa

ż

ny był te

ż

kostium, rekwizyty, którymi si

ę

posługiwali, by stworzy

ć

iluzj

ę

przedstawianej rzeczywisto

ś

ci. Był to teatr gwiazdorski. Dobrzy aktorzy cieszyli si

ę

zasłu

ż

on

ą

. sław

ę

, byli

szanowanymi, zamo

ż

nymi lud

ź

mi. W teatrze tym nie wyst

ę

powały kobiety, role kobiece grali młodzi, urodziwi m

ęż

czy

ź

ni.

Wa

ż

nym członkiem zespołu był dramaturg, dostarczaj

ą

cy scenariuszy spektakli. W owym czasie było ich około dwustu,

konkurencj

ę

miał wi

ę

c Szekspir wcale poka

ź

n

ą

. Teksty na ogół nie były ogłaszane drukiem, stanowiły własno

ść

zespołu,

który je grał. Cz

ę

sto je zmieniano, modyfikowano i przerabiano, w zale

ż

no

ś

ci od potrzeb i mo

ż

liwo

ś

ci teatru, miejsca

wystawiania (np. podczas objazdu) lub liczebno

ś

ci zespołu. Scenariusz musiał uwzgl

ę

dnia

ć

gusty publiczno

ś

ci, która

preferowała zabawne komedie, wstrz

ą

saj

ą

ce i wyciskaj

ą

ce łzy tragedie oraz kroniki ilustruj

ą

ce wydarzenia z historii

ojczystej. Przedstawienia musiały wzrusza

ć

, bawi

ć

, budzi

ć

groz

ę

, obfitowa

ć

w niezwykłe, sensacyjne wydarzenia. Powinny

one by

ć

tajemnicze, zawikłane, krwawe. Postacie bohaterów, grane przez ulubionych aktorów tak

ż

e musiały by

ć

interesuj

ą

ce: miały ostrzega

ć

, słu

ż

y

ć

przykładem, podbudowywa

ć

.

Jako ciekawostk

ę

podam jeszcze,

ż

e w czasach królowej El

ż

biety I tworzyli mi

ę

dzy innymi: Thomas Kyd (1557?-1595),

Christopher Madowe (1564-1593), rówie

ś

nik Szekspira, ale znacznie wcze

ś

niej od niego debiutuj

ą

cy; nast

ę

pnie Thomas

Dekker (1570?-1641 ?), Ben Jonson (1573?-1637), Francis Beaumont (1584?-1616) i John Fletcher (15791625). Dwaj
ostatni stanowili jedn

ą

z modnych w owym czasie spółek autorskich, mog

ą

c

ą

pochwali

ć

si

ę

dorobkiem liczonym w dziesi

ą

tki

dramatów. Rozkwit teatru angielskiego przypadł na panowanie El

ż

biety l i jej nast

ę

pcy Jakuba I, zmierzch na rz

ą

dy

niech

ę

tnych tej dziedzinie sztuki purytanów i rewolucj

ę

, czyli niemal dokładnie połow

ę

wieku XVII.

„Makbet” W. Szekspira – analiza utworu



Okoliczno

ś

ci powstania



Czas i miejsce akcji



Budowa i kompozycja tragedii



„Makbet” jako dramat szekspirowski (podr. str. 282 – 283)

•OKOLICZNO

Ś

CI POWSTANIA I WYDANIA MAKBETANa Makbeta nale

ż

y spojrze

ć

jako na dzieło powstałe w oparciu o

autentyczne, historycznie udokumentowane wydarzenia, si

ę

gaj

ą

ce swymi korzeniami jakie

ś

pi

ęć

set sze

ść

dziesi

ą

t lat przed

Szekspirem. Wtedy to bowiem, w połowie wieku XI, a dokładniej w roku 1040, król Szkocji Dunkan został zamordowany
przez swego generała Makbeta, który w roku 1057 poległ z r

ę

ki niejakiego Malkolma, kolejnego monarchy, koronowanego

jako Malkolm III.
Wiadomo te

ż

,

ż

e pisz

ą

c sw

ą

tragedi

ę

Szekspir korzystał z Kronik Anglii, Szkocji i Irlandii Raphaela Holinsheda (oparł

wi

ę

c swe dzieło na wydarzeniach prawdziwych), wydanych w roku 1577 i wznowionych dziesi

ęć

lat pó

ź

niej. Dokładna data

powstania Makbeta nie jest mo

ż

liwa do ustalenia, przyjmuje si

ę

,

ż

e miało to miejsce około roku 1606.

Ś

wiadczy o

tym kilka przesłanek, których uwzgl

ę

dnienie stopniowo wyklucza inne hipotezy.

Po pierwsze, biografowie Szekspira wskazuj

ą

,

ż

e jednym z istotniejszych bod

ź

ców do napisania dramatu była dynastyczna

zmiana na tronie Anglii. W roku 1603; po

ś

mierci El

ż

biety, królem został, pochodz

ą

cy ze szkockiej dynastii Stuartów, Jakub

I, monarcha uwa

ż

aj

ą

cy si

ę

za potomka Banka, jednego z bohaterów Makbeta (zgodnie z przepowiedni

ą

Czarownic Banko

miał by

ć

protoplast

ą

całego, wielopokoleniowego rodu królewskiego). Wł

ą

czenie do akcji utworu postaci Banka oraz

przepowiedni Czarownic mo

ż

na by wi

ę

c traktowa

ć

jako komplement pod adresem króla. Fakt ten dobitnie dowodzi,

ż

e Szekspir musiał napisa

ć

Makbeta po roku 1603, ju

ż

za rz

ą

dów Jakuba I.

Kolejne zaw

ęż

enie czasu powstania tragedii zwi

ą

zane jest ze słowami Od

ź

wiernego, bohatera 3 sceny z aktu II. Id

ą

c do

bramy, Od

ź

wierny marudzi pod nosem, wyrzekaj

ą

c mi

ę

dzy innymi na wie

ś

niaka, "co si

ę

powiesił z rozpaczy,

ż

e si

ę

zbo

ż

e

zanadto sypało". Według niektórych szekspirowskich komentatorów jest to aluzja do niezwykle obfitych zbiorów, istnej
"kl

ę

ski urodzaju", która nawiedziła Angli

ę

w roku 1606.

Ten sam Od

ź

wierny, w tym samym monologu, wspomina o "kr

ę

taczu", który "co w Imi

ę

Bo

ż

e popełnił wyst

ę

pków bez liku, a

jednak nie mógł wkr

ę

ci

ć

si

ę

do nieba". I znowu, według komentatorów, słowa te mog

ą

odnosi

ć

si

ę

do wydarze

ń

z lat 1605-

1606, kiedy to ujawniono antykrólewski spisek (zwany spiskiem prochowym, gdy

ż

celem spiskowców było wysadzenie w

powietrze gmachu parlamentu wraz z królem i posłami). "kr

ę

taczem, co umiał na dwóch stołkach siada

ć

" byłby w tej sytuacji

Henry Grant, popieraj

ą

cy spisek prowincjonał jezuitów, który w trakcie procesu, powołuj

ą

c si

ę

na doktryn

ę

dwuznaczno

ś

ci

słów i my

ś

li, bezustannie wykr

ę

cał si

ę

od zło

ż

enia zrozumiałych, jednoznacznych zezna

ń

.

Z drugiej strony, od roku 1607 pojawiaj

ą

si

ę

w ró

ż

nych angielskich sztukach i utworach literackich aluzje do Makbeta, który

w tym czasie musiał by

ć

ju

ż

wystawiony na scenie teatru jako prawdopodobny czas premiery podaje si

ę

zwykle lipiec lub

sierpie

ń

1606 roku.

Na pierwsze wydanie Makbeta druk1em czytelnicy musieli czeka

ć

jeszcze kilka lat po

ś

mierci Szekspira. W roku 1623, w

zbiorowym wydaniu zwanym Pierwszym Folio, okazał si

ę

utwór zatytułowany The Tragedy oj Macbeth. Podstaw

ą

druku był

zapewne skre

ś

lony przez samego Szekspira r

ę

kopis lub jego kopia.Czy mo

ż

emy uzna

ć

Makbeta za utwór historyczny z

dziejów

ś

redniowiecznej Szkocji? Raczej nie, albowiem lektura dramatu wyra

ź

nie dowodzi, i

ż

autor materiały

ź

ródłowe wykorzystał do

ść

swobodnie, dostosowuj

ą

c je do potrzeb i wymogów formalnych sztuki dramatycznej w

czasach el

ż

bieta

ń

skich.

Ś

wiadcz

ą

o tym cho

ć

by liczne anachronizmy i (pozorne) niezgodno

ś

ci w czasie akcji

utworu.•MIEJSCE I CZAS AKCJI TRAGEDII
1. MiejscePod spisem bohaterów tragedii Szekspir umie

ś

cił informacj

ę

: "Rzecz dzieje si

ę

przy ko

ń

cu czwartego aktu - w

Anglii; przez wszystkie inne - w Szkocji". Ju

ż

ta wiadomo

ść

okre

ś

la przestrze

ń

utworu, geograficznie rozci

ą

gaj

ą

ce si

ę

na

dwa pa

ń

stwa. O klasycznej zasadzie jedno

ś

ci miejsca akcji utworu nie ma wi

ę

c mowy. Jednak przytoczony powy

ż

ej tekst z

didaskaliów (tekstu pobocznego, odautorskiego) warto doprecyzowa

ć

o konkretne miejsca, w których rozgrywaj

ą

si

ę

losy bohaterów dramatu. S

ą

to mi

ę

dzy innymi: wrzosowiska znajduj

ą

ce si

ę

gdzie

ś

w Szkocji, pole bitwy i obóz wojskowy

pod Forres, szkockie zamki (Makbeta Inverness, królewski Forres, Makdufa Fajf, wTeszcie oblegany przez wojska
angielskie Dunzynan), ró

ż

ne parki, lasy i drogi, komnata w pałacu królewskim w Anglii, wreszcie tajemnicze domostwo -

siedziba Czarownic.2. CzasCzas akcji Makbeta, to - w najwi

ę

kszym przybli

ż

eniu - wiek XI. Wtedy wła

ś

nie tron w Szkocji

dzier

ż

ył bohater tytułowy tragedii Szekspira. Według Kronik Anglii, Szkocji i Irlandii Holinsheda s

ę

to lata 1040-1057 (w roku

1040 król Szkocji Dunkan zgin

ą

ł z r

ę

ki Makbeta, a w roku 1057 sam Makbet stracił

ż

ycie za spraw

ę

Malkolma - u Szekspira

zabójc

ą

króla jest Makduf). Tez

ę

o datowaniu akcji na połow

ę

XI stulecia potwierdzałyby słowa Lorda z szóstej sceny III

aktu, wspominaj

ą

cego kolejn

ą

posta

ć

historyczn

ą

- panuj

ą

cego w latach 1004-1066 króla Anglii, Edwarda Wyznawcy,

uwa

ż

anego przez współczesnych za

ś

wi

ę

tego. U Edwarda schronienie miał znale

źć

Malkolm, syn zamordowanego

Dunkana i prawowity nast

ę

pca tronu szkockiego.

Je

ś

li trzyma

ć

si

ę

kurczowo „Kronik...” Holinsheda, czas akcji dramatu Szekspira obejmuje całe panowanie Makbeta, od

chwili zdobycia przeze

ń

władzy do

ś

mierci tyrana. Łatwo policzy

ć

,

ż

e mieliby

ś

my w takim przypadku do czynienia z akcj

ę

utworu obejmuj

ą

c

ą

... siedemna

ś

cie lat. Według niektórych komentatorów wła

ś

nie siedemna

ś

cie lat oddziela akt II od III.

Czy tak dzieje si

ę

w rzeczywisto

ś

ci? Słowa Banka, otwieraj

ą

ce scen

ę

1. aktu III, brzmi

ą

: "Masz tedy berło, Kawdor, Glamis".

"Masz tedy", a wi

ę

c wydaje si

ę

,

ż

e Banko komentuje wydarzenia, które dopiero co miały miejsce. Potwierdza to bardziej

prawdopodobn

ą

tez

ę

,

ż

e Szekspir uczynił Kroniki... Holinsheda jedynie punktem wyj

ś

cia, nie traktuj

ą

c ich jako koniecznego

wyznacznika czasu akcji. Tym bardziej,

ż

e mamy w tek

ś

cie Makbeta szereg aluzji do wydarze

ń

z pocz

ą

tku XVII wieku

(dynastia Stuartów jako potomkowie Banka, spisek prochowy, urodzaj plonów).
•BUDOWA I KOMPOZYCJA UTWORUMakbet jest tragedi

ą

, utworem zło

ż

onym w oryginalnym, pierwszym wydaniu z

roku 1623, z 2106 wersów, podzielonych współcze

ś

nie na 29 scen, tworz

ą

cych V aktów.

T

ę

bogat

ą

w wydarzenia histori

ę

, rozgrywaj

ą

c

ą

si

ę

w wielu miejscach i w ci

ą

gu niezbyt dokładnie okre

ś

lonego czasu,

Szekspir ukazał poprzez wybór zdarze

ń

najistotniejszych, najbardziej dramatycznych, wreszcie najwa

ż

niejszych dla

zilustrowania wewn

ę

trznej walki tocz

ą

cej si

ę

w duszy Makbeta. Przeniósł w ten sposób uwag

ę

odbiorcy z zewn

ę

trznego

układu sensacyjnych wydarze

ń

na dramat psychologiczny, wewn

ę

trzny. Rozbudował tak

ż

e obraz

ś

wiata przedstawionego o

wiele w

ą

tków pobocznych, czyli:

- w

ą

tek Lady Makbet,

- w

ą

tek Banka i jego nast

ę

pców,

- w

ą

tek synów Dunkana, czyli Malkolma i Donalbeina,

- w

ą

tek Makdufa.

Utwór został wzbogacony przez wprowadzenie

ś

wiata nadprzyrodzonego w osobach

czarownic i bogini Hekate. Pogł

ę

biono refleksje filozoficzne na temat natury i historii. Przedstawiona rzeczywisto

ść

została

otoczona przejmuj

ą

cym nastrojem, pos

ę

pnym i tragicznym, uzyskanym przez zastosowanie metafor zaczerpni

ę

tych z

symbolicznych motywów natury (noc, wrzosowiska, burza, błyskawice, grzmoty, głosy puszczyków itp.).Prosz

ę

wzi

ąć

do

r

ę

ki lektur

ę

utworu i porówna

ć

jej zawarto

ść

z opisem, który podaj

ę

.Budowa Makbeta przedstawia si

ę

nast

ę

puj

ą

co:Sceny 1. i 2. to wprowadzenie w akcj

ę

(ekspozycja): scena 1. z Czarownicami jest zapowiedzi

ą

, i

ż

zdarzy si

ę

co

ś

niezwykłego, scena 2., przynosz

ą

ca opis bitwy, zawiera charakterystyk

ę

Makbeta jako dzielnego, nieustraszonego

wojownika. Z kolei w scenie 3. zawi

ą

zuje si

ę

konflikt dramatyczny: walka dobrych i złych skłonno

ś

ci w umy

ś

le bohatera.

Pot

ę

guj

ą

si

ę

one w scenach nast

ę

pnych i kolejnych zdarzeniach: spełnienie pierwszej cz

ęś

ci przepowiedni Czarownic,

zapowied

ź

wizyty Duncana w Inverness oraz naciski Lady Makbet na m

ęż

a, by dokonał zbrodni.

Akt II zawiera informacje o pierwszej zbrodni Makbeta - zamordowaniu króla i stanowi zamkni

ę

t

ą

cało

ść

kompozycyjn

ą

. W

scenach 1. i 2. Makbet i jego

ż

ona opowiadaj

ą

o przebiegu zabójstwa. Scena 3. z komicznym monologiem Od

ź

wiernego

stanowi kontrastowy przerywnik, rozładowuje napi

ę

cie i wydłu

ż

a czas wydarze

ń

, które w drugiej cz

ęś

ci sceny pora

ż

aj Ił

zebranych w zamku wie

ś

cił o

ś

mierci króla i zabiciu stra

ż

ników przez Makbeta Scena 4. zawiera informacje o ucieczce

synów Dunkana i o koronacji Makbeta (według niektórych komentatorów mi

ę

dzy aktem II a III mamy a

ż

17 lat przerwy,

jednak hipoteza ta nie znajduje

ż

adnego potwierdzenia w tek

ś

cie).

Akt III tak

ż

e stanowi kompozycyjn

ą

cało

ść

po

ś

wi

ę

con

ą

sprawie zabójstwa Banka. W scenie l. Makbet

ż

egna si

ę

z Bankiem i

zaprasza go na wieczorn

ą

uczt

ę

, a nast

ę

pnie układa si

ę

z mordercami maj

ą

cymi go zabi

ć

. W scenie 2. rozmawia z

ż

on

ą

o

tym,

ż

e kto raz wszedł na drog

ę

zbrodni, jest zmuszony popełnia

ć

je nadal. Scena 3. jest prezentacj

ą

ś

mierci Banka oraz

ucieczki jego syna. Scena 4. to opis uczty u króla, w czasie której Makbetowi ukazuje si

ę

duch Banka (nikt inny go nie

widzi). Sceny 5. i 6. zawieraj

ą

w skrócie opis pocz

ą

tków panowania Makbeta.

W akcie IV ukazane s

ą

w skrócie napi

ę

tnowane terrorem rz

ą

dy Makbeta. W scenie 1. Makbet kolejny raz odwiedza

Czarownice i uzyskuje od nich nowe przepowiednie dotycz

ą

ce swojej przyszło

ś

ci. Konsekwencj

ą

tego jest zamordowanie

rodziny Makduf (scena 2) oraz zbieranie si

ę

opozycjonistów w Anglii, gromadzenie wojsk przeciw tyranowi (scena 3)

(mi

ę

dzy aktem IV a V jest kilka dni, mo

ż

e tygodni, przerwy).

Akt ostatni znowu stanowi zwart

ą

cało

ść

i ukazane zostaj

ą

ostateczne konsekwencje zbrodni popełnionych przez par

ę

bohaterów: obł

ę

d Lady Makbet (scena l), atak wojsk Malkolma na Dunzynan i przygotowania Makbeta do wojny (sceny 2-4),

zbli

ż

anie si

ę

lasu birnamskiego i

ś

mier

ć

królowej (scena 5), opis krwawych zmaga

ń

(sceny 6-7),

ś

mier

ć

Makbeta z r

ę

ki

Makdufa (scena 8) oraz obj

ę

cie tronu przez Malkolma (scena 9).

•MAKBET JAKO DRAMAT SZEKSPIROWSKIO Szekspirze mówi si

ę

jako o wielkim reformatorze teatru i buntowniku

przeciw klasycznym zasadom dramatycznym. Pami

ę

ta

ć

nale

ż

y, i

ż

w XVI i XVII wieku w Europie wi

ę

kszo

ść

autorów

ś

ci

ś

le

trzymała si

ę

reguł sformułowanych przez Arystotelesa w Poetyce. Inaczej Szekspir, który szczególn

ą

sław

ę

zdobył

zwłaszcza w dobie romantyzmu, kiedy uznano,

ż

e jego twórczo

ść

zapocz

ą

tkowała de facto nowoczesny teatr

europejski. Szekspir w swoich dramatach stworzył własn

ą

, na wskro

ś

oryginaln

ą

odmian

ę

gatunku, do której

odwoływała si

ę

cała rzesza autorów w nast

ę

pnych epokach historyczno-literackich. Od nazwiska autora Makbeta

przyj

ę

to uprawiany przez niego gatunek literacki okre

ś

la

ć

mianem dramatu szekspirowskiego. Najbardziej typowymi

cechami dramatu szekspirowskiego s

ą

te, które

ś

wiadcz

ą

o zerwaniu z wszystkimi "kanonicznymi" zasadami klasycznego

dramatu antycznego.1. Zerwanie z antyczn

ą

zasad

ą

trzech jedno

ś

ci (czasu, miejsca i akcji), uwa

ż

an

ą

za kanon dramatu

klasycznego. W antyku akcja dramatu musiała zamkn

ąć

si

ę

maksymalnie w 24 godzinach (cho

ć

przewa

ż

nie trwała mniej

wi

ę

cej od

ś

witu do zmierzchu), wszystkie przedstawione w utworze zdarzenia rozgrywały si

ę

w jednym miejscu, a ponadto

akcja była jednow

ą

tkowa. W Szekspirowskim Makbecie dzieje si

ę

zupełnie inaczej: akcj

ę

poszczególnych aktów

oddziela czasem kilka tygodni lub nawet lat (na przykład niezbyt precyzyjnie okre

ś

lona przerwa mi

ę

dzy aktem II a

III, okre

ś

lana przez niektórych badaczy a

ż

na siedemna

ś

cie lat, przez innych "zaledwie" na kilka tygodni). Oprócz

tego wydarzenia rozgrywaj

ą

si

ę

w wielu miejscach (na przykład na 'szkockich wrzosowiskach, w komnatach kilku

szkockich zamków, w parku przed zamkiem, na polach walki). O zerwaniu z klasyczn

ą

zasad

ą

jedno

ś

ci akcji

ś

wiadcz

ą

pojawiaj

ą

ce si

ę

w tek

ś

cie epizody nie maj

ą

ce bezpo

ś

redniego wpływu na rozwój akcji (np. "relacje"

Czarownic o ich złych uczynkach albo monolog Od

ź

wiernego).2. Brak chóru, którego zadaniem w dramacie

antycznym było komentowanie przebiegu akcji, obja

ś

nianie poczyna

ń

bohaterów i pomaganie widzowi we wła

ś

ciwej

interpretacji utworu. Konsekwencj

ą

rezygnowania przez Szekspira z chóru jest wieloznaczno

ść

poszczególnych bohaterów,

którzy zaistniałe wydarzenia komentuj

ą

w swoich, nierzadko stosunkowo długich, monologach. Tym samym autor nie

narzuca czytelnikowi interpretacji utworu przez czynnik obiektywny, jakim jest chór, daj

ą

c mu woln

ą

r

ę

k

ę

w

wyci

ą

ganiu wniosków z przebiegu akcji. Brak chóru oznacza wreszcie zdynamizowanie przebiegu wydarze

ń

.3.

Zerwanie z zasad

ą

. decorum (stosowno

ś

ci), która w dramacie antycznym nakazywała, by tragedia pisana była stylem

wysokim, komedia za

ś

ś

rednim lub niskim. Szekspir wprowadza do słownictwa bohaterów wyrazy potoczne nierzadko

te

ż

wulgarne (doskonałym przykładem jest rozmowa Od

ź

wiernego z Makdufem o konsekwencjach nadmiernego spo

ż

ycia

alkoholu).
Kolejnym nast

ę

pstwem funkcjonowania w antyku zasady decorum było nieukazywanie na scenie

ś

mierci bohaterów. U

Szekspira

ś

mier

ć

bohaterów ukazana jest wprost, na oczach publiczno

ś

ci (w ten "jawny" sposób ginie Banko, synek

Makdufa, Młody Siward czy wreszcie sam Makbet). Takie epatowanie okrucie

ń

stwem mo

ż

na uzna

ć

za cech

ę

teatru

el

ż

bieta

ń

skiego, zaspokajaj

ą

cego gusty równie

ż

mało wybrednej cz

ęś

ci widzów, płac

ą

cych jednak za bilety i

wymagaj

ą

cych stosownych do swoich oczekiwa

ń

wra

ż

e

ń

.4. Zerwanie z zasad

ą

. jedno

ś

ci estetyk, która nakładała na

autora dramatu wymóg utrzymania całego utworu w jednej konwencji. Nie wolno było, w obr

ę

bie danego utworu, przeplata

ć

scen tragicznych z komicznymi, gdy

ż

mogło to doprowadzi

ć

do zakłócenia percepcji sztuki. Wymóg jednej estetyki

uzasadniany był w przypadku tragedii konieczno

ś

ci

ą

wywołania u widzów uczu

ć

lito

ś

ci i trwogi, prowadz

ą

cych do wstrz

ą

su

uczuciowego, oczyszczenia tzw. katharsis. Tragizm wynikał z upadku szlachetnego bohatera, który znalazł si

ę

w sytuacji

wymagaj

ą

cej wyboru mi

ę

dzy jednym a drugim katastrofalnym zako

ń

czeniem, a którego poczynania budziły u odbiorców

utworu lito

ść

i trwog

ę

. Celu wywołania wstrz

ą

su uczuciowego nie maj

ą

sztuki Szekspira, w których sceny tragiczne

przeplataj

ą

si

ę

ze scenami komicznymi, o czym

ś

wiadczy najlepiej wspomniany ju

ż

epizod z Od

ź

wiernym,

zawieraj

ą

cy mało powa

ż

ne wypowiedzi na temat zgubnych skutków nadu

ż

ywania alkoholu.

5. Sceny zbiorowe, czyli wprowadzenie na scen

ę

tłumu. O ile dramat antyczny dopuszczał jednoczesn

ą

obecno

ść

na

scenie tylko trzech aktorów prowadz

ą

cych rozmow

ę

(w wyj

ą

tkowych okoliczno

ś

ciach na scenie mogła si

ę

pojawia

ć

czwarta

osoba, tzw. posta

ć

niema, a wi

ę

c nie zabieraj

ą

ca głosu), o tyle w dramatach Szekspira mamy nierzadko do czynienia ze

scenami zbiorowymi. Przykładem takiej sytuacji s

ą

sceny batalistyczne (bitewne) oraz ostatnia scena, w której Malkolm

zostaje obwołany nowym królem Szkocji.6. Wprowadzenie na scen

ę

postaci o niejasnym statusie ontologicznym (w

zasadzie mo

ż

na nazwa

ć

je postaciami fantastycznymi, nierealnymi), czyli "nie wiadomo sk

ą

d" (z za

ś

wiatów? z

pogranicza dwóch

ś

wiatów?). S

ą

to wszelkiego rodzaju czarownice, wied

ź

my, duchy, zjawy i upiory.

Ś

wiadczy to o

złamaniu kolejnej antycznej zasady, polegaj

ą

cej na ukazywaniu

ś

wiata przedstawionego utworu w jednej tylko,

realistycznej konwencji. Wynikała ona z naczelnej dla antyku kategorii estetycznej, jak

ą

była mimesis (odzwierciedlanie,

czyli obrazowanie rzeczywisto

ś

ci przez dzieło sztuki - utwór literacki, rze

ź

b

ę

b

ą

d

ź

malowidło). Konsekwencj

ą

pojawienia si

ę

w tragediach Szekspira ró

ż

nych zjaw i czarownic jest inna od tradycyjnej (psychologicznej lub społecznej) motywacja

post

ę

powania bohaterów.

W przypadku Makbeta mo

ż

emy mówi

ć

o tak zwanej motywacji metafizycznej, bowiem prezentowane losy tego bohatera

maj

ą

tak

ż

e pozarozumowe, fantastyczne uzasadnienie (przepowiednie Czarownic, widmo no

ż

a, duch Banka albo zjawy

niemowl

ą

t i pochód królów - potomków Banka). O ile wi

ę

c w tragedii antycznej o losach bohaterów decydowali bogowie i

przeznaczenie, skazuj

ą

ce ich na zgub

ę

, sam za

ś

bohater wybierał tylko sposób i form

ę

zagłady (im szlachetniejsz

ą

, tym

godniejsz

ą

podziwu i bardziej budz

ą

c

ą

lito

ść

i trwog

ę

), o tyle u Szekspira kara za zbrodnie jest wynikiem

ś

wiadomych, cho

ć

rozmaicie uzasadnionych, wyborów bohaterów. Nie ulega w

ą

tpliwo

ś

ci,

ż

e obecno

ść

wied

ź

m i przywidzenia Makbeta

czyni

ą

z krwawej historii rz

ą

dów tego tyrana prawdziwe arcydzieło literackie oraz doskonale umotywowane

psychologicznie studium zbrodni.
7. Pogł

ę

bienie psychologicznych wizerunków bohaterów. Bohaterowie tragedii antycznych byli silnie stypizowani, je

ż

eli

w ich działaniu nast

ę

pował jaki

ś

przełom, stanowił on

ś

cisłe nast

ę

pstwo reguły kompozycyjnej. Tymczasem u Szekspira

bohaterami s

ą

ludzie wewn

ę

trznie skomplikowani, motywowani ró

ż

nymi czynnikami, a przez to wymykaj

ą

cy si

ę

jednoznacznej ocenie. Tak wła

ś

nie dzieje si

ę

w przypadku bohatera tytułowego, Makbeta, który znajduje si

ę

w stanie

wewn

ę

trznego rozdarcia mi

ę

dzy

żą

dz

ą

władzy a obawami wynikaj

ą

cymi ze

ś

wiadomo

ś

ci, i

ż

jedyn

ą

drog

ą

zdobycia korony

jest popełnienie zbrodni. Podobnie Lady Makbet, która popycha m

ęż

a do zbrodni, zdaje si

ę

by

ć

osob

ą

siln

ą

psychicznie, ale

w pewnym momencie nie wytrzymuje napi

ę

cia, załamuje si

ę

i popada w obł

ę

d.8. Budowa. Akcja w dramacie antycznym

skonstruowana była według jasno okre

ś

lonego schematu:

- prolog,
- zawi

ą

zanie akcji,

- punkt kulminacyjny - rozwi

ą

zanie - zako

ń

czenie utworu.

Analiza Makbeta wskazuje na bardziej skomplikowan

ą

budow

ę

, któr

ą

charakteryzuje przede wszystkim wielo

ść

w

ą

tków oraz wielo

ść

konfliktów w obr

ę

bie utworu, zaskakuj

ą

ce zwroty w akcji, kilka punktów kulminacyjnych, po których nast

ę

puje spadek napi

ę

cia i jego ponowny wzrost,

wreszcie sceny wstrzymuj

ą

ce bieg zdarze

ń

(tak zwana retardacja, czyli opó

ź

nianie).

Interpretacja „Makbeta”



„Makbet” – studium zbrodni



Portret psychologiczny Makbeta



Studium psychiki kobiecej – Lady Makbet



KREW i KORONA – dwa wa

ż

ne motywy w „Makbecie”

•„Makbet” – czyli ksi

ąż

ka dla psychologa, studium zbrodni

Oczywi

ś

cie rzecz

ą

łatw

ą

jest dowie

ść

słuszno

ś

ci powy

ż

szego wyra

ż

enia. Dla nas istotne jest jednak to, jak ta

zbrodnia została popełniona, w jakich warunkach i przez kogo. Dlatego zajmiemy si

ę

dwoma głównymi postaciami –

Makbetem i Lady Makbet.
•Portret psychologiczny Makbeta

Poniewa

ż

to Pa

ń

stwo musz

ą

odczytywa

ć

sens utworu – proponuj

ę

zabaw

ę

w prawda/fałsz. Polega ona na tym,

ż

e

potwierdzaj

ą

Pa

ń

stwo moje zdania lub im zaprzeczaj

ą

, ale odpowied

ź

jest wiarygodna tylko wtedy – gdy argumentem

b

ę

dzie fragment – cytat z utworu. Zaczynajmy:

1.Makbet nie był człowiekiem zbyt ambitnym.
2.Przed popełnieniem zbrodni toczy si

ę

w nim wewn

ę

trzna walka dobra ze złem, w której pocz

ą

tkowo zwyci

ęż

a honor

rycerski.
3.

ś

ona Makbeta nie ma wpływu na

ż

adne kroki podejmowane przez Makbeta,

ż

adne zbrodnie.

4.Makbet – idealista, który

ż

yje w

ś

wiecie morderstw (sam je popełnia), ale jednocze

ś

nie marzy o rzeczywisto

ś

ci bez

przemocy.
5.Po zabiciu króla Makbet od razu wie,

ż

e zrobił to, co powinien, nie

ż

ałuje swego post

ę

pku.

6.Nast

ę

puje w nim przemiana w zbrodniarza (notorycznego) wraz z morderstwem Blanka.

7.Makbet jest osob

ą

pewn

ą

siebie, nie boi si

ę

niczego ani nikogo. Zachowuje do ko

ń

ca spokój.

8. Bohater po wysłuchaniu przepowiedni (drugiej) czarownic popada w stan paranoi – jest nieczuły dla otaczaj

ą

cego go

ś

wiata,

ż

ony, a zarazem dostrzega mechanizm zbrodni, w jaki wpadł.

9.Makbet to posta

ć

tragiczna, poniewa

ż

wkraczaj

ą

c w

ś

wiat zbrodni liczył na to, i

ż

uda mu si

ę

ten mechanizm zatrzyma

ć

.

10. Makbet nie popełnił samobójstwa, poniewa

ż

chciał by

ć

konsekwentnym do ko

ń

ca, nie mógł si

ę

podda

ć

, poniewa

ż

byłoby to przyznaniem si

ę

do bł

ę

du.

Na odpowiedzi czekam z niecierpliwo

ś

ci

ą

.

•Studium psychiki kobiecej

Kolej na analiz

ę

post

ę

pków Lady Makbet.

Prosz

ę

zebra

ć

argumenty w postaci cytatów z lektury, które potwierdz

ą

lub zaprzecza poni

ż

szym twierdzeniom (czyli ci

ą

g

dalszy zabawy w prawd

ę

/ fałsz ).

1.Nie wpływa i nie manipuluje ambicjami m

ęż

a.

2.Waha si

ę

, ma w

ą

tpliwo

ś

ci moralne przed popełnieniem przez m

ęż

a pierwszej zbrodni.

3.Okrutna, bezduszna, bezwzgl

ę

dna (patrz cho

ć

by na fragment - scen

ę

, w której ukazuje si

ę

duch Banka)

4.Obł

ę

d jest u niej wyrazem pod

ś

wiadomego przyznania si

ę

do zbrodni (motyw mycia r

ą

k), wykroczyła przeciwko swej

naturze kobiecej odrzucaj

ą

c kobieco

ść

, wra

ż

liwo

ść

i czuło

ść

.

Powodzenia w wertowaniu lektury! Mo

ż

na oczywi

ś

cie doda

ć

własne spostrze

ż

enia i je udokumentowa

ć

.

•MOTYW KRWI I KORONY W MAKBECIE

W tragedii tej zauwa

ż

amy specyficzny mechanizm zbrodni powi

ą

zany z

żą

dz

ą

władzy. Prosz

ę

zatem jako

ciekawostk

ę

i rozwini

ę

cie interpretacji utworu przeczyta

ć

fragment o dwóch wa

ż

nych motywach – koronie i krwi. S

ą

one

swoi

ś

cie powi

ą

zane.

Ju

ż

w pisanych przed rokiem 1606 kronikach historycznych oraz tragediach (mi

ę

dzy innymi Ryszard III, Henryk IV i

Hamlet) Szekspir dawał wyraz swym przekonaniom na temat historii. Dzieje 'były według autora Króla Leara przesuwaniem
si

ę

po scenie

ś

wiata kolejnych postaci władców oraz podwładnych. Symbolem władzy jest korona i wła

ś

ciwie nie ma

innego sposobu na jej zdobycie, jak przelanie czyjej

ś

krwi. St

ą

d w dramatach Szekspira tak wielu bohaterów posuwa

si

ę

do zbrodni. Istot

ą

tak rozumianej historii nie jest linearny bieg czasu, lecz cykliczny - historia toczy si

ę

tu kołem i wci

ąż

wraca do tego samego punktu: zabicie władcy jest sposobem zdobycia tronu, wkracza si

ę

w ten sposób na drog

ę

znaczon

ą

zdrad

ą

okrucie

ń

stwem, skrytobójstwem. W ko

ń

cu kat sam staje si

ę

ofiar

ą

zostaje zabity i kolejny władca wst

ę

puje na t

ę

sam

ą

drog

ę

. Wynikiem takiej historiozofii (filozofii dziejów) jest uczynienie przez Szekspira naczelnymi motywami kolejnych

utworów, w tym tak

ż

e Makbeta, krwi (symbolu zbrodni, królobójstwa) oraz korony (symbolu władzy).

Zbrodnia jest gwałtem uczynionym naturze i jej prawom, z czego zdaje sobie spraw

ę

Makbet, mówi

ą

c: "Na

całym teraz półobszarze

ś

wiata/ Natura staje si

ę

martwa i straszne/ Marzenia szarpi

ą

; snu cich

ą

; zasłon

ę

" . W

ś

wiecie

istnieje jednak równowaga - ka

ż

dy krwawy czyn obróci si

ę

w ko

ń

cu przeciw grzesznikowi. Pozostaje tylko kwestia

ceny, kosztów, jakie zapłac

ą

wszyscy wpl

ą

tani w machin

ę

ś

mierci ludzie.

Gdy po wielu wewn

ę

trznych rozterkach Makbet decyduje si

ę

na zabicie króla, jest jednocze

ś

nie przekonany,

ż

e na

jednym morderstwie uda mu si

ę

poprzesta

ć

. Nie bierze jednak pod uwag

ę

,

ż

e zabijaj

ą

c Dunkana uruchomił o wiele

pot

ęż

niejsz

ą

od siebie samego machin

ę

ś

mierci. Królobójstwo wpl

ą

tuje go w nieko

ń

cz

ą

cy si

ę

ła

ń

cuch kolejnych

morderstw, jakie musi teraz popełnia

ć

, aby prawda o pierwszej zbrodni nie ujrzała

ś

wiatła dziennego. Najpierw zgin

ąć

musz

ą

stra

ż

nicy Dunkana, którzy mogliby zacz

ąć

tłumaczy

ć

si

ę

z zaniedbania swych obowi

ą

zków pilnowania króla Szkocji i

tym samym skierowa

ć

podejrzenia na prawdziwego zabójc

ę

. Po nich przychodzi kolej na Banka, przyjaciela Makbeta, który

miał to nieszcz

ęś

cie,

ż

e był

ś

wiadkiem przepowiedni Czarownic. Banko zaczyna podejrzewa

ć

,

ż

e za koron

ą

Makbeta kryj

ą

si

ę

jakie

ś

nieczyste sztuczki i tym samym podpisuje na siebie wyrok. Jego los jest przes

ą

dzony, tym bardziej,

ż

e zgodnie ze

słowami wied

ź

m ma w dziejach wyznaczon

ą

rol

ę

tego, który zapocz

ą

tkuje dynasti

ę

nast

ę

pców na tronie Szkocji. Znowu

ludzka krew zostaje przelana.

Rz

ą

dy Makbeta to czasy straszliwego tenoru. Władca-tyran otacza si

ę

szpiegami i konfidentami,

ż

aden z

obywateli nie mo

ż

e by

ć

pewny swoich dni. W

ś

ród wielu niewymienionych z imienia ofiar Makbeta s

ą

te najbardziej

bezbronne – kobiety i dzieci.
Jest w

ś

ród nich Lady Makduf,

ż

ona szkockiego dostojnika, który zbiegł do Anglii, by tam szuka

ć

pomocy w pozbyciu si

ę

tyrana. Razem z Lady Makduf ginie jej synek, a wła

ś

ciwie dzieci (w utworze opisana jest scena

ś

mierci jednego dziecka, ale

przebywaj

ą

cemu w Anglii Makdufowi donosz

ę

o

ś

mierci jego dzieci).

Zbrodnia musi jednak zosta

ć

ukarana. W ko

ń

cu wybuchnie pochłaniaj

ą

ca nowe ofiary wojna, machina

ś

mierci toczy

ć

si

ę

b

ę

dzie do momentu, a

ż

królobójca nie zostanie zabity. Ostatnie chwile Makbeta ukazuj

ą

, jak

daleko posun

ą

ł si

ę

rozpad osobowo

ś

ci mordercy:"

ś

ycie jest tylko przechodnim półcieniem,

N

ę

dznym aktorem, który swoj

ą

, rol

ę

Przez par

ę

godzin wygrawszy na scenie

W nico

ść

przepada - powie

ś

ci

ą

, idioty

Gło

ś

n

ą

wrzaskliw

ą

" a nic nie znacz

ą

c

ą

,"

Ś

mier

ć

nie ominie tak

ż

e Lady Makbet, współwinnej wszystkich

zbrodni. Ta bezwzgl

ę

dna i okrutna kobieta popadnie w obł

ę

d i w stanie obł

ą

kania zako

ń

czy swoje

ż

ycie, gdy

ż

, jak

stwierdzi obserwuj

ą

cy j

ą

Lekarz: "Czyny przeciwne naturze / Rodz

ą

, przeciwny naturze niepokój”.

Mo

ż

na równie

ż

samodzielnie prze

ś

ledzi

ć

motyw snu i sztyletu w tragedii, ale to ju

ż

zadanie dla hobbistów i tych,

którym „Makbet” zawrócił nieco w głowie. Mam nadziej

ę

,

ż

e takich w

ś

ród Pa

ń

stwa nie zabraknie.